Очиқ ахборот тизими шароитида шахснинг психологик ўзини –ўзи ҳимоялаш - Информатика и ИТ - Рефераты

Очиқ ахборот тизими шароитида шахснинг психологик ўзини –ўзи ҳимоялаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

www.arxiv.uz Очиқ ахборот тизими шароитида шахснинг психологик ўзини –ўзи ҳимоялаш Режа: 1.Шахс руҳий кечинмаларининг ижтимоий борлиқ қадриятларига боғлиқлиги. 2.Шахс онгида ғоя ва фикрнинг пайдо бўлиши. Мафкура ва психологик хавфсизлик муаммолари. 3. Очиқ ахборот коммуникация тизимида инсоннинг ахборот тахдидларини бахолаш ва хавфсизликни таминлаш имкониятлари. 4. Турли ахборот- психологик вазиятларда шахснинг ижтимоий хулқи. 5.Шахснинг маънавий- ахлоқий такомили ва ўзини-ўзи ҳимоя қилиш ва бошқариш имкониятлари. 6. Таълим билан қамраб олинмаган аҳолига зиёлилар орқали соғлом ғояларни етказиш усуллари.

www.arxiv.uz 1.Ўз вақтида Ҳиндистоннинг таниқли сиёсий арбоби Махатма Ганди шундай ёзган экан: “ Мен уйимнинг дарвоза ва эшикларини махкам беркитиб ўтира олмайман.Чунки унга тоза ҳаво кириб туриши керак. Ва шу баробарида эшик ва деразаларимдан кираётган ҳаво довул бўлиб, хонадонимни ағдар-тўнтар қилиб,Ж ўзимни йиқитиб ташлашини ҳам хохламайман”. Бу сўзларни бугунги информацион хуружлар ва турли хил маълумотларнинг турли йўллар билан мамлакатимизга, умуман, бошқа мамлакатларга ҳам кириб келиб, у ёки бу минтақада асрлар мобайнида шаклланган қадриятлар, урф-одатлар, эътиқод шаклларига ва тарбия услубларига салбий ёки ижобий таъсири жараёнлари маъносида қўллаш ҳам мумкин.Зеро, дунёга юз очган, ёшлари дунё тилларини бемалол эгаллаб, “интенетомания” касалига чалиниш арафасида турган Ўзбекистонга ҳам яхши ёмон таъсирлар, хуружлар мавжудлиги шароитида шахснинг ўзини –ўзи психологик жиҳатдан салбий таъсиротлардан ҳимоя қила олиш имкониятларини кенгайтириш энг долзарб муаммолардан биридир. Яқинда “Интернет” сахифалари америкалик сиёсатшунос олим Патрик Бьюкененнинг “Смерть Запада” номли китоби пайдо бўлди. Эътиборга молик жиҳати шуки, катта хажмдаги бир китобнинг сўз бошисидаёқ, муаллиф яхлит бир миллатлар ва халқлар тақдирига алоқадор бўлган воқеаларни, Ғарбнинг “тақдири”ни жамият маънавиятидаги инқирозларга, жумладан, оила ва никоҳ, туғилиш ва аҳолининг табиий ўсиши борасидаги инқирозлар таҳлилига бағишланган. Минг таасссуф ва афсус билан у “Европа “ америкача” маданиятни қабул қилиб, бугун унинг ҳаёт тарзига сингиб кетганлигига қаршилик кўрсатишга қодир эмаслигини эътироф этади.Бьюкеннинг фикрича, саноати ва юқори технологиялари ривож топган жамиятда одамларнинг бирдан бойиб кетиши, тўкин ҳаётга эришишга бўлган эгоистик интилиши уларнинг асл қадриятларга. Жумладан, оила ва никохга, ёшлар тарбиясига бўлган

www.arxiv.uz муносабтларида кескин инқирозни келтириб чиқарди. Бу ҳолатни у гедонистик психологиянинг асоси деб бахолаб, унинг оқибати жамиятда қатор ижтимоий муаммоларни келтириб чиқараётганлини очиқ эътироф этади. Гедонезмнинг маъноси шундайки, шахс ва унинг хулқ-атвори мотивларида фақат нималардандир лаззатланиш, қониқиш олиш ва ўзидаги ички руҳий изтироблардан ҳоли бўлишга интилиш устивор бўлади. Тўғри, аслида инсоннинг тўқ ва фаровон ҳаётга интилиши, бой –бадавлат яшашни хохлагани айб эмас, лекин бундай тўкинчилик инсонийликка қарши бўлиши мумкин эмас. Муаллифнинг ташвиши ва уни хавотирга солган нарса шуки, бундай онг ва шуурдаги ўзгаришлар европа халқларининг энг зарур ва муҳим қадриятдларига нисбатан салбий муносабатларда ифодаланади. Масалан, бугунги Европада туғилаётган болаларнинг ҳар учтасидан биттаси никоҳсиз туғилаётганлиги, туғилишнинг кескин камайиб кетганлигини, умуман аёллар ўзидан соғлом зурриёд қолдиришни истамаётганлиги, маблағи етарли бўла туриб, фарзанд туғилиши ва уни тарбиялашга кетадиган маблағни қизғанаётганлиги яққол намоён бўлмоқда. Умуман Ғарб аёлларининг аксарияти турмушга чиқиб, ўзидан муносиб зурриёт қолдириш ниятидан тоборо узоқлашиб бормоқда. Олимларни мавжуд ахволни ижобий томонга ўзгартириш учун фарзанд туғилиши учун давлат томонидан ажратилган нафақаларнинг, суюнчи пуллар миқдорининг орттирилиши, оналар учун алоҳида имтиёзларнинг жорий этилиши ёки бола сони ортгани учун оилага кўрсатиладиган мурувват аёлларни соғлом оила қуриб, унда соғлом фарзандларни тарбиялашга ундармикин, деган савол ўйлантирмоқда ва мулохазалар мантиғидан шу нарса аён бўлмоқдаки, замонавий европаликларни бундай имтиёзлардан кўра, мансаб поғоналаридан кўтарили, ўз манфаатинигина ўйлаб яшаш кўпроқ қизиқтиради. Чунки замонавий Ғарб ёшлари, хотин- қизлар учун бу каби имтиёзлар бола туғилиши ва бу билан боғлиқ ташвишлар оилада ҳеч гап эмас. Шу каби гедонистик психология бизнинг ёшларимиз онгида пайдо бўлмаслиги, очиқ

www.arxiv.uz ахборотлар маконида бемалол турли маълумотларни қабул қилиш имконияти пайдо бўлган ҳозирги шароитида уларни эзгу мақсадларга йўналтириш, уларда соғлом дунёқариш, эртанги кунга ишонч, собит ғоя, соғлом ҳиссиётлар, эл-юрт олдида, ва яқинлари олида инсоний жавобгарлик ва юксак маъсулият ҳисларини тарбиялаш миллат манфаатига бевосита алоқадор вазифамиздир. 2.Шахс онгида ғоя ва фикрнинг пайдо бўлиши. Мафкура ва психологик хавфсизлик муаммолари. Жаҳон хамжамиятининг мустақил Ўзбекистонни тан олиши, давлатимизнинг кенг ташқи сиёсий ва ташқи иқтисодий фаолияти ўзбек халқининг маънавий қадриятлари ва англаб етишига кенг имкон яратмоқда. Тоборо кенгайиб бораётган халқаро алоқалар жахон маданиятини янада чуқурроқ билиш, умуминсоний қадриятлардан бахраманда бўлиш учун қулай замин яратмоқдаки, ўз навбатида ўзбек ҳалқининг турли фаолият сохаларидаги истеъдоди ривожланишига, унинг тадбиркорлик ва ташаббускорлик бир неча чет тилларни ва компьютер технологияларини тез ўрганиб олиш каби иқтидорини рўёбга чиқишига, хориж мамлакатларга бориш, улар билан алоқалар ўрнатиш, дунё стандартлари бўйича олий ўқув юртларида тахсил олиш имконини берди. Ана шу алоқалар туфайли миллий меҳмонноовозлик ва саховат анъаналари янада ривожланди. Бундай алоқаларнинг кенгайиши ҳақиқий маънавий ва маданий қадриятларни муносиб баҳолаш имконини берди. Ҳозирги ёшлар ҳам, уларнинг ота-оналари ҳам учраган кинони кўриб, дуч келган маза-матраси йўқ китобларни ўқиб кетаётгани йўқ. Атайлаб юртимизга олиб келинаётган ғарбнинг сунъийлаштирилган саъатидан, “кенг истеъмол” даги маданиятидан норозилик бизнинг халқ билан бўлаётган деярли барча учрашувларимизда сезилиб турибди. Бундай махсулотнинг илгариги “ман этилган неъмат” га хос “лаззати”, жозибадорлиги деярли қолмаган. Ҳозирги кунда хорижнинг маданий қадриятларидан фойдаланишга анча жиддий ва

www.arxiv.uz танлаб ёндашиш эхтиёжи кўпайиб бормоқда. Лекин очиқ оммавий ахборот воситалари орқали тинимсиз маълумотлар қуюлиб келаётган шароитда айнан ҳали онги шаклланиб улгурмаган фарзандаларимиз учун таҳдид хам, атайлаб уюштирилаётган мафкуравий тажовузлар ҳам бор. Шундай шароитда президентимиз Ислом Каримовнинг фикрлари биз учун ҳамиша далда бўлади: “Энг мухими, қалбимиз ғуруримиз, билагимизда кучимиз бор экан, биз тинчликни ҳимоя қилишга, унга хавф солаётган кучларга қарши курашишга, қаддимизни тик тутиб, бошимизни баланд кўтариб яшаага қодирмиз. Бизни қўрқитмоқчи бўлаётган ғаламислар шуни билиб қўйсинки, биз ҳеч кимга бош эгмаганмиз ва ҳеч қачон бош эгмаймиз.Бунда бизга миллий ғоямиз ва мафкура ғоявий таянч ва асос бўлади”. (2001 йил 10 октябрь). Зеро, миллий мафкура халқнинг мақсад-муддаоларини ифодалайди, тарих синовларидан ўтишда унинг руҳини кўтариб, суянч ва таянч бўлади, шу миллат, шу жамият дуч келадиган кўплаб ҳаётий ва маънавий муаммоларга жавоб излайди. У инсонга фақат моддий бойликлар ва неъматлар учун эмас, аввало, Аллоҳ таоло ато этган ақл-заковат, иймон- эътиқод туфайли юксак маънавиятга эришиш учун интилиб яшаш лозимлигини англатадиган, бу мураккаб ва тахликали дунёда унинг тараққиёт йўлини ёритиб беради. Истиқлол мафкураси кўпмиллатли Ўзбекистон халқининг эзгу ғоя- озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт барпо этиш йўлидаги асрий орзу-интилишлари, ҳаётий идеалларини ўзида акс эттиради. Дархақиқат, давлатимиз раҳбари таъкидлаганларидек, “Миллий ғоя ва истиқлол мафкураси хақида гап борар экан, биз ниҳоятда кенг қамровли, мураккаб, сер-қирра, инсоният тарихида аниқ ва мукаммал ифодаси, тугал намунаси ҳали-хануз яратилмаган тушунчаларни ўзимизга тасаввур қилишимиз керак, деб ўйлайман.Бу тушунчалар Ватан равнақи, юрт тинчлиги, халқ фаровонлиги каби юксак ғояларнинг маъно-мазмунини теран англаб етишга хизмат қилади. Бу мафкура халқни халқ, миллатни миллат,

www.arxiv.uz унинг шаъну шарафи, ор- номуси, ишонч –эътиқодини ифодалайдиган, жамиятимизнинг ўзига хос тараққиёт йўли, турмуш тарзи, туб манфаатларига таянган ҳолда муттасил ривожланиб, такомиллашиб борадиган ғоялар тизимидир.” Халқни буюк келажак ва улуғвор мақсадлар сари бирлаштириш, мамлакатимизда яшайдиган, миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳар бир фуқаронинг ягона Ватан бахт –саодати учун доимо маъсулият сезиб яшашга чорлаш, ажадодларимизнинг бебахо мероси, миллий қадрият ва анъаналаримизга муносиб бўлишига эришиш, юксак фазилатли ва комил инсонларни тарбиялаш, уларни яратувчанлик ишларига даъват қилиш, шу муқаддас замин учун фидоийликни ҳаёт мезонига айлантириш- миллий истиқлол мафкурасининг бош мақсадидир. Давлатимиз раҳбарининг кўрсатмалари ва истиқболли ғояларидан келиб чиқиб, ҳозирги мураккаб шароитда халқимиз, аввало, ўсиб-униб келаётган ёш авлодимиз онги ва қалбида мафкуравий иммунитет ҳосил қилиш муҳим ва долзарб аҳамият касб этган вазифаларимиздандир.Бу ишни бамисоли нихолга мевали дарахт куртагини пайванд қиладиган уста боғбондек норозилик ва мехр билан, оқилона йўл билан амалга ошириш лозим. 3. Очиқ ахборот коммуникация тизимида инсоннинг ахборот тахдидларини бахолаш ва хавфсизликни таъминлаш имкниятлари. Шахс турли мафкуравий тахдидлардан қандай йўллар билан сақлаши мумкин? Ушбу масалага ойдинлик киритиш учун аввало эгоцентризм каби тушунчаларга изоҳ бериш даркор.Эгоцентризм сўзи лотинча “ego”-мен ва “centrum” –доира маркази сўзларидан олинган. Маъноси-ўз фикр-ўйлари, манфаатлари доирасида қотиб қолган инсоннинг атроф-муҳит ва одамларга оид ўз билимлари ва ўзгаларга муносабатини ўзгартира олмаслигини билдиради. Психологияда эгоцентризмнинг бир қанча турлари- билишга оид, ахлоқий ва коммуникатив эгоцентризмлар фарқланади. Охиргиси-

www.arxiv.uz бошқаларга бирор хил маълумот бериш жараёнида уларнинг фикри билан ҳисоблашмаслик, уларни менсимасликда намоён бўлади. Назаримизда, замонавий информацион хуружларнинг муаллифларида айнан шу каби эгоцентризм кузатилади ва улар ўзларига ўхшаш фақат ўз манфаатинигина кўзлайдиган авлод онгини қамраб олишга харакат қилади.Шунинг учун ҳам шахсга психологик ҳимоя зарур. Психологик ҳимоя бўлиши учун шахсда мустақил фикр бўлиши лозим. Демак, очиқ ахборотлар тахдиди шароитида ёшларни тўғри яшашга,ватанпарвар ва инсонпарвар бўлишга, эркин фикрли бўлишга ўргатиш орқали уларда мафкуравий иммунитетни тарбиялаш, энг долзарб вазифалардир.Зеро, ўргатиш бир томонлама жараён бўлмай, у “ педагог- тарбияланувчи” мулоқоти тизимида кўпроқ тарбияланувчининг фазилатларига боғлиқ. Бундай мураккаб ишни ташкил этишда ҳар бир ижтимоий тоифа ёки шахснинг индивудиал психологик хусусиятларини инобатга олиш зарурати ижтимоий психологияда исботланган. Масалан, агар ўқувчи ёки талабаларни яхлит гуруҳ деб оладиган бўлсак. Уларнинг барчаси билан бир вақтда, бир хил эффект билан ишлаш ва шу орқали уларнинг мустақил тафаккурини ўстириш, соғлом эътиқодини тарбиялашнинг иложиси йўқ.Иккинчидан, бир гуруҳ талаба ёки ўқувчи учун мақбул ва самарали деб ҳисобланган услубни бошқасида ҳам жорий этишга уриниш бундай шароитларда тескари самара бериши мумкин. Демак, бугун таълим муассасаларида таълим олаётган, лекин минг афсуски, ўз мустақил фикрига эга бўлмаганлар билан ишлашда қуйидагиларга эътиборни қаратиш даркор: Биринчидан, хулқ-атвордаги хатолар энг аввало фикрлаш тарзидаги хатоликларнинг оқибати бўлгани учун талабаларнинг негатив фикрлаш- тарзининг схемасини ўзгартириш лозим. Иккинчидан, фикрлаш тарзига таъсир кўрсатиш учун педагоглар ўзларининг тушунтириш услубларини, тарбия методларини ўзгартиришлари лозим.Яъни, илгари, юқори тонларда, директив оҳангда,

www.arxiv.uz “катта роли” да талаба билан мулоқат қилган педагог, энди керак бўлса, “тенгма-тенг”, димократик оҳангда, босқичма-босқич хатти-харакатларни биргаликда таҳлил этишга ўтишлари лозим. Учунчидан, ўқувчи-талабанинг ўз-ўзини идрок қилишини, ўзига бўлган баҳосини ўзгартириш, яъни, талабани ижобий ишларга йўналтириш орқали ўзига бўлган баҳосини ўзгартиришга эришиш керак. Ниҳоят, шундай вазият яратиш лозимки, ўқувчи ижобий тажриба орттирсин, яъни, ўзига, оиласига ёки синфдош дўстларига, мактабига манфаатли иш қилиб олқиш олсин, яъни, уларни жамоат ишларига кенг жалб этиш амалиётини кенгайтириш, бу ишдан манфаатдорлигини ошириш лозим. Демак, таълим ва тарбия жараёнида ҳар бир педагог ёшларнинг мустақил фикрлашлари учун шароит яратиши лозим, акс ҳолда унинг онги тайёр шаблонлар, стереотипларга шу қадар ўрганадики, улар охир-оқибат ҳар қандай бидъат ёки ёт ғояларга эргашиб кетаверадиган бўлиб қолади. Яъни, дарсни ташкил этишнинг ноанъанавий усулларига кенг йўл очиш, дарсларда ўқувчилар билан интекрактив мулоқотини ташкил этиш, улар миясининг яхшироқ ишлаши, қизиқиши ва мустақил фикрлашига ёрдам беради. Психологик манбалардан яна шу нарса маълумки, ёшлар мустақил фикрлашлари учун таълим жараёнининг ўзига жорий этилган тартибларда бюрократияни минималлаштирилиши га эришиш керак. Чунки эски таълим тизими ўқитувчининг айтганини, у ёзган маъруза матнини айнан кўчириб ёзиб келиш, айтиб беришни талаб қиларди. Бу холат мияни автоматик ишлашга, зомби каби ёдланган бир хил қолипда бўлишга ўргатади, бундай мияда албатта ўзига хос вакуумга кейинчалик бошқа ёт ғоя ва тушунчалар жуда тез сингади, чунки мия деярли тормозланган, ҳар қандай бошқача хабар унинг миясига осон кириб олади. Демак, давримиз педагоглардан, раҳбарлардан ўз иш услубларини ўзгартириш, мулоқот қобилиятларни такомиллаштиришни талаб қилмоқда. Бу унинг таъсир кўрсатма олиш ҳислатининг самарали бўлишини талаб

www.arxiv.uz этади. Бу эса бевосита ёшларда мустақил, эркин тафаккурнинг ривожланиши учун реал замин бўлади. Ўқувчилар ёшларни турли ёмон таъсирлардан асрашга ахлоқий қадриятлардан фойдаланиши ва бунда ахлоқий таъсир кўрсатиш технологиясидан оқилона ўз фаолиятида жорий эта олиши лозим бўлади. Ахлоқийликка ўргатиш, ахлоқан ва маънан юксак бўлиш, умуман тайзиқни, куч ишлатишни рад этади.Маъмурий тайзиқ ёшларни ёт таъсирлардан асраб қололмайди.Бунинг ягона йўли –ўқувчи билан муносабатда гуманистик тамойилларни қурилаётган эркин фикр алмашиниш муҳитининг яратилишидир.Зеро, мамлакатимизда қурилаётган эркин фуқаролик жамиятнинг асосчиси Ислом Каримов бу эзгу ишларни амалга оширишда хамиша ёшларга, уларнинг мустақил фикрли, иқтидорлиларга ишонадилар. 4.Турли ахборот-психологик вазиятларда шахснинг ижтимоий хулқи.Психологик ҳимоя тушунчаси. Очиқ ахборот коммуникацияси жараёнда ёшлар онгига таъсир этаётган ёт ғояларга қарши ҳимоя воситаларини ишлаб чиқишдан аввал ёшларнинг ижтимоий хулқ-атворини ўрганиш лозим. Ижтимоий хулқда кўзга ташланадиган энг муҳим ҳолатлардан бири ташвишланиш, нималардандир чўчиш ва шу туфайли ижтимоий муносабатлардан ўзини олиб қочишга интилиш ҳисларининг намоён бўлишидир. Чунки агар психологик ҳимоя холатининг моҳиятидан келиб чиқиладиган бўлса,бу-шахс ички кечинмаларини ифодаловчи шундай холатки, унда одам ички руҳий муътадилликни асраш учун ўзидан хавотирланиш, қўрқув ва хадиксирашларини босишга, улардан халос бўлишга интилади. Психологик ҳимоя-шахсни турли таъсирлардан асрашга, психологик дискомфортни бартараф этишга хизмат қилади. Шундай холатларда одам одатда шахслараро муносабатларда ўзини бошқачароқ тутадиган бўлиб қолади. Психологлар ҳимоя механизмларига шундай холатларда одам одат шахслараро муносабатларда ўзини бошқачароқ тутадиган бўлиб қолади. Психологлар ҳимоя механизмларига одатда қуйидагиларни киритиладилар:

www.arxiv.uz -очиқ ҳис кечинмаларни босиш, кўрсатмасликка уриниш; -рад этиш, яъни номаъқул маълумотни очиқ рад этиш, қўшилмаслик; -проекция- ўзидаги ҳиссиёт ва кечинмаларни ташқи объектларга кўчириш орқали пайдо бўлган холатнинг сабабларини ташқаридан қидиришга мойиллик; -идентификация-ўзини ахборот эгасига ўхшаташ, унинг ўрнига ўзини қўйиш орқали қадриятларни рад этиш ёки танқидсиз ўзлаштириш; -регрессия- илгари ҳаётида, масалан, ёшлигида бўлиб ўтган қайсидир воқеаларга қайтиш, уларнинг яхши ва маъқулларини яна хотирада тиклаш ва хулқда қайтариш орқали ўзида психологик ҳимоя ёки оқловни ташкил этиш; -ёлғизланиш-жамиятдан ўзини олиб қочиш, ўзидаги ўзгаришларни бошқаларга билдирмасликка интилиш, айрим талабалар ўқишга бормай қўядилар; -рационализация- мулохаза ва фикр юритиш орқали ўзида ҳимоя инстинкларини пайдо этиш; - конверсия- мулоқотдаги қандайдир тўсиқлар ёки барьерларни олиб ташлаш учун кутилмаган усулларни қўллаш, масалан, хавотирли информацияни юмористик билан алмаштириш йўли. 5.Шахснинг маънавий-ахлоқий такомили ва ўзини-ўзи ҳимоя қилиш ва бошқариш имкониятлари. Очиқ ахборот хуружлари вазиятида шахснинг ўзини-ўзи ҳимоя қилишини бошқаришда айрим жиҳатларга алохида эътибор бериш лозим. Аввало, ҳар бир инсон учун мустақил фикр зарурлигини таъкидладик.Мустақил фикрга эга бўлган инсонгина ўзига нисбатан қаратилган яхши ёки ёмон маълумотнинг моҳиятига етиши ва унга нисбатан адекват реакция кўрсатиши, ҳимоя механизмларини ишга солиши мумкин. Иккинчидан, ёшлар турли ёт ва бемаза ахборот хуружларига берилмаслиги учун биз уларда миллий ғурурни тинимсиз тарбиялашимиз ва

www.arxiv.uz бунда ҳар бир фан предмети ва тарбиявий мулоқотлардан оқилона фойдаланишимиз зарур. Масалан, 2006 йилнинг ўзида нишонланган қатор тантаналар, жумладан, Маъмун Академияси ва унинг нима учун айнан Ўзбекистон худудида ташкил этилганлигига ёшлар эътиборорини қаратиш ва уларни очиқ фикр алмашинувига чорлаш уларда миллий ғурурни уйғотади. Миллий ғурурнининг аҳамияти шундаки, бундай сифати бор инсон бошқаларга қул бўлишни, жумладан, ахборот хуружларига тобе бўлмайди. Учинчидан, миллий ғурури бор инсонда иймон, инсоф ва диёнат тушунчаларини шакллантириш мумкин. Чунки инсон қалби билан боғлик бу қадриятлар Интернет ва очиқ ахборотлар оламида адаштирмайдиган “компас” ролини ўйнайди. Бир рус олими таъкидлаганидек, “Интернет” шундай ўрмонки, унда компассиз юриб бўлмайди” Тўртинчидан, олий ўқув юртларида профессор- ўқитувчиларнинг авторитетини, улар айтадиган ҳар бир сўзнинг мўлжалли бўлишини таъминлаш зарур. Домла айтадиган фикрлардан бири-ахборот қандай бўлишидан қатъи назар, у қабул қилувчи инсоннинг измида бўлиши,унинг манфаатига хизмат қилиши керак. Бунинг учун ёвуз ниятли,ёт ғояларни тарғиб этувчиларнинг асл ниятларини, улар сайъи-ҳаракатларининг охир- оқибати нима билан очиқ айтавериш лозим. Шундай қилиб,ахборот ҳуружларига қарши туришнинг психологик йўналишларини ҳар бир мураббий ва талабага етказиш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун қуйидагиларни ёдда тутиш лозим: а) аслида атайлаб таъсир этишга мўлжалланган хабарни шахс дарров қабул қилмайди. Чунки, биринчидан, унда илгаридан психологик ҳимоя мавжуд ва иккинчидан, ҳар қандай янги нарсанинг сингиб кетишида муайян ахборот тўсиқлари ҳам бўлади. б) бундай шароитларда “учинчи шахс таъсири” эффекти рўй беради(эффект третьего лица). Унинг маъноси- “бу хабарга ҳамма ишонаверсин, менга таъсир қилмайди” деб ўйлайди шахс, лекин маълум

www.arxiv.uz маънода шу фикр таъсирида у ахборот таъсирида тушиб бўлган бўлади.Халиги фикрни ўзи учун ҳар эҳтимолга қарши ҳаёлидан ўтказади; в) Ишонтирувчи чақириқларга, масалан, реклама орқали етказилаётган хабарларга ёш болалар жуда ўч бўлади ва айнан улар ота- онани кўндиради. 90% оналар айнан реклама қилинган товарларни болаларига харид қилиб олиб беради. Худди шундай “Интернет” га уланиш, уйида замонавий компьютерга эга бўлиш фикри ҳам болалардан чиқади, бунга ота-онани кўндиридилар ҳам. Бу маънода ёшлар энг ҳимояланмаганлар тоифасига киради. г) хабарнинг асл мақсади аслида маълумот бериш эмас, балки ишонтириш эканлигини тушуниш керак. Одамнинг маълумотлилик даражаси қанчалик юқори бўлса, унинг турли хабарларга ишонқирамай муносабатда бўлиши ҳам юқори бўлади. Лекин хабарга ишонқирамай қарашимиз бизнинг уни қабул қилишимиз ёки қилмаслигимизни билдирмайди.Яъни, агар биз очиқ ёшларга “бу ахборот манбаига ишонманглар”, “Улар атайлаб ёлғон маълумот бермоқда” десак, бу нарса уларнинг шу турли ахборотни қабул қилмасликларини кафолатламайди.Лекин “огоҳлантирилган одам қуролланган, мухофазаланган бўлади” деган тамойилдан келиб чиқиб, биринчи огоҳлантиришдан сўнг, яна ўз фикримизни фактлар билан асосласак, улардаги иммунитет кучлироқ бўлади. Лекин шуни назарда тутиш лозимки, огоҳлантириш муддатлари ҳам роль ўйнайди. Масалан, экспериментларда бир ҳафта аввал огоҳлантиришнинг таъсири узоқроқ муддатдан кўра камроқ эканлиги маълум бўлган. Ёки уйда холи, комфорт шароитда қабул қилиш фарқланади, чунки ёлғиз уйдаги таъсир скептизмни кучлироқ намойиш этиши кузатилган. Иккинчи томондан, бевосита ахборотни қабул қилиш арафасидаги огохлантириш қарши аргументлар ишлаб чиқиш вақтини камайтиради,

www.arxiv.uz ундан сал аввалроқ огоҳлантириш эса инсон миясида маълумотни қайта ишлашга имкон беради. д) Таниш нарсалар ҳақида маълумотга эга бўлган одамни ишонтириш тезроқ амалга ошади. Лекин самарали тактикалардан бири- ахборот каналлари орқали берилаётган маълумотларни очиқчасига жамият манфаатларига зид эканлиги, уларнинг адолатсиз, худбинларча узатилаётганлиги, нималаридир қонунга хилоф эканлигини қайд этиш мумкин. Яъни , тарбиячи, ўқитувчи очиқ тарзда ўз норозилигини баён этиш тарғиботчи фикрига қарши эканлигини айтиши мумкин. Бу холат ҳам аудиторияни ўйлашга мажбур этади. Яна ўзига хос стратегиялардан бири- очиқ ахборот манбаларидан кетган маълумотни, ундаги айрим фактларни очиқ тан олишдир. Масалан, дархақиқат, бизга дарсликларнинг сифати талаб даражаси эмаслигини, махаллаларда ночор ва нотинч оилалар хануз мавжуд эканлигини ва х –зо. (Быть честними с фактами, которые нам провостоят! ). Масалан. Агар Ўзбекистонга қарши бўхтонлар бўлса, уларнинг айримлари “Ҳа, дарҳақиқат буларни биз ҳам биламиз, Сизлар билармидийлар?” деб аудиторияни тинчлантириш ва аниқ далиллар билан камчиликларнинг бартараф этилиши йўллари хусусида ўз фикрини айтиш. Бундан ташқари, ўқитувчига хос бўлган усуллардан бири- ўз қарашларига нисбатан иккиланиш позицияси борлиги очиқ тан олиш: “балки мен нохақдирман, лекин бу масалада шундай асосларим бор эди...., деб “за”ва “против” асосларни келтириш”. (Нельзя сопротивляться, пряча головы в песок). 6.Таълим билан қамраб олинмаган аҳолига зиёлилар орқали соғлом ғояларни етказиш усуллари. Миллий ғоя мамлакатимизда истиқомат қилаётган салкам 26 миллион аҳолининг мақсад-муддаолари, истиқболда тинч ва фаровон яшашига кафолат берувчи ғоявий куч бўлиб, у миллатни миллат, халқни халқ этиб бирлаштирувчи кучли омилдир.Бугунги кунда миллий ғоя, миллий мафкура

www.arxiv.uz тарғиботи билан кенг жамоатчилик шуғулланмоқда, айниқса, таълим тизимида бир қатор илмий манбалар, дарсликлар яратилиб, ўқув жараёнларида қўлланилмоқда ва ёшларни ўз Ватанига содиқ, мард, фидойи, юксак маънавий фазилатлар эгаси бўлишга ундалмоқда. Лекин мамлакатимизда таълим тизими билан қамраб олинмаган аҳолига ҳам миллий ғояни сингдириш зарурати бор. Таълим билан қамраб олинмаган аҳоли онгида миллий ғурур, ватанпарварлик, юртга садоқат, халқ ишига камарбасталик психологиясини шакллантиришнинг самарали механизмларини чиқиш муҳим вазифалардандир. Миллий ғоя ҳар бир фуқаронинг оиласи, жамият, эл-юрт олдидаги бурч ва маъсулиятини қай даражада акс этаётганини белгилайдиган мезондир. Шунинг учун инсонларда мана шу эътиқодини, маъсулиятини қай даражада акс этаётганини билгилайдиган мезондир. Шунинг учун инсонларда мана шу эътиқодни, маъсулиятни кучайтириш учун тарғиботнинг самарали усулларни қўллаш зарур. Тарғиботнинг самарали кечиши учун омилларга мурожаат этиш керак? Тарғиботнинг энг самарали йўлларидан бири халқ ичига фаол кириб бориш, яъни махаллаларда аҳоли билан юзма-юз бевосита сухбатлар олиб бориш зарур. Давра сухбатларига таниқли эл-юрт ишончини оқлаган олимлар, меҳнат фахрийларини таклиф этиб, инсонларда Ватан бўлган мехр-мухаббатни янада кучайтириш мумкин. Тарғиботни самарали кечадиган жараёни таълим тарбияни оила инситути орқали олиб бориш ҳам ўз натижасини беради. Инсон дастлабки ҳаёт ҳақидаги тасаввурларини ўз оиласидан олади.Машҳур рус ёзувчиси Л.Толстой “Ҳамма тасаввурларим 5 ёшгача олган таассурортларим йиғиндисидан иборатдир” дегани бежис эмас. Чунки инсоният илк бора атроф-муҳит ҳақидаги маълумотларни жамиятнинг асосий ўзаги бўлмиш оиладан олади. Оилада яхши тарбия топган бола мактабда, маҳаллада, жамоат жойларида ҳам ножуя ҳаракат қилмайди. Педагог А.С. Макаренко ота-оналарга қарата шундай деган эди “Сизнинг ҳулқ-атворингиз ҳал этувчи

www.arxiv.uz омилдир. Сиз болани фақат у билан гаплашаётганда унга бирор нарсани ўргатаётганда ёки буйруқ бераётганда ўргатаман деб ўйламанг. Сиз уни ҳаётингизни ҳар бир сониясида, ҳатто, ўзингиз уйда йўқ чоғингизда ҳам тарбиялайсиз. Сизнинг қандай кийинишингиз, бошқа кишилар билан қандай гаплашишингиз, дўстлар ва душманларга қандай муомала қилишингиз, қандай кулишингиз, қандай газета ўқишингиз бола учун катта аҳамиятга эга.Товушунгиздаги озгина ўзгаришни ҳам бола сезади ёки ҳис этади, фикрингиздаги барча бурилишлар кўринмас йўллар орқали унга етиб боради ”.Демак, фарзандларга оилада таълим тарбия берилаётганда ота- оналарнинг ўзлари улар учун намуна, иборат бўлишлари керак. Шунинг учун миллий ғояни инсонлар қалбига ва онгига сингдиришни энг аввало оиладан бошлаш керак. Маънавий-маърифий тарғиботни ҳамма оилада, маҳаллада, кенг жамоатчиликда ахборот тармоқлари, нотиқлик клублари, жамоат ташкилотлари орқали узатиш мумкин. Бизнинг установкаларимиз билан белгиланади. Тарғибот ва ташвиқот ҳам таълим-тарбиянинг бир кўринишидир, агарда тўғри тарғиб қилинса, инсонларни бузғунчи ғоялардан асрайди, установкаларни ўзгартиради. Ижтимоий сўровлар орқали жамоатчилик фикрини ўрганиб, уларнинг билдирган фикр-мулохазалари асосида мафкуравий тарғиботни олиб бориш мумкин. Жамоатчилик фикрини ўрганаётганда асосан учта омилга аҳамият бериш керак. Биринчи омил-сўровда иштирок этаётганларни мазкур сўровдан ижтимоий манфаатдорлигини, иккинчи омил бахс- мунозарага сабаб бўладиган вазият, учинчи омил- иштирок этаётганлар мазкур фикрига нисбатан аниқ фикрлари бўлиши керак. Тарғибот ва ташвиқотнинг усулларидан бири бу – оммавий ахборот воситасидир. Оммавий ахборот воситалари кенг жамоатчилик фикрига тез ва кучли таъсир эта олади. Чунки ҳар бир оилада оммавий ахборот воситалари хабарларидан фойдаланилади ва инсонларнинг маълумот олиш

www.arxiv.uz манбаи бўлган бу восита орқали халқимизга миллий ғояларни сингдириш қулайроқдир. Биз ҳар куни ишонарли маълумотларга бой бўлган хабарларга дуч келамиз, улардан унчалик муҳим бўлаган қисми ҳам таъсир этиши мумкин, бунда психологик таъсир этишнинг олти босқичига мурожат қилиши керак: 1.Ҳар, ғоя аудиторияга берилиши керак. 2.Берилган хабар, фикр аудиториянинг диққатини жалб қилиши керак. 3.Аудитория хабар, фикрнинг моҳиятини тушуниш керак. 4.Берилган хабардан янги ғоя сифатида хулоса чиқариши керак. 5. Янги ғояни ёдда сақлаб қолиши керак. 6. Ёдда сақланган ғояни ўзининг хулқ-атворида қўллай олиши керак. Урф-одатлар, миллий қадриятларимиз орқали ҳам халқимизга миллий ғояни тарғиб этиши мумкин. Ўзбек оилаларининг ўзига хос милий қадриятлари мавжудки, бу одатлар ер куррасининг ҳамма ерида ҳам топилавермайди. Масалан, оддий овқатланиш маданиятини олайлик. Ҳамма оила аъзолари жам бўлгандан сўнг дастурхонга таом тортилади, сўнг таомга биринчи бўлиб оиланинг каттаси бува, буви, ота кетма-кетлигида Оддий кундалик давом этадиган бу жараёнда ҳам катталарни ҳурмат қилишга , сабр- қаноатли бўлишга ундалади. Бадиий адабиёт орқали халқимизга сабр-қаноат, халоллик, ватанпарварлик, садоқат каби фазилатларни қалбларга сингдириш мумкин. “Адабиёт атомдан кучли, лекин унинг кучини ўтин ёришга сарфламаслик керак” (Абдулла Қаҳҳор). Мамлакатимиз олим ва ёзувчи, шоирларининг асарларида миллий ментелитимизга мос ғояларга асосланиб, ғоя эса асарга мос ва мутаносиб тарзда яратилиши керак. Ёзувчи А. Қаҳҳор “Бирор бир асар ўқувчида қандай таъсир қолдирса, уни қайси йўлга бошласа, ғояси ўшанда” деган фикрни билдирган.

www.arxiv.uz Дарҳақиқат, ҳозирги кунда ёшларни турли ёт ғояларга берилиб кетмасликлари учун уларни эзгу ғояларига ундаш керак ва бу ғоялар уларнинг масаласига айланишига эришмоқ лозим. Шундагина инсонларни турли бузғунчи ғоялардан сақлай оламиз.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли // Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд. Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 36-85 б. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли // Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд. Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 274–359 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотлар чуқурлаштириш йўлида // Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-жилд. Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 175–366 б. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бусағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари // Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. 6-жилд. Т.: “Ўзбекистон”, 1998. 31–261 б. 5. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир // Ўзбек халқи ҳеч қачон. Ҳеч кимга қарам бўлмайди. 13-жилд. Т.: “Ўзбекистон”, 2005. 174–222 б. 6. www.uzedu.uz

Похожие

Очиқ ахборот тизимларида ахборот - психологик хавфсизлик фанига кириш

Очиқ ахборот тизимларининг профили

Ахборот ва тизимнинг ўз-ўзини ташкил қилиши

Ахборот хавфсизлиги инцидентларини бошқариш тизими

Ҳимоялаш тизимининг комплекслилиги