Истеъмолчилар учун электрон тижорат - Информатика и ИТ - Рефераты

Истеъмолчилар учун электрон тижорат

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159 KB

Истеъмолчилар учун электрон тижорат Режа: 1. Электрон тижоратнинг товарлар таклифи. 2. “Он-лайн “ тизимидаги истеъмолчилар учун афзаллиги. 3. Bertran натижасининг электрон савдодаги аҳамияти. 4. Нархлар камайишининг ўз- ўзидан кўриниши. 5. Нархлар дифференцияси.

Таянч сўз ва иборалар : “он-лайн”режими, Bertran натижаси, персонализация иқтисоди, персонализация қилинган маркетинг, гурухлаштириш. Интернет товар ва хизматларни сотиш ва сотиб олишнинг энг эффектив ва оммалашган йули булиб, бу хизматларга китоблар, оргтехника, программа Билан таъминлаш, мусикали компакт дисклар, видеокассеталар, авиабилетлар киради. Борган сари купрок истеъмолчилар узларига «он-лайн» режимида сотилаётган товар ва хизматлар микдори доимо ортмокда кейинги йилларда электрон тармокда ишлаётган сотувчилар (масалан, Amazon ва Travelocity) ўз сохаларида олдинги ўринларни эгалладилар. Анъанавий савдонинг машхур компаниялар аввалига интернетни инкор килдилар сунгра ўз қарашларини куриб чиқдилар. Бу бобда харидорлар нуқтаи назаридан электрон савдонинг обзори берилган. хамда интернет – технологияларининг нархлага, товарларни таклиф қилиш ва фирмалар рақобатига иқтисодий таъсири мухокама қилинади. Бу ерда иккита мухим моментлар бор: “ он-лайн “ режимида олиш – сотишнмнг қандай иқтисолдий мувофиқлиги бор-яъни нега “он-лайн” режимида савдо қилиш керак? Электрон савдодан ким кўпроқ мафаатдор бўлади: сотувчими ёки олувчи? Электрон тижорат нинг товарлар таклифи ва нархига таъсири. Интернет оркали товарлар ва хизматларни сотиб олишнинг одатдаги усулдан фарқи қуйидагича : Биринидан, товарлар, айниқса бир жинсли товарлар хақида ахборот топиш осон бўлади. Ахтариш харажати одатдаги савдо усулидан арзон бўлади. Иккинчидан, сотувчилар ўз харидорлари хақида купроқ ахборотга эга бўладилар “шахсийлаштирилган технология”лар туфайли сотувчилар олувчилар

Хақидаги маълумотларни олиш имконияти, олдинги олди-сотдилар хақида маълумотларга эга бўлиш имконияти ва мос равишда рнархлар ва хизматлар ўзгартириши имкониятига эга бўладилар. Умуман бу система қуйидаги стратегиялардан фойдаланишнинг қушимча имкониятларини беради. 1. махсулотларни хилма-хиллаштириш ; бозорнинг турли қисмлари истеъмочиларига бир махсулотни турли вазиятларда таклиф қилиш ; 2. Нарх дискриминациясини қуллаш, бир-хил махсулот учун турли истеъмолчиларда турлича нархлар белгилаш 3. Бозор “хужуми” алохида истеъмолчи учун таклифларни ишлаб чиқиш; 4. Омма учун одатда айланадиган индивидуал истеъмолчилар учун асосий товарларга паст нархларни шакллантириш. “Он-лайн” тизимидаги тижоратнинг истеъмолчилар учун афзаллиги Итеъмолчилар учун “Он-лайн” тизими қулайроқ, чунки истеъмолчи талабига тўлароқ жавоб берадиган товарни топиш осон, нархларни таққослаш осон. Айниқса бу бир турдаги товарлар –компакт дисклар китоблар, дсатур таъ- миноти акбиларга нисбатан эффективдир, лекин мураккаброқ нарсалар – масалан авиабилетлар ва закладнойлар учун хам шундай. Фараз қилайлик, сиз шу йўл билан мусиқий компакт дисклар олмоқчисиз Бунмнг учун 2та усул бор. Бринчисида сиз стандарт қидириш двстурлари, масалан Yahoo ва Altarista -нимани хохлашингизга боглиқ равишда орқали харакат қилиб веб-сайтларнинг катта хажмдаги рўйхатини оласиз ва уларга кирибуларнинг хар бирига қулда сўров ёзиб ўзингиз танлаган диск нархини топасиз. Бу жараён кўп вақт олади ва хақциқатдан

озгиниа веб-сайтлардан фолйдалана оласиз. Бироқ бу магазинларга қунгироқ қилиш ёки боришга нисбатан барибир яхшироқ. Бунда “он-лайн” реал тежам беради. Бироқ, яна хам эффективроқ вазият “shop-bot ”бор. Бунда сиз “мусиқий компакт дисклар “категпориясини танлайсиз, нми ёки турини танлайсиз ва shop-bot барча сайтларни қараб чиқади;нархини сўрайди ванархи энг паст бўлган товар хақида ахборот беради (ёки энг паст нархлардан бошлаб тузиланган рўйхатни беради ). Агар сиз энг паст нархда компакт диск сотиб олмоқчи бўлиб магазинларни ахтариб чиқсангиз жуда кўп вақт сарфлар эдингиз. Кўп вақтнинг сарфланиши харидингизни анча қимматлаштириб қўяр эди . Shop- bot орқали қидириш эса деярли вақт ломайди. Хозирда шундай қидириш тизимлари, масалан – Dealtime Grenter Good (улар сиз сарфлаган сумманинг камида 5% ини сиз танлаган ташкилот учун мурувват ёрдами учун ўтказишга ваъда беришади ), Jango, My Simon, StreetPrices, StoreRunner ва Bid find (уларнинг фаолияти “он-лайн “ аукционлар ишига қаратилган ). Бутун компаиняларнинг идеалари бир –хил бўлса хам технологиялари фарқ қилади. Масалан, My Simon механизми одамнинг хатти-харакати иммутация қилувчи Vizual learning agent қидирув технологиясини ишлатади. Evenbetter билан ишлаётган рўйхатдан ўтгван харидор сайт орқали (масалан Amazon) бироз нарса сотиб олаётиб худди шу товарни бошқа жойда арзонроқ сотиб олиш мумкинлиги хақида маълумот олиши мумкин ва сичқлончадаги кнопкани босиш билан арзон сайтга ўтиб кетиши мумкин. shop-bot лар он-лайн”режимида сотиб олаётган хариорлар орасида жуда оммалашган. 2003 йили Angus Read маслахат фирмаси томонидан ўтказилган тадқиқотларга кўра АҚШ даги ёлланма ишчиларнинг 1000 тадан 67 % и shop-bot дан фойдаланадилар. Бу сон янгиликлар ва спорт сайтларига кирувчилардан озгина кам холос. Сотувчир берилганларга кўра нарх белгилайди : агар у талаб ошаётганини кўрса нархни орттиради.

shop-bot лар асосан бир турли товарларга ихтисослашган бўлса хам бу технологияни мураккаброқ учун хам ишлатмасликка сабаб йўқ масалан Mortgage bot. com истеъмолчилар учун турли иппотека –банк кредиторларнинг турли параметрларини таққослайдиган биринчи веб сайт деб хисобланади. Бу сайтда процент ставка ва йигимлари таққосланади, нархлар хақида керакли ахборот ни ишлаши таъминланади –яъни турли кредиторлар билан ишлаш афзалликлари солиштирилади. Натижалар уларни осон таққослаш имконини берувчи форматда берирлади. ””Унумли қидирув иппотека билан харидор учун “” он-лайн режимида қидириш вақтини қисқартиради, ва охир оқибат истеъмолчи энг кам процентли қарзни топади”, -дейди Скот Херр , M&I Morgage Corporation Morgagebot. com фирмасининг президенти –“Агар биз истеъмолчиларга кредитор “он-лайн ” режимида яхши нархни таклиф қилаётганини билдирсак, бўлгуси қарз олувчилар қидиришга кам вақт сарфлайдилар ва имкониятларини таққослашга кўп вақтлари қолади. Одатда, Morgagebot. com ёрдамида”он- лайн”қидируви бир минутдан акм вақт олади. Компаниянинг айтишича, қулда қидириш ўртача 30 минут вақт олар эд и. Шуниси қизиқки, таққослашга сайт ўзини кам қўшади, холбуки сайт кредиторларни хеч қандай гаразсиз қидириш билан шугулланиши айтилган. “Биз бу технолоогияни кенгайтириш ва истеъмолчиларга “он-лайн ” режимида энг яхшикредиторлар хакида бегараз ахборот беришни мақсад қилиб қўйганмиз”-дейди Хепп. Лекин мен истеъмолчиларда бу борада иккиланишга жиддий сабаблар борлигини кейинчалик айтаман. Лекин, сотувчилар хам фойда кўрадилар. Сўзсиз. истеъмолчилар “он-лайн “ режими ёрдамида харид қилар эканлар ютадилар. Бошланишига айтиш керакки, сотувчилар хам ютадилар, чунки бир-бирларинг нарх сиёсатларини кузатишга камроқ вақт сарфлайдилар ва уларнинг озгина кўтарилган нархларни осон бўлади.

Яна сотувчилар “он-лайн “да сотаётиб анаънавий савдо билан таққослаганда уларда ким уларнинг сайти билан қизиқаётганлигини аниқ аниқлаб олишларига имкониятлари бор. Берилган веб-сайт демографиясига мувофиқ персонификация. Яъни бу веб сайтдан фойдаланувчи хақида қисқача тасаввур тузиш, унинг фаолият доирасини аниқлашни амалгаошириш мумкин. Кейин корреляция (фойдаланувчиларнинг афзал кўрган нарсаларини таққослаш ва бу корреляцияга асосланиб таклифлар киритиш масалан – Barnes& Noble ва Firefly шу принцип асосидакитоб сотиб олишнитаклиф қиладиган системани яратдилар )ўтказадилар. Персонификация технологиясидан фойдаланиб, сотувчи конкрет одамнинг у хақидаги ахборотга асосланиб, хохишигамос келувчи таклифни шакллантириши мумкин. У нархни хам персонализация қилиши мумкин. Персонификациялаш теххнологиясининг мохияти шундаки, у истеъмолчи шу махсулотни сотиб олишни қанчалар хохлашинианиқлаш имконини беради, мос келувчи нархни белгилайди ёки таклифни мижознинг истакларига жавоб берадиган қилиб ўзгартиради. Электрон савдода персонификация технологияси бир неча даражада фойдаланилади. Биринчидан сотувчидан “биричи даражали нарх дискримианцияси ”стратегиясини қуллайдилар, яъни турли харидорларга, уларни идентификация қилгач товарни турли нархларда сотадилар. Иккинчидан сотувчилар электронсавдо ёрдамида товар ва хизматларни акм чиқим билан баъзан эса умуман чиқимсиз растомизацияқиладилар. Учинчидан, бу технология туфайли сотувчи харидорлар хақида маълумот йигиб, аввал риск билан операциялар –масалан қимматбахо автомобиль сотайтиб уни хайдаб синаб кўриш (test-drive) ни ташкил қилишда алданиб қолиш ёки ўсмирланинг безорилигига учрашдан ташвишланмаслиги мумкин.

Электрон савдо истеъмолчи хақида махсус маълумот бериб. катта имкониятни беради. Фойдаланувчилар сайтгакираётиб одатда. регистрациядан ўтишадилар (кўп компаниялар ёки регистрациядан ўтишниталаб қиладилар ёки ўзи хақида маълумот қолдиришгарагбатлантирадилар), сотувчи берилган вақтда ким унинг маълумотлар омборига кирганини аниқ билади. Бу сотувчиларгаўзларининг таклифларини шакллантиришга ва маълум мижозлар учун бахо белгилашда ёрдам беради. Худди шу маълумотлар (масалан, бундан аввалги харидор тажрибасига асосланиб ) харидоргакейиги сафар қандай товарлар ва хизматлар керак бўлишини аниқлаб. олдиндан бу товарларни уларгатаклиф этиш учун фойдаланиш. Кейинги йилларда сотувчилар ва маркетинг хизматлари томонидан истеъмочилар хақидаги махсус ахборотларни ўз ичига олган катта миқдоридаги маълумотлар омборлари (база данных )яратганлар (масалан турли истеъмол карточкалари –улар товарларни маълум бир скидка (чегирма )билан сотиб олиш хуқуқини беради ва мижозлар томонидан магазинга ташриф буюриш частотасини стимуллаштириладиган (рағбатлантириладиган ) дастурларни яра- тганлар. )Ҳозирги вактда British Teklecom ва Britaniya почта хизмати каби компаниялар фирмаларга потенциал истеъмолчиларни аниклаш ва индивидуал таклифлар ишлаб чикиш буйича технологияларни таклиф килмокдалар. Бу технологиялар мижоз хақида янада аниқрок маълумотлар олишда ишлатилиши мумкин. Бу маркетинг «яккама-якка» ёки итарувчи (пуш)маркетингдир. Experion агентлиги бозорга электрон савдоси билан шуғулланувчи сотувчиларга истеъмолчиларга дарҳол таниб оладиган Янги дастурни чикарди. Савдогарда мижоз хакида аник маълумотлар; унинг тулаш имконияти у ёки бу товарга боғлиқлиги ҳақида маълумотлар пайдо бўлади. Бу сайт сотувчининг мижоз талабларига максимал даражада жавоб бера олишини кўзда тутган.

Молия компаниялари страхованиянинг янада фойдали шартларини таклиф қилиб, конкрет мижозлар учун инвестиция программаларни ишлаб чиқиб бундай дастурлардан фаол фойцдаланадилар деб умид қилинмоқда. “Sandi Time” га интервьюсида Experion вакили Richard Fidis деди: потенциал имкониятлар чегараланмаган. Харидорлар нархнинг камайишидан ва махҳсус таклифлардан ютадилар. Сиз кўришингиз мумкинки, агар махсус кредит картани пастроқ процент ставакси билн сотиб олсаингиз, харидинги0зга чегирма бериш таклифини берадилар. компаниялар ўз таклифларини янада пухтароқ ярата оладилар, чунки буюртма орқалитоварлар сотиш бугунги к4ндаги табиий прог7рессни ифода этади. Шунинг учун 14 ёшли ўсмирларга қимматбаҳо маҳсулотларни ёки бизнесменларга компьютер ўйинларини скидка блан чегирама қилиш маъносиздир. Яхши фикрланмаган стратегия ўтмишга кетди. Худди шунга ўхшаш технологялар АҚШ да ишлатилмоқда – Shapiro& Varian (1999) айтадики”он-лайн ”режимида савдо қилиш қилиш етказиб берувчи bex15-№ x 15 амалда барча сотувчига индивидуал нархда сотиш имконини беради. Персонизациялашган нарх хосил қилиш кенгш қулоланила бошланди. Масалан АҚШ да дастур таъминоти билан савдо қилувчи broad Vision компанияси Retail commerce Suit ни таклиф қилади, Бу улрнинг айтишича электрон савдо ишьтрокчисига динамик нарх ҳсил қилиш : турли харидорлардан бир –хил товар учун турлича нарх олиш имконини беради. Перасонализация қилинган маркетинг : уни қўллаб- қувватловчи ва унга қарши далиллар. Интернет бозори бўйича Ernst & Yung компанияси томонидан ўтказилган тадқиқот шуни кўрастдиеки, ин тернет одатда “ўйлаб кўрилган харидлар”учун ишлатилади. бошқача айтганда харидогр нимани ҳохлашини аниқ билади. Ва кўпроқ самара берпадиган савдони амалгаошириш учун интернетдан фойдаланади. Ўз-ўзидан маълумки. Одатий усулда хам шундай

бўлади. Лекин бунча харидор магазинма-магазин юришга кўп вақтни сарфлайди. ва олдиндан нима стиб олишни билмайди. Агар чеклдама бўлмаганда бу харидор имкониятларини кучли даражада чеклаган бўлар эди. Чунк и, ўзига нима керак бўлишини билган харидор чекламагакамроқ вақт сарфлайдилар. Сотувчи бу муаммони персонизациялаштирилган технолоядан фойдаланиб хал қилиши мумкин. Бу технологиялар фақат харидор хақида маълумот йиғиш учунгинаэмас. харидорннинг келгусидаги истакларинир олдиндан прогноз қилиб аввалдан унгакеракли хизмат ва толварни таклиф қилиш учун хам қулланилади. Буюк Британияда шундай технологиялардан бири Telecom you CAN. British Telecom фирмасининг технологияси бўлиб бу фирьа телекоммуниакция хизматлари бозорларида етакчи ўринни эгаллаган (унга телкоммуникация хизматлари бозорининг 80% и хусусий шахсларга хизмат бозорининг 64% и тегишли ) бўлиб, you CAN технологиясини яратди. Унинг мақсади “компанияларнинг уларнинг бизнесида йрдам бериш ва мавжуд технологияларни коммпанияларнинг мижозлари билан муносабатлари ни ткомиллаштиришда фойдаланиш ” дан иборат. Бу хизматлар ўз ичига Call марказларни янгиликлар ва информачциялар каналларини ва персонаоллизациялаштиррилган тармоқларини олади. Шу каби технологияларнинг мазмуни энг боп мижозларни ахтариб топиш ва ишлаб туришдан иборат. Янги мижозларни жалб этиш учун, сотувчи потенциал мижолзларни ўрганади ва улар учун индивидуал таклифларни шакллантирадаи. Шу билан бирга у мавжуд харидорларни ўрганиш да давом этиши ва уларнинг хар –бирига нима энг маъқул келишини аниқлаб олиши мумкин. Мижозлар билан муносабатлар менежмети сотувчиларга харидорлар билан муносабатларни яхшилашгаимкон беради ваунинг харидорлари ҳозирда нимани ҳохлаяпти, ва келажакда уларга нима керак бўлишини ўрганиш имконини беради. Бу холда сотувчилар харидарларнинг истакларини яхшироқ қаноатлантириш мумкин.

Харидорлар хақидаги маълумотларни тўпловчи ва анализ қилувчи маълумотлар омборини ривожлантира бориб компаниялар энг фойдали мижозларни аниқлашлари мумкин ва мос равишда ўзларининг маркетинг ҳаракатларини уларга йўналтириш мумкин. C. YAM фараз қиладики, компаниялар ўзларинг мижозларига керакли махсулотни топиш учун етарли меълумотларга эгалар, анъанавий маркетинг воситалари эса маълум бир махсулот учун харидор қидиришга йўналтирилган бўлади. Аввалги харидлар ва келишувлар хакида ахборот тўплаб, компаниялар ўз мижозлари билан узоқ муддатли муносабатлар ўрнатишлари мумкин. YOU CAN мижозларни жалб этиш ва ишлаб туришга доир бир қатор технологияларни таклиф этади. Бунда электрон сервис муҳим рол ўйнайди. Электрон савдо харидорга товарларни харидорларга товарларни интернет орқали зарар қилиш ва ҳақ тўлашга имкон беради. Яна компаниялар исталган вақтда сотувлар ҳақида ахборот олиши мумкин, бу уларга талаблардан доимо хабардор бўлиб туришгаимкон беради. YOU CAN тизими хар-бир мижоз ҳақида ахборот йиғади ва кейин уни таҳлил қилади ва мижозларни ўз анъаналаригамос равишда гуруҳларга ажратади. Компаниялар бу маълумотлардан ҳар-бир мижоз билан ишлашда фойдаланишлари ва шундай қилиб мижозларга худди керак бўлган нарсани таклиф қилиб. Согтувни кўпайтиришлари мумкин. Умумун, дастур тизми харидор ҳатти- ҳаракатини кузатиб бориш имконини беради. Бундай дастур тизимлдари “жосулик дастур таъминоти ”деган ном олган. Бу маълумотлар базаси харидорларнинг келгусидаги талабларини аниқлашда ҳам қўл келади. Агар, масалан, харидор ҳозиргина дам олиш кунлари учун парижга йўлланма сотиб олагн бўлсин, дастур унинг учун мос келадиган экскурсовод танлаб бериши мумкин. Ва сичқонча тугмасаини бир марта босиш билан мижоз кечқурун бормоқчи бўлган театр яқинидага ресторанда стол заказ қилиб қўйиши мумкин.

Албатта ҳамма ҳам буларга хурсанд эмас. Америкада Real Networks , Double CHck ва Amazon компаниясининг бўлимларидан бири –Alexa ларга қрши суд жараёнлари бошланди. Даъвогарлар айтадиларки, компаниялар фуқароларнинг шахсий хаётларига бостириб кирмоқдалар. Америка журналисти қизи учун Mattel фирмасининг ўйнини сотиб олаётиб фирманинг Broaddeast деб аталувчи яширин дастури ўзининг сайтига яширинча уланиб олагнини аниқлагач Mattel фирмаси харидорлар ғазабига учради. Mattel фирмасида ва яширин дастур асосий дастурни янгилаш учун керак деганлар. Шахсий хаётга аралашишгақарши бўлган Lobist гурухлари дастур таъминотлари ортиқча кўп имкониятларга, масалан ҳар қандай компьютердаги исталган файлга кириш имкониятлариги ёки болалар Mattel ўйинчоқларини қанчалик тез-тез ўйнаб туришларини кузатиб бориш имкониятларига эга эканликларини айтмоқдалар. Тез орада Mattel фирмаси Broaddeast дастуридан воз кечди. Америкалик программист StivGibson кўпгина одатдаги дастурлар шундай имкониятларга эга эканлиги ни аниқлагач “ Spyware” терминини ўйлаб топди. У агар сиз мунтазам ўз компаниянгиздан фойдаланиб турсангиз компьютерингизда шундай spion (жосус) бўлади деб фараз килади. У ҳозирда “ компьютерларда эгасига хабар берилмаган ҳолда 23 млн га яқин жосуслик дастурлари” киритилагн эди. Лекин фойдаланувчиларни куз а тиш бўйича мижозлар Spyware тасарруфига кирмайди. Амалда ҳар қандай веб сайт “Cookie” деб аталувчи кодга эга бўлиб, фойдаланувчи ҳаракатларини кузатиб туради. Бу “пирожкалар ”-одатдаги матн қаторлари бўлиб танланган веб сайтлардан фойдаланувчи компьютерига ўтади. Cookie лар ҳар қандай веб сайтда аввал унга кирган фойдаланувчини таниб олишга имкон бўлиши учун яратилган. Cookie лар он-лайн режимида бирлашган ва персоналлаштирилган савдо технологиясини яратадилар.

Bertran натижасининг электрон савдодаги аҳамияти. Bertran хулосаси Bertran парадокси деб ҳам аталади. Бу шу билан боғлиқки, нархлар рақобати нол фойдага олиб келади, бунда хатто бозорда 2 та фирма бўлса ҳам. Худди шундай натижа 8 ёки млн сотувчи бўлса ҳам юзага келади. Амалда кўрамизки бозорда ўз сотувчи бўлишига қараганда кўп бўлиши рақобатни кучайтиради. Bertran хулосаси бу парадокс у математик нуқтаи - назардан тўғри ва бизнинг борлиққа муносабатимиздан фарқ қилади. Албатта хақиқий нарх рақобати дунёсининг баъзи бир томонлари Bertran таҳлилидаҳисобгаолинмаган. шунинг учун ҳам ўйин натижалари билан ҳақиқий, реал шароит фарқ қилади. Bertran моделишга асосланиб қуйидаги 3 хулосани олиш мумкин: 1. Харидор доим хам энг паст нархли товарни излайди, бунда сотувчилар сони маълум эмас. 2. Сотувчилар ўз конкурентларинг нарх ўзгаришларига эътибор қилмайдилар, чунки анализ сотувчи ва харидорнинг ўзаро таъсирини кўзда тутади, бунда охирги натижа 1 та бўлади- реал хаётда эса бу натижа бўлмаслиги мумкин. 3. Махсулотлар бир-хил ва харидорга таъсир қилувчи нарса 1 та бўлиб, у –нархдир. Таҳлил фирма маркасига боғлиқли хизмат кўрсатишдаги фарқ товарларнинг майда –чуйдалари билан фарқ қилиши каби факторларни ҳисобга олмаган Bertran хулосасини ўқув мақсадларида фойдалидир. Уч хулоса бозор идеал рақобатини бузувчи турли “ ишқаланиш ” ларни пайдо қилувчи манбалар бўлиши мумкин. Электрон савдони кўпинча “ишқаланиш “ ларсиз савдо деб аташади. (Bil Geyts га кўра –“ишқаланишсиз капитализм”).

. Бозордаги “ишқаланиш ” манбалрини аниқлаш учун ўтказилган иқтисодий таҳлилдан фойдаланиб биз бу “ишқаланиш ”ларни камайтирувчи техзнологияларнинг иқтисодий қиматлигини осонроқ тушуниб етамиз. Буни фақат Bertran нинг ўқув моделидан фойдаланиб қилиш мумкин. Харидорларни тадқиқ қилиш ва таққословчи харидлар : товарлар қидиришга сарфларни иқтисод қилиш. Агар харидор нархлар хақида ахборотисташ учун камроқ вақт ва куч сарф қилишни истаса ва қидирув унча қиммат бўлмаса, сотувчиларгарақобат босими ортиб кетади. Шу билан бирга қидириш сарф харажатлари кўп бўлмаса бу шуникўрсатадики, сотувчилар ахборот билан яхши хабардор ва уларга ўз рақобатчиларинг нарх сиёсатлари билан танишиб туриши осонроқ. Фарз қилинадики. қ идириш хизматларини анализ қилиш Shopbot ларнинг фойдаланишини стимуллаштиради, лекин ҳақиқатда ҳам қидириш арзонлашадими ? Иқтисодий таҳлил нима бериши мумкин? Bertran таҳлилида харидорлар доимо нархлар паст бўлган сотувчилдарга мурожаат қиладилар деб фараз қилинади. Лекин бундай қилиш учун улар бундай сотувчиларни топишлари керак ҳақиқатда нархларни таққослаб таҳлил қилиш кўп вақт ва кучни олиши мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, одатда харидорлар бирор товар ёки хизмат ҳақида “ умумий тасаввур ”га эга бўладилар. Улар умуман нархларни таққосламайдилар, масалан кўп магазинлар товарларни “ўзгармайдиган нарх ” ларда таклиф этадилар ва агар бундан паст нархли товарни топсангиз бир нархлар фарқини қайтариб берамиз деб ваъда берадилар.

Маълум бўлишича нархнинг бундай гарантияси харидор учун етарли бўлиб товарни сотиб оладилар чекни эса кассирда қолдирадилар. Нега истеъмолчиланинг бир қсми нархларни таққослаб кўрмайдилар ? бу қидиришнинг қиммат тушишиш сабаблими? Бусаволгажавоб бериш учун фақт 1та тадқиқиот ўтказамиз. Фараз қилайлик шундай нарх мавжуд бўлсин (бошқача айтганда нархлар мувозанати мавжуд бўлсин) Барча сотувчилар бир-хил нархда таклиф этсинлар, бунда истеъмолчиларда пастроқ нархдаги товарнитопиш истаги бўлмайди. Шунинг учун истеъмолчилар ҳамасини ўзлари кирган магазиндан оладилар. Агар улар нархларни таққосламас эканлар сотувчиларда ҳам нархларни пасайтириш эҳтиёжи туғилмайди. Амалда биргина рационал нарх –яккахоким нарх бўлиб, у максимал фойда беради, бу нарх талабиниқаноатлантиради ва бош қа сотувчиларни инкор қилади. Рақобат боп нарх Bertran таклиф этгандек P-C бўлмайди. Хатто бу хулоса қидириш харажатларига боғлиқ бўлмаган ҳолда тўғрилича қолади. Биргина далил шу бўдадики қидириш харажати қанчалик оз бўлса ҳам мавжудлигидир. АҚШ да маҳаллий қўнғироқлар арзонтуради ва қидириш харажати -телефон орқали гаплашишга кетган бир неча минут бўдади. Бизнинг бу ҳолдаги хулосамиз Bertran никига қараганда ҳам парадоксалироқдир. Агар қидирувга кетадиган бўлса, “бир-хил нарх гипотезаси ”мавжуд бўлмайди. Бу ерда сотувчилар табақалантирилган нархлар ўрнатиши ва харидорларнинг олишдан олўдин нархларни таққолслаши эҳтимоли катта бўлади. Ҳақиқатда ҳам сотувчи ва харидолрлар ҳатти-ҳараактлариигн тадқиқиоти қидиришларга харажат мавжэудлигини кўрсатади. 1980 йил Holl Varian томон6идан ўтказилган тадқиқиотда истеъмолчилар 2 гурухга бўлинадилар :

1. Сотувчини таваккалига танлаб, агар нарх ўзлари кутганидан паст бўлса сотиб олувчилар ; 2. Аввал товарларнинг нархи энг арзонларини истаб топиб сўнгра сотиб олувчилар Ҳар қандай сотувчи биринчи харидорлари томонидан бўладиган талабнинг бир қисмига эга бўладилар, чунки бундай истеъмолчилар нархларни таққосламайдилар. Қисман сотувчилар бир қтон товарларга нархни пасайтириб савдони бошқаришлари мумкин. Агар сотувчи савдони бошқарса унинг 2чи гурух харидорларни жалб этиш имконияти ортади. Икки гурух харидорлари билан муносабатларни ўйин шаклида кўрайлик. Мувозанат холидпа ва ўйинда сотувчи вақти –вақти билан тасодифий сотувни амалга оширадилар. Сотувнинг такрорланиши талаб хажми, конкурентлар сони кабиларга боғлиқ бўлади. Нархлар камайишининг ўз –ўзидан кўриниши. Кейинги вактлдарда тадкикотчилар интернет оркуали ва анъанавий усулдаги сотиладиган товарлар нархларнри тадкик кила бошладилар. Бунда йигилган материаллар куйидаги саволларга жавоб беришда ишлатилиш мумкин : Интернет рақобаати нархларнинг янада пасайишига рақобатбардош нархларга олиб келадими ? Интернет оркали савдо килувчилар нархи таклиф ва талабга юкори даражада мос келадими ? Бир турдаги товарлар сотишда ишлаб чикарувчилар ва маълум бир ишлаб чикарувчига ишончга бўладими ? Эрик Брайнолффсон ва Майкл Смит томонидан 2000 йилда ўтказилган тадкикотлар бу саволларга китоб ва компакт дисклар ёрдамида жавоб беради. Интернет оркали сотилаётган товарларга нарх

сиёсатини таккослаш куйидаги хулосаларни беради : Интернет орли нархлар 9 -16 фоизга арзон булади. Агар интернет савдо борган сари купрок харидорлар учун кула й була борса сотувчиллар анъанавий савдо ичида ракобатбардош булиб колиш лари кийин булади. 2000 йилда Жефри Браун ва Остин Гулсфи уз эътиборларини хайт сугуртаси бозорига каратишди. Улар уткпазган тадкикот лар шуни курсатдики интернет дан фойдаланган хусусий шахсларнинг сугуртаси улуши 10% га ортиб сугурта хизмати 5 % га арзонлашган. Тадкикотчилар шундай хулосага келишдики интернет оркали сугурта одатдагига караганда 100 бирликка арзонлашган. Одатдаги суғурта нархи 0. 35$ булса, интернет орқали таклиф этилган энг арзон нарх 0. 01$ булган. Бу кўрсатадики – нархни янгилаш билан богли к харажатлар камайиши сотувчиларга Интернет оркали талаб ва таклиф ўзгарганида нархларни янада эффектив ўзгартириш имконини берди. Бозордаги нархлар фарки анча. Интернетдаги нархлар масалан масалан китоб учун уртача 33%, компакт-дисклар учун 25% фарқ килади. Агар хар- бир сотувчи улушини хисобга олган холда Интернет нархларини таққосласак нархлар ҳар- хиллиги анъанавий савдога нисбатан унчалик эмас. Шундай килиб, тадқиқотлар Интернет янада эффективрок ишлайдиган бозор яратади. Нарх пасайишига шубхалар. Shopbot лардан фойдаланиш нархнинг пасайишига олиб келишига иккита шубха бор. 1. Сотувчилар ўз сайтларини блокировка қилиб Shopbot ларни киритмаслиги мумкин.

2. сотувчилар Shopbot лардан фойдаланиб бир-бирининг нархларидан хабар дор бўлишилари ва юқори нархларни ушлаб туришга келишиб олишлари мумкин. Амалда Shopbot нинг кўп технологияларидан кўринадики, сотувчилар ўз сайтларини блокировка қилишлари мумкин, лекин улар бундай қилмайдилар ва хатто ўзлари тадқиқотга қўшилишлари учун хақ тўлайдилар сотувчи нега тўлашга рози ? Хеч бир компания истеъмолчилардагнн ўз ўз хизматлари учун хақ олмайди. Улардан кўпчилиги сотувчилардан уларни қиладиган хизматларининг таққослама рўйхатга киргани учун хақ олади ва кўпчилик сотувчилар сайт билан қидирдганда уларнинг талабларини кўрсатиш хақида келишиб оладилар. Шундай қилиб, “танлаш”да қатнашиб сотувчилар тўғридан –тўғри нарх рақобатидан бош тортадилар. Бошқача айтганда Shopbot сайтида рўйхатдан ўтиб сотувчи ўзининг рақобатчиларига нархнипасайтириш истаги йўқлиги хақида сигнал беради. Бунинг устига бир-бирининг қўйган нархларини билган холда, бир-бирнинг нархсиёатига жавоб беришга ва юқорироқ нархлани сақлаб туришга интилишади. Уларнинг интилишлари хозирги вақтда нархни махфий равишда тушириш жуда қийин ва нархлар “уруши “ га олиб келиши мумкинлигани айтиб туради. Bertran таҳлилига биноан, сотувчилар бир- бирларининг нарх сиёсатига таъсир қила олмайдилар. Хозир Bertran моделини “бир ўқ” модели деб хам аташади. Реал ишда сотувчиларнинг ўзаро харакат 1та келишув келишув билан тўхтамайди. Қандай қилиб сотувчиларнинг ўзаро таъсирини хисобга олган холда Bertran назариясини кенгайтириш мумкин ? Электрон савдо учун истеъмолчиларга қандай ахмиятга эга бўлади.

Bertran солтувчиларнинг нархни арзонлатишлари фойдпа сарф харажати билан тенглашишга олиб келади ва сотувчилар фойда ололмайдилар. Лекин савдогарлар бирор йўл билан келишиб олишса ва юқорироқ нархларни қўйишса иккаласи хам фойда олади. Агар сотувчилар кўп марта ўзаро келиши нима бўлади ? Эхтимол улар келишилган нархни ушлаб туриши хакидаги келишувни бузмаслик хакида келишиб оларлар, чунки бу уларнинг келаси йили оладиган фойдага таъсир қилади. Бу шунибилдирадики уланинг хамкорлиги давом этгани уларнинг келишув натижалари маълум эмас. Агар сотувчилар мунтазам хамкорлик қилар экан улар таннархдан юқори нархни ўрнатадилар. Лекин бундай қилиш учун улар нархнипасайтирганни жазолай олишлари керак, бунинг учун улар рақобатчиларнинг нархларихакида маълумотга эга бўлишлари керак. Shopbot лар бундай имкониятни беради. Шундай қилиб, Shopbot лар бозор нархлари шаклланишида иштирок этадилар : 1) Shopbot лар истеъмолчиларнинг қидиришга кетадиган харажатларини камайтириб, сотувчиларга босим ўтказиб уларни нархларни камайтиришга мажбур этадилар ; 2) Shopbot лар нархларнинг “ шаффофлигини “ таъминлаб сотувчиларнинг нархни орттиришга имкониятларини рағбатлантирадилар; Кейинги пайтлардафрмулалар ёрдамида бир турли товарлар бозорида нархларнинг хилма –хиллигини тавсифлайдиган кўплаб иқтисодий моделлар яратилди. Энг диққатга сазоворларидан бири 2001-йили Майкл Бей ва Жон Морган томонидан олиб борилган иш бўлиб, у уларнинг модели мувозанат бўлганда Shopbot лар фирмалардан ўз хизматлари учун юқори хақлар олиб, товарларга нархлар шакллантиришда қисман иштирок этадилар. Иккинчи қизиқарли моделни 2002-йили Ганешля ва Эмит Пазгал лар ишлаб чиққанлар. Бунда улар Shopbot лардан ва бошқа каналлардан фойдаланувчи фирмаларнинг нарх шакллантиришларига эътибор берганлар. Уларнинг моделлари, китоблар, компакт –дисклар ва видеокассеталар

нархлари хақидаги катта миқдордаги маълумотларни ўз ичига олган холда яхши самара беради. Персонализация иқтисоди. Bertran нинг рақобатга ёндошиши янада кенгайтирилиши мумкин ва сотувчиларнинг дифференциалланган нархлакри холатини ўрганишга имкон беради. Товарлар дифференцияси. Bertran нинг натижалари истеъмолчилар ўз танлашларида фақатгина нархга эътиьор қиладилар деб фараз қилган. Лекин сотувчилар реклама, хизмат сифати кабилар билан харидорларни ўз савдо маркаларига хайрихохликларини орттиришга харакат қиладилар. Бунга эришган сотувчилар кейинчалик нархларни озгина кўтариб қўйиишлари мумкин, бунда улар харидорларнинг таниш фирмаларни афзал кўради деб умид киладилар. Бу холда Bertran модели иш бермайди. Агар сотувчилар бир-биридан фарқ филса улар нархларни таннархдан юқори шакллантириб фойда оладилар. Нарх дискриминатциясини иктисодий тахлили. Сотувчиларга тажрибада шахсийлаштирувчи технологиядан нарх дискриминатциясини 1даражасини яратишдан фойдаланиш шунчалик зарурми? Бир қарашда бу савол ғайритабиий туюлиши мумкин. Чунки, динамик бахолаш компаниялар учун кўп фойдали бўлиб, Атагоп мисолидан бу нарса унга содиқ фирмаларни сотувчиларига аёндир. Бу яна шуки Дэвид Улф(Оауш Шрп) ва Нир Вулкан(№г Ул 1канал) Лар «кушимча фойданинг самараси» ни яратиш деб аташади.

Лекин электрон савдонинг мухим замонавий холати рақобатни юкори даражаси хисобланади. Бу 2-фактор сотувчилар учун мухим ахамиятга эга булиб, бахолаш (нарх дискриминациясининг биринчи даражасини кўлловчи бу савдогарлар уртасидаги ракобатни кучайтиради, хатоки улар хар бир истемолчи учун ракобатлашади. Улф ва Вулкан буни интенсивлашган ракобат самараси деб аталади Хотелнинг схемасида сотувчилар узаро ноаник харидорларни излаб ракобатлашадилар: барча истемолчилар чапда «ишончли» мижоз буладилар. Лекин бу схема иш бермайди, агар бахолаш дискриминациясини 1- даражасидан фойдаланса, энди хар бир исьтемолчи уининг шахсий бозорини яратади. Сотувчи унга алохида нарх куяди, ва энди хар бир истеьмолчи товарни шундай нархда олишини узи хал килади. Натижада бу сотувчини фойдасини камайтиради, харидо р унгдан товарни А сотувчидан, чапдан эса Б сотувчидан сотиб олиш эхтимоли купрок. Мижозлар учун алохида эьтибор курсатиб юкори нарх белгилашни купрок тулашга кодир ёки сотувчисини маркасига Тула ишонувчи ёки бошка сабабларга кура эканлигини айтриб утиш керак. Лекин бу шу Билан бирга сотувчиларни узоро кучлирок ракобатлашишга мажбур килади, яьни хар бир истеьмолчи уз бозорини такдим килиб кайсики ютиб чикиши шарт. Улф Билан Вулкан хам холатни тахлил килиш учун Хотелнинг схемасидан фойдаланишади, качонки сотувчилар бахолаш (нарх) дискриминацияси технологиясини танлаш ёки йуклргини хал киладилар. Хулоса кайси натижа кераклирок эканига боглик ; кушимча фойда кайси5ки даромадни ку4пайтириш самарасини илгари суришга ёки интенсивланган ракобат самараси, яьни даромадни пасайишига олиб келади. Хотелнинг схемаси асосида Улф –Вулканлар тахлишлида истемолчилар линиясида жойлашгшан дифференциал товар даражасини такдим этади. Хаар бир со тувчи шу линия чеккасида туради. Сотувчилар барча харидорлар учун ягона нарх урнатишади. Ёки хар бир харидор учун алохида нарх белгилашади. Агар фирмалар алохида нарх куйишса, унда биринчи

кузатиш шунга олибкеладики унда истемолчилар аник линия уртасида булиб хар икки соувчидан тенгданига кетадилар ва нарх уз таннархига тенглашади. (Бу хулоса Бертран моделидан келиб чикади ). Лекин урнатилган нархлар ва даромад бутунига и стемолчиларни у ёки бу сотувчига содиклигига боглик. Соддарок килиб айтганда 3 та вариант мавжуд булиб, харидоларни богланганлигига алокадор. 1. Агар истеьмолчиларнинг кунглига хеч бири сотувчининг маркасига ишонкирамаса унда харидорларга такдим этилган фирма нархидан деярли хама жойда пастрок, бу холатда хеч кайси фирма (не ся?) Яьни интенсивланган ракобат самараси кучли тасир этади «кушимчи фойдани илг8ари суриш самараси » ва фирмаларг а нарх дискриминациясини кулламаслик макул ва бир хил нарх Ур натилади. Агар истеьмолчиларни бир кисми бир сотувчига ишонса, бошка кисми йук. Шунда фирма линия бўйича ўзига яқин масофада жойлашган мижозларга нарх дискриминациясини қўллаган тақдирда бўлиши мумкин бўлган нархдан ортиқроқ нархни, нарх дискриминациясини қўллайди. Линиянинг ўртасида нархлар пастроқ бўлса, агар иккала фирмада нархлар бир хил бўлса, фойда кўпроқ бўлади. Бунда жадаллаштирилган рақобатнинг нархи ёрқинроқ кўринади. Агар кўпро қзаридор лар бир ёки ғар иккала фирмага мижоз бўлсаларбу фирмалар нарх дискриминациясидан кўпроқ фойда кўради, шундай қилиб бу холда “қўшимча фойда олишнинг илгарилатишнинг нафи ”яқоллроқдир. Лекин, хиссиётлар қуйидагиларни айтади: Икки хил асоратлар бўлиши мумкин – сотувчилар ўртасида рақобатни кучайтириш, нархни хархиллаштириш имконини беради. Аввал уларнинг нархларига таъсирини мухокама қиламиз. Рақобат нархларнинг тушиб кетишига олиб келаши аниқ, айниқса, линиянинг ўртасида жойлашган бирор фирмага мижоз бўлмаагн харидорлар учун. Агар бирор фирмага мижоз бўлмаган харидорлар бўлмаса, нархлар ҳамм а учун пасаяди. Агар

харидорлар фирмага садоқатли бўлса, бу фирма нарх кўтариш системасини бошлайди. Оммавий кастомизациянинг ахамияти. Нарх дискриминациясининг 1-босқичида хар хил харидорлар учун нархлар қўйилганда, хар хил исътемолчи махсулот хақидаги маълумотлардан келиб чиқиб, истеъмолчиларни фарқлашни фақат бир усули бор. Электрон савдода сотувчилар истемолчини дискриминацияси қилиш учун нарх стратегиясини ишлатадилар. Истеъмолчилар талабига қараб озроқ сарфли ёки умумар сарфсиз ҳизмат ва махсулотлар танлаш ва таклиф қилиш технологиялари бор. Сарфсиз махсулотлар масалан, янгиликлар ва маълумотлар билан таъминлаш оммавий таклиф хеч қандай сарфсиз бўлиши мумкин, агнрда шунга мос дастур бўлса. Renteirs каби провайдерлар “ Он-лайн ”тизимида маълумотлар блокларни ҳар хил нархларда сотши мумкин”Версия” дастур таъминоти сотувчиларни бир-биридан бир ёки икки деталь билан фарқ қилади ва махсулотларни версияга бўлади, айниқса ахборот махсулотларини ва дастур таъминотини, сотувчилар хар бир тахлили нархини аниқлаш малакасига эътибор билан, уларнинг исътемолчи учун фойдалигини хисобга олиб ёндашадилар. Электрон тармоқ орқали савдо қилувчи фирмачи, у оммавий стратегиясидан фойдаланиши керакми ёки йўқми? Улф Вулкан тахлилининг бошланғич нуқтаси иккита бошқа –бошқа ва мустақил феномонлар мавжудлигидир. 1. Нарх дискриминациясининг 1-босқичи махсулотнинг хар бири ўзининг алохида нархига сотилганда фаол ишлатилади. Бу схемада хар бир истеъмолчи фақатбир нусхадаги махсулотни сотиб олади. Шундай қилиб фирма истеъмолчиларни чеклаб, нарх дискриминациясининг 1-

босқичини фойдали тарзда ишлатади, хар бир махсулотни хар хил харидорга хар хил нархда таклиф қилади. 2. Оммавий кастомизация фирмалар бир қатор хар хил махсулотлар бир хил нархларда ортиқча сарфларсиз таклиф қилганда ўз ўрнига эга. Шундай қилиб фирмалар бошқа сохалардан фойда ортиришни кутмай, пастомазициядан фойда олиш мумкин:уларда нарх дискриминацияси 2- босқичини бир махсулотнинг ҳар хил турлари ҳар хил нархларда сотилаётгандаишлатиш мумкин. Агар фирма кастомизация стратегиясини ишлатмоқчи бўлса, у бахолашнинг уч хил стратегиядан танлаши керак: 1. Нарх дискриминациясини ишлатмай, ҳамма махсулотларини маркасини хисобга олмай, истемолчини ҳам хисобга олмай сотиш. 2. Нарх дискриминациясининг 2-босқичини қўллаб ҳар хил махсулотларни ҳар хил нархларда сотиш. Бунда харидорлар бир махсулот учун бир хил нарх тўлашади. 3. Нарх дискриминациясининг биринчи босқичини ишлатиб, ҳар- хил харидорга ҳар-хил нарх белгилаш. Бу холда фақат харидорларга чеклашлар бўлиб, фирма юқори фойдани хар-бир мижоз билан ишлаш жараёнида олишни хохлайди, шунинг учун хар –ир харидор ўз талабини тўла қондирадиган махсулот танлашни хохлайди. Фирма буни брендга боғлиқ бўлмаган ҳолда нарх белгилаб олади. Улф ва Вулкан қуйидаги масалаларни тдқиқ қиладилар. Фирмалар ишлаё1тган оммавий костамизациянинг босқичи нарх дискримминацияси стратегияси танловининг таъсири қандай нарх дискриминацияси стратегияси кастомизация танлови қандай таъсир ўтказади? Фирмалар 2 стратегиядан қайси комбинациясини афзал кўрадилар? Яна Хотеллингнинг 2 фирма махсулотларининг нарх рақобати анализининг схемасига қайтамиз. Истеъмолчилар, В линияси ёнига жойлашган махсулотлар, дифференцияси даражасининг тасавур қиладилар. Хар иккала фирма линиянинг четида жойлашган. Фирмалар оммавий кастомизация

ишлатиш (бу холда хар-бири бир-хил махсулотни ишлаб чиқаради ) ёки оммавий кастомизацияни қўллаши (бу холда фирмалар бир-хил пул ишлатиб, бир қатор махсулотларни А ва В линия оралиғида ишлаб чиқаради ) мумкин. Улфа ва Вулканнинг таҳлили қуйидаги натижаларни беради. Нарх дискриминацияси технологиясини ишлатадиган фирмаларнинг фойдалари рақобатчилар томонидан ишлатиладиган нарх стратегиясига боғлиқ эмас. Нарх дискриминациясининг биринчи босқичини ишлатадиган фирма фойда кўради. Бу хулоса рақобатчиларнинг хулқидан қатъий назар тўғридир. Оммавий кастомизацияни ишлатиш истеъмолчилар талаб қилган махсулотларни ишлаб чиқарганда доимий мижозлар хисобига юқори фойда олиш имкониятини беради. Фирмалар қўллаётган оммавий кастомизация даражасини қанчалик катта бўлса, уланинг7 нарх дискриминацияси бир даражаси ишлатиш шунчалик аниқ бўлади. Бундан хам аниқроқ айтадиган бўлсак, кастомизацияни кучайганда нарх хам фойда хам пасаяди. Лекин нарх дискриминациясининг 2 даражасида у тез қисқаради. Фирмалар оммавий кастомизация дискриминациясини бир даражасида амалиёт ўтказганда мувозанат бўлиши мумкин. Мувозанатни чуқур ўрганиш шуникўрсатадики, фирмалар учун бу 2 технологиядан фақат бирини ишлатиш яхши бўлади, мувозанатнинг ўзига хослиги шундаки, фирмалар хар икки технологияни қабул қилишда ва унга катта бўлмаган фойда кўришдадир. Шундай қилиб, шахсийлаштирилган технология орқали кучайтирилган рақобат юқори нархдир. Бу дегани нархни алохида –алохида қўйиш ва оммавий кастомизация хақиқатда истеъмолчилар учун нархлар пасайишига олиб келади. Улф ва Вулканнинг нарх дискриминациясининг электрон савдодаги бир - икки

Даражасини ўрганишга бағишлаган изланиш яхлитдир. Фирмаларнинг у ёки бу технологияни қўлаш қуйидаги факторларга боғлиқ. 1. Улар технологиялардан фойдаланадиларми ? 2. Уларнинг қандай технологиядан рақиблари фойдаланади. Гурухлаштириш. Электрон савдо кейинги стратегияси – бу “гурухлаштириш ” , махсулотлар ва хизматлар алохида эмас гурух холида тавсия қилинади. Бундай амалиёт ахборот махсулотларини сотишда кенг тарқалган : Internet Explorer , Windows системаси билан бир гурухда – бундай стратегия қонунийлиги Microsoft устидан монополиягақарши даврининг бошланғич пайтидир. Бундай гурухлар харидорларга бир махсулотни олиб, иккинчисини ишлата олмаётганда, жуда қийин бир пайтда пайдо бўлади. Гурухлаштириш айниқса дастур савдосида эътиборлидир, чунки дастур таъминоти ва оргтехника бир- бирига боғлиқ ёки аксинча бошқа дастур ва қурилмаларга мос эмас. Масалан, кўплаб компьютер ўйинлари фақатгина приставкалар қўйилганда ишлайди : Матн процессорлари бир-бирига мос келмайди. Интернетдаги сотувчиларнинг асосий қийинчилиги шундаки. интернетга “ўйлаб топилган “, ўзигахос харидорлар билан тўқнашадилар. Бошқача айтганда, истеъмолчилар нима хохлашларини яхши биладилар ва Интернетни энг яхши шартнома тузиш учун ишлатадилар. Бу эса ўз вақтида чеклашларга олиб келади, оддий реклама жараёнида юзаа келмайди. Шундай қилиб харидор унганима кераклигини, вақтдан ютишини реклама вақт сарфламаслигини яхши билади. Шунинг учун “он-лайн “ тизимида ишловчи сотувчилар харидорларга маълумот беришнинг бошқача йўлларини топишлари зарур, харидорни бошқалар излаётган, рақобатчилар орасида ажралиб турадиган харидлар қилишга туртки беришлари керак. Махсулот ва хизматлар гурухи “ қиммат

пакет ” хосил қилиб мақсадга етишга ёрдам беради. Хақиқатдавиртуал гурух “хақиқий ” гурухдан осонроқ, чунки махсулотларни жойида қадоқлиш шарт эмас, “пакет” ни ичидагини харидорни талабига қараб ўзгартириш мумкин. Бундай гурух Micrisoft дагидан дастур ишлаб чиқарувчиларидан фарқ қилади. Бунда ташкилотлар ўртасида маркетологлар сўзига “чоррахадаги харакат” амалгаоширилади. “Чоррахадаги харакат ” бозордаги стратегик тузилмадир, бунда бозорни эгаллаб тўғридан –тўғри рақобат бўлмайди. Бошқача айтганда 4 томонлама харакат бир ёки ундан орқиқ фирмалар умумий бозорга яхши Фойдали хизмат қилиш учун бирлашадилар. Масалан, бозорнинг ёшларга хизмат қиладиган қисмига тез хизмат кўрсатадиган кафе ресторанларни ишлатадилар. 4 томонлама таркетинг унчалик қиммат бўлмаган фойдали кўп вақт олмайдиган харидорлар юқори даражада ишонадиган тури. Лекин, бу хам маркетинг нинг қийин формаси. Биринчидан, сотувчи ва ишлаб қчиқарувчи шерикларни тўғри танлаши керак. Иккинчидан, командада бирга ишламоқчи бўлган ташкилгот билан 4 тарафлама харакат тўғрини танлашлари керак. Хар икки харакат хаем бир-бирига боғлиқ ва қийин вазифадир, чунки параметрлар тизимини нархлаш ва тахлил қилиш керак, бу эса мижознинг мақсадларига мос келадими Махсулотлар бир-бирига қай даражада мос келади ? Қайдаражада махсулот ва 4 томонлама харакат тўғри бир-бирига мос келади? Қиммат маркадаги махсулот ишлаб чиқарувчи ва савдогар 4 томонлама харакнинг техзкор ва ўртача таъсирини кўриб чиқишини хохлайди. Масалан бу махсулот диференцияси даражасига қай даражада таъсир кўрсатади. Ёмон ўйланган 4 томонлама харакат, масалан вақтинчалик сотувни кўпайтириш ва

махсулот марксининг узоқ вақт сақланишига ёмон таъсир кўрсатиши мумкин, б Унда у фойдадан кўра кўпроқ зарар келтиради. Иккинчи томондан “яхши ” хамкорлар билан бирлашиши бирор савдо белгисига қўшимча сарфларсиз, ўзи хақида яхши фикрлар уйғонишига сабаб бўлади. Маркетингнинг бу кўриниши жисмоний чекловлар қийинлаштиради : Истеъмолчи хақиқий харидга қадар махсулотни кўришни ва 4 томонлама харакатни ишлатётган таўшкилот транспорт ва бошқа чиқимларни билиши керак. Kellogo, Coca- Co12 каби йирик корпорациялар ёки савдо марказидаги кичик дўконларда 4 томонлама харакат ишланишида га қийинчиликлар буни тушунтириб беради. Интернет 4 томонлама рағбатлантиришни ва кўплаб фирмалар билан хамкорлик учун янги қулайликлар яратади. Чакана 4 томонлама рағбатлантиришни ривожлантириш йўлидаги географик чегараларни енгишда интернет қулай воситадир. ”Он-лайн ” тизимдаги сотувчилар ўз харидорларига махсулотни таклиф қилиб, “он-лайн” тизиимдаги бошқа махсулотларга эга бўлиши мумкинлигини таъкидлайдилар. Кўплаб фирмалар гурух технологиясини сотувчиларига ишлатишга рухсат бериб ўзларининг ишлаб чиққан усулларини таклиф қилишмоқда. Масалан, Autonomy. com интернет савдо учун электр қўшимчалар ишлаб чиқади, “Be- free” ўз мижозларига дастур таъминотини электрон тармоқдаги сотувчиларга қўшмакорхонатузишга ёрдам беришни таклиф қилади. Кўриниб турибдики, “виртуал ” 4 томонлама рақобатлантирш электрон савдоларда кўпчили кқапбул қилган амалиётга айланади. Истеъмолчилар учун электрон савдо- сотиқ амалиётда : Waldo синови.

Waldo –бу Anderson Consulting фирмаси томонидан 1996 йилда чиқарилган, Bruce Krulwich томонидан 1997 йилда тўлдирилган компьютер дастури. ” Lifestyle finder ” да ёзилганидек, у ўз харидорлари улар хақида маълумот йиғиб, масалан унга нима ёқади-ю, нима ёқмайди, истеъмолчининг умумий “кўринишини ”тузиб у билан ишлайди. Бу маълумотлар қуйидаги холларда ишлатилади, масалан унга бирор мусиқани таклиф қилишда ёки бирор веб – сайтни кўриб чиқишни таклиф қилганда. Истеъмолчи “портретини ” яратиш кенг қўлланилмоқда, қизиқишлар ва феъл- атвор модем истеъмолчининг “портретини ” яратиш имконини беради. Бундай ишлаб чиқарилган портретлар кўп холларда айнан истеъмолчининг шахсий талабини бажаришда қўл келади. Истеъмолчи ҳақидаги маълумотлар йиғиш унга ёқадиган ва ёқмайдиганг нарсаларни аниқлаш, истеъмолчи портретини яратиш, кейинчалик мусиқий альбомлар ва фильмлар яратишда тавсия бўлиб хизмат қилади. Waldo га ўхшаган дастурлар истеъмолчилар “ портретини ” яратишда янги ёндошувни аниқ демографик яхлитлашни қулламоқда. Истеъмолчи “портрети ” демографик маълумотлар шу мамалакат ахолиси хақидаги маълумотлар ассосида тузилади, ушбу холатда АҚШ маълумотлар ишлатувчилар қизиқишининг классификациясини хисобга олиб ўзгаради. Бундай классификация ассода фойдаланувчи хақида умулаштирилган хулоса қилиш мумкин. Waldo томонидан ишлатиладиган Prizm ситемаси ахолини улрнинг хариди хақидаги маълумотлар. уларнинг хаёт тарзи ва мухим кўрсаткичларига қараб 62 жой гурухларига бўлади. Тизим рўйхатга олинган, харид каталоги ва бошқа манбаларга 40 минг кишини тахлил қилишга асосланади. Маълумотлар базаси 600 хил кўрсаткичларни. жумладан хаёт тарзи, машғулот тури харидларнинг ўзига хослигини ўз ичига олади. Масалан, агар одамнинг ити бўлса, у хар доим шампан виноси сотиб оладими ёки кечаси янгиликлавр дастурини кўрадими, шулар хисобга олинади. Хар-бир гурухда урф (мода ) аниқланиб, шу гурухдаги одамларнинг феъл- атвори қандайлини ўрганилади.

Шундай қилиб, ҳамма жамланган маъумотлар йиғилган дастур истеъмолчи қайси гурухдаги харидорларга кўпроқ мос келишини аниқлайди. Агар унга бирор ягона гурух мос келса, унда шу гурух маълумотлари бошқа истеъмолчининг портретни яратишга ишлатилади. Агар бу истеъмолчига берилган таърифлаор бир гурухдан кўпроғига мос келса, унда жойнинг ўзига хослиги, агар хамма гурухга бир- хил бўлса, . истеъмолчининг портрети тузилишига асос бўлади. Агар бундай гурухлар кўп бўлса дастур бир неча гукрухни аниқлайди ёки фойдаланувчи кўпроқ мос келса, у хақида қўшимча маълумотларни фойдаланувчидан сўрайди.

Адабиётлар 1. И. Т. Балабанов. Электронная коммерция. Учебное пособие для вузов, 2001г. (Электрон версияси) 2. Нир Вулкан. Электронная коммерция. Москва. Интернет-трейдинг, 2003 г. (Электрон версияси) 3. В. А. Цеховой: Web:дизайн и коммерция. С-Петербург, Наука и техника, 2000г. (Электрон версияси) 4. И. О. Закарян, “Что такое Internet, WWW и HTML”, изд. ИНФРА-М 1998г.

Похожие

Электрон тижорат ва унинг замонавий турлари

Электрон тижорат тизимлари ва уларнинг аҳамияти

Кўп сотувчига кўп харидор режасида электрон тижорат

B2B Бизнес учун бизнес тизимида электрон савдо

Электрон кутубхоналар