logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Информатика и ИТ
  4. Hujjatlarni nusxalash vositalari

Hujjatlarni nusxalash vositalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

233 KB
Скачать
Hujjatlarni nusxalash vositalari Reja: 1. Tezkor matbaa vositalari 2. Elektron hujjatlarni boshqarish tizimlari 3. Axborotni uzatish tizimlari 4. Aloqa kanallari       Xujjatlarni nusxalash vositalari turli-tumandir, ular nusxa olinayotgan xujjatlarni tashuvchilar (oddiy noshaffof kog’oz, kalka, shaffof plyonka) va xujjatlarni ko’chiriladigan tashuvchilar turi bo’yicha farklanadi.       Turli xil nusxa oluvchi texnika vositalari uchun xar xil qog’oz turlari ishlatiladi:       —   yorug’lik nuri ta’sirida qorayuvchi fotoqog’oz;       —   diazoqog’oz, yorug’likni sezuvchi kogoz (bu kogoz kuchli yorug’lik ta’sirida kelgusida kayta bo’yoqlar hosil kilish qobiliyatini yo’kotadi);       —   termoqog’oz, issiqlik nurlari ta’sirida korayadi;           — oddiy kog’oz;       — elektrofotokalka yoki plyonka, ularga elektr uchkunli razryadlar mikroskopik teshiklarni perforirlayli.       Ishlatilayotgan kog’ozlar turiga karab nusxa ko’chirish jarayonlari 5 guruxga bo’linadi:       — fotografik nusxa ko’chirish ( fotografiya );                   — diazografik nusxa ko’chirish ( diazografiya );       — termografik nusxa ko’chirish ( termografiya );       — elektrografik nusxa ko’chirish ( elektrografiya );         — elektr uchkunli nusxa ko’chirish ( elektronografiya ). Elektrografik nusxa ko’chirish (kserografiya)       Elektrografik nusxa ko’chirish ( elektrofotografik, kserografik) xozirgi vaqtda keng tarkalgandir. Jahon nusxa ko’chirish mashinalarining 70 % dan ortig’ini elektrografik nusxa ko’chirish apparatlari (EGNKA) tashkil etadi, ular bilan jahonda ko’chirilayotgan nusxalarning 50% dan ko’prog’i tayyorlanmokda, EGNKA ni ko’pincha kserokslar deb atashadi, bu nom ushbu turdagi nusxa ko’chirishning asoschisi Angliyaning Rank Xerox firmasiga xurmat tarikasida berilgan.       Elektrografik nusxa ko’chirishning asosiy afzalliklari:       — yukori tezkorlik, samaradorlik va nusxa ko’chirishning yuqori sifati;       — nusxa ko’chirishda xujjat xajmini o’zgartirish va taxrirlash imkoniyati borligi;       — varaqli va risolali xujjatlardan nusxa olish imkoniyati borligi;       — turli xil ingichka chizikli, yarim rangli, bir va ko’p rangli xujjatlardan nusxalar olish imkoni borligi;       — nusxalarni oddiy qog’oz, kalka, plastik plyonka, alyuminiy folgaga va boshkalarga olish;       —   apparatlar va ish materiallarining nisbatan arzonligi va xizmat ko’rsatishning engilligi.       Elektrografik nusxa ko’chirish kuyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi:       —   svetoekspoziсiya: xujjat oldindan fotoyarimo’tkazgichli qoplama bilan zaryadlangan baraban yoki plastina sirtiga proekсiyalanadi, bu jarayonda yarim o’tkazgichli qoplama xujjatning yoritilgan uchastkalaridan zaryadlarning oqib tushishidan uning ko’rinmas elsktrostatik tasviri shakllanti riladi;       —   tasvirning tushishi: bo’yaydigan kukun (toner) zaryadlangan uchastkalarga yopishib qolishi oqibatila ko’rinmas elektrostatik tasvir ko’rinadigan tasvirga aylanadi;       —   bosish: bo’yaydigan kukunni barabandan yoki plastinadan qog’ozga yoki boshka asosga ko’chirish bilan amalga oshadi;       —   qotirish: bo’yaydigan kukun aсeton bug’larida nusxaga qotiriladi. Rossiyada ishlab chikarilgan EGNKA namunalari ERA, REM, EFKA, ER. CHet elning eng yaxshi namunalari: Xergox 5380, Xerox 5520, Ricon FT- 4220, Mita DC 1755, konica-112, Sharp SF-7800, Sanon NP-6020 va boshkalar.       Rossiyada ishlab chikzrilgan EGNKA nusxa ko’chirish sifati bo’yicha chet elnikidan pastdir. Ular uchun asosan nusxadagi matnni tushunish muhim bo’lsa, chet elniki uchun: nusxalar asl nusxadan yaxshi, rasmlar chiroyli, yaxshi qog’oz ishlatganda ranglar yorqin chikadi.       EGNKA ni tanlash asosan nusxa ko’chirilishi rejalashtirilayotgan hujjatlarning turiga va shakliga hamda nusxalar soniga bog’liqdir:       — a g a r nusxalar soni N oyiga 1000 donadan kam bo’lsa , eng oddiy kichik apparatlarni harid kilish mumkin (Xerox 5220, Sanon FC-2, Ricon LR-1, Sharp Z-30 va boshqalar); bu turdagi EGNKA larda yorug’lik sezuvchi baraban va toner kartridj tipidagi bitta blokda joylashadi, ularga toner 3—9 marta qo’yiladi va baraban resursi 8—10 ming nusxaga etadi;       — a g a r Nq1000—5000 bo’lsa, o’rtacha samaradorli EGNKAni tanlagan ma’quldir (Ricon M-50, Xerox 5316, Mita CE-50, Ronica 1112, Sharp Z-52 va boshqalar); bu guruhdagi EGNKA da, xajm o’zgartirgichlar bor, bir- biridan ajratilgan toner va baraban esa alohida almashtiriladi;       —       a g a r N>5000 bo’lsa, yuqori kuvvatli EGNKA tanlanadi, (Xerox 5331, Konica 7728, Mita DC -1555, Toshiba 1210 va boshqalar). Ularda hajm o’zgartirgichlar, nusxa saralovchilar, hujjatlarni avtomatik almashtirish va boshka servis imkoniyatlari mavjud. Ko’pchilik EGNKA servis imkoniyatlari:       —       ko’p rangli nusxa ko’chirish ham ko’p rangli (3-5 ta rang)b ham bir rangli nusxalarni olish imkonini beradi (Rank Xerox firmasining o’tkazgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, rangli hujjatlar ma’lumotni 80% ga, qabul qilish hissiyotini 78% ga oshiradi va uni tushunishni 40% ga yaxshilaydi);         — ko’p rangli nusxa ko’chirish ham ko’p rangli (3—5ta rang), Ham bir rangli nusxaparni olish imkonini beradi (Kap1s Xegox firmasining o’tkazgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, rangli Hujjatlar sh’pumotni 80% ga, qabul qilish Hissiyotini 78% ga oshiradi va uni tushunishini 40% ga yaxshilaydi)* ;   Ba’zi bir chet el EGNKAlari tasnifi Fir ma EGNKA modeli   Samara d orli g i   H ujjat shak li   Xajm     o’zgar ti r ish , % larda Minutiga nusxa   Oyiga nusxa   Xerox   5220 5317 5380 FC-330   5 16 80 6   500 7000 80000 500   A7 - A4 A 6- AZ A6 - AZ A7 - A4   Yo’ q 64 - 1 56 50 - 200 Yo’ q   Sanon   NR1215 NR2120   15 21   4000 8000   A5 - AZ A6 - AZ   50 - 200 50 - 200   Ricon   M50 FT-3313 8 13   1000 4000   A7 - A4 A6 - AZ   Y o’q 61 - 141         — tahrirlash nusxa ko’chirish jarayonida nusxa mazmunini asl nusxaga nisbatan o’zgartirish imkonini beradi;       — ikki tomonlama nusxa ko’chirish hujjatning birdaniga ikkala tomonidan nusxa olish imkonini beradi;       — asl nusxa sifatsiz bo’lganda ham nusxa sifatini ta’minlovchi ekspoziсiyani avtomatik boshkarish;       — nusxalar sonini 1 dan 999 gacha dasturlash imkoniyati. Toshiba 1210 EGNKA sxemasi 2-rasmda ko’rsatilgan. Ko’pchilik zamonaviy EGNKAlar yana quyidagilarga ega:       —nusxa ko’chirish jarayonini taxrirlash va boshkarishni sezilarli engillashtiradigan displeylar;       —h ujjatni avtomatik uzatish;       —komplekt bo’yicha nusxalarni saralovchi qurilma.   Termografik nusxa kuchirish (termografiya)       Termonusxa ko’chirish — eng tezkor nusxa ko’chirish usuli (minutiga o’nlab metr), u nusxani maxsus, anchagina qimmat termoreaktiv qog’ozda yoki termonusxa ko’chiriladigan qog’oz orkali, oddiy qog’ozga olish imkonini beradi.       Termografik nusxa ko’chirish tamoyili kuyidagichadir: xujjat—asl nusxaga yarim shaffof termoreaktiv qog’ozning sezgir qatlami qaratib ko’yiladi. Keyin shu qog’oz orqali xujjat issiklik nurlarining jadal okimi bilan nurlantiriladi — asl nusxaning qora joylari bu nurlarni yutadi va qiziydi, yorug’ joylari issiklik nurlarini kaytaradi va ancha kamroq qiziydi. Asl nusxaning ma’lum joylari kizishi unga yopishgan termoreaktiv qog’ozga uzatiladi, bu qog’ozning qizigan joylari esa qorayadi (qorayish yorug’likni sezuvchi qatlamdagi pigmentning erishi oqibatida yoki pigment hosil kiluvchi kimyoviy reakсiyaning issiklik ta’sirida bo’lib o’tadi).       Termonusxa ko’chirish kamchiliklari: yuqori bo’lmagan sifat, nusxalarning saqlanish muddati kamligi (1—2 yildan keyin ularniig rangi o’chadi va oqaradi), kimmatbaho qog’oz. Molniya, TENKA, TR4 va boshka apparatlar ishlatiladi. Diazografik nusxa ko’chirish (yorug’lik nusxa ko’chirish)       Diazografik nusxa ko’chirish (yorug’lmk nusxa ko’chirish) — bu diazografiya, sinkografiya. Asosan katta shakldagi chizma-texnik xujjatlardan nusxa ko’chirish uchun qo’llaniladi. Asl nusxa yorug’likni o’tkazadigan qog’ozda, kalkada bajarilgan bo’lishi kerak. Jarayon yorug’lik sezuvchi diazoqog’ozga ko’yilgan shaffof asl nusxani yoritib xosil qklinadi, bunda diazoqog’ozning tasvir yo’k joylari okarib koladi. Tasvir, yarim quruq usul bilan tortib turuvchi shkaflarda eritgich (ammiak) bug’ilda yoki nam usul bilan ishqorli korishmada tushiriladi; oxirgi holatda nusxalarning chidamliligi ortadi. Diazotipli nusxa ko’chirishning sifati o’rtacha. Rossiyada ishlab chikarilgan SKA, SKN, VA, KVS, SKS, SKMP va boshqa apparatlar ishlatiladi. Tuzilishi va nusxa ko’chirish texnologiyasi bo’yicha namli tushirish apparatlari (masalan, SKMP) yarnm kuruk tushirish apparatlariga nisbatan (masalan, SKS) birmuncha oddiy va arzondir, lekin nusxa ko’chirish sur’ati va ish sifati pastdir       Yaqingacha juda keng tarkalgan nusxa ko’chirishning bu turi o’z o’rnini elektrografik nusxa ko’chirishga bo’shatib bermokda. Fotografik nusxa ko’chirish       Fotografik nusxa ko’chirish (fotonusxa ko’chirish) eng kadimiy va yuqori sifatli nusxa ko’chirish usuli bo’lib, kimmatbaho xom ashyo (xususan, kumush tuzini o’zida saklagan fotoqog’oz) va nusxa olishning uzoq jarayonini (ekspoziсiya, tushirish, qotirish, yuvish, kuritish) talab etadi.       Tasvirning o’lchamlari va sifatiga ko’yilgan talablarga karab fotografik nusxa ko’chirish kontaktli va proekсion bo’lishi mumkin. Proekсion fotonusxa ko’chirish nusxani yukori sifatli bo’lishini ta’minlayli va keng oraliklarda tasvir xajmini o’zgartirish va tasvirdagi aloxdda lavhalarini kattalashtirib ajratish imkonini beradi.       Fotonusxa ko’chirishda ham oddiy ham kayta ishlanadigan fotoplyonka va fotoqog’ozlar ko’llaniladi. Plyonkadagi pozitiv nusxa kelgusida diazografik nusxa ko’chirish uchun ishlatilishi mumkin. Agar yarim tuslarni tushirish talab etilmasa u holda juda keskin fark qiladigan fotomateriallar ishlatiladi.       Fotonusxa ko’chirish uchun turli xil ko’shimcha asboblar va fotokatgalashtiruvchi kurilmalar ishlatiladi. Fotonusxa ko’chirishning muxim va keng tarqalgan ko’rinishi xujjatlarni mikrofilmlashga asoslangan mikrofotonusxa ko’chirishdir. Unda oddiy fotografik kontaktli (refleksli) fotograflash va bosish uchun apparatlar ishlatiladi. Modellari: ORK komplekgi, KP-10, KRN, Dokufo BF-101 va boshka apparatlar.   Elektronografik nusxa ko’chirish (elektr uchqunli nusxa ko’chirish)       Elektronografik nusxa ko’chirish (elektr uchkunli nusxa ko’chirish) xujjatlarni optik o’qish va axborotni maxsus nusxa tashuvchiga elektron uchkunli kayd kilishga asoslangan.       Fotodioddar ularga proekсiyalanayotgan xujjatlar tasvirini satrma-satr elektr signallariga aylantiradi, signallar kuchaytiriladi va yozuvchi ninalar chizgichiga uzatiladi, ninalar va apparat (baraban) asosi orasidan elektr razryadlar (uchkunlar) o’tib ketadi, bu uchkunlar nusxa tashuvchida ingichka teshiklar perforaсiyalaydi (teshik ochadi).       Nusxalar ko’pincha elektroplyonkada va termoreaktiv kog’ozda olinadi. Elektroplyonkadagi nusxalar trafaretli bosish vositasi bilan kelgusida xujjatlarni ko’paytirish uchun asos bo’lib xizmat kiladi va yuqori sifatli trafaretli bosma formalar tayyorlashda elektronografik nusxa ko’chirish juda samaralidir va keng ishlatiladi. Keng tarkalgan apparatlar: Iskra, Elika, Rex- Rotary, BE-102, Electrocop-18, Gesletner. Raqamli elektrografik nusxa ko’chirish (raqamli nusxa ko’chirish) Nusxa ko’chirish texnikasida eng yangi yutuqdir. Keyingi yillarda xujjat tashuvchi tushunchasi ham (xujjat tashuvchilar sifatida magnit disklar va lentalar, optik disklar ishlatiladi) xujjat tushunchasi ham (faqat qog’ozli emas, balki elektron hujjat (magnitli yoki boshka mashina tashuvchida) ham xujjat hisoblanadi) o’zgardi. SHu munosabat bilan hujjatlarni kompyuterli nusxa ko’chirish va ko’paytirish texnologiyasi xususan, kombinaсiyalangan kompyuterli-qog’ozli texnologiyalar gurkirab rivojlandi, ular xujjatlardan elektrografik nusxa ko’chirishning raqamli usullarida va xujjatlarni elektronografik (rizografli) ko’paytirish texnologiyalarida o’z aksini topli.       Raqamli nusxa ko’chirish texnologiyasi bugungi kunda tadbirkorlik kog’ozlarini yaratish olamida sokin inqilobni amalga oshirmokda. Ba’zi bir mutaxassislar xujjatlarning aylanish doirasiga raqamli texnologiyani kirib kelishini oq-qora rangli televideniedan ranglisiga o’tish bilan tenglashtirishmokda,       Ko’plab firmalar raqamli nusxa ko’chirish apparatlarini ishlab chikarmoqda: Xerox 3030, 5352, Ricoh D 4000 va boshqalar. Raqamli nusxa ko’chirish apparati o’z ichiga quyidagilarni oladi:       — xujjat-asl nusxani o’kish va undan elektron nusxani olish uchun skaner;       — nusxa ko’chirilayotgan axborotni taxlil kilish, o’zgartirish va tahrirlash jarayonini ta’minlovchi mikroproсessor;       — xotira kurilmasi, 16 Mbaytgacha tezkor va 1000 Mbaytgacha magnit diskda;       — displey (xususan, Ricoh D400 da sensorli boshkariladigan suyuk kristalli) yoki foydalanuvchi bilan ko’z orkali o’zaro bog’lanadigan planshet;       —hujjat nusxasini elektrografik usul bilan ochish uchun lazerli printer,       —boshka q urilmalar.             Masalan, NR Office Yet590 va Pro 1150C firmasining elektron nusxa ko’chiruvchilari rangli oqimli printer, skaner va faksimil apparat bilan integrallashtirilgan.       Axborot obrazlarni o’qish dasturlaridan foylalanish bilan ma’lumotni samaralirok taxrirlash uchun kompyuterli interfeys bo’lishi mumkin. Rakamli texnologiyalar nusxa ko’chirish jarayonlarining samaradorligini sezilarli oshirish ( nusxa sifati amalda doimo xujjat-asl nusxa sifatidan yuqori turadi), nusxani taxrirlash imkoniyatlarini keskin yaxshilash va ko’pgina boshqa ishlarni bajarish imkonini berali.       Hususan, raqamli nusxa ko’chirish quyidagilarga imkon beradi:       • nusxa ko’chirishda yuqori unumdorlikni ta’minlash   nusxa ko’chirishning 10 tagacha dasturini ishlatish, xujjatni bir marta skanerlab (o’kib) ko’p martalab nusxa olish, nusxalarni elektron saralash va boshkalar hisobiga;       • jarayonning ishonchliligi yuqori bo’lishini ta’minlash — ko’p betli asl nusxani bir marta kiritish va keyinchalik apparat xotirasidan «ko’p nusxa ko’chirish» xisobiga, bunda skanerlash bloki «dam oladi»;       • nusxalarning sifati yuqori bo’lishini ta’minlash — 256 ta rang tusini berish bilan 400 dpi ajratish kobiliyati (dyuymdagi nuktalar soni) shu jumladan kul rang tusini ham berish; nusxa ko’chirishda xujjatni samarali masshtablash;       • turli rejimlarda nusxa ko’chirishni bajarish mumkin, masalan: «matn» va «foto» rejimlarida, ular mos ravishda matnli va yarim tusli grafikli xujjatlardan nusxa ko’chirishga optimal moslashgan, kombinaсiyalashgan xujjatlardan nusxa ko’chirish uchun «matn/foto» rejimi (xujjatning matni va yarim tusli grafikning lavxalarini avtomatik aniklash va ular uchun mos keluvchi nusxa ko’chirishni bajarish);       • fonni yo’kotish rejimida nusxa ko’chirish — bu rejim gazeta va eski xujjatlar va kitoblarga o’xshagan past sifatli asl nusxalardan nusxa ko’chirishda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan kul rang rangini chikarib tashlash imkonini beradi, tasvirni 180 o gacha burish va tasvirni 90 o ga avtomatik burishni, xususan, xujjat-asl nusxa va nusxani tashuvchi kog’ozning o’zaro noto’g’ri orientaсiyasida bunday burishni dasturlashtirish;       • nusxalarni elektron tanlash, saralash va kerakli tirajlashni bajarish hamda bir varaq kogozda berilgan tartibda 10 tagacha va undan ortik turli xujjatlarning kichiklashtirilgan nusxalarini joylashtirish uchun asl nusxalarni kombinaсiyalashni bajarish; • ham sganlart, ham foydalanuvchi tomonidan berilgan shtamplarni va logotiplarni avtomatik tushirish, sanani avtomatik ko’yish, betlarni avtomatik nomerlash va boshka ko’pgina amallarni bajarish; Apparatni juda oddiy sozlanishi va yuqorida aytilgan hamma servis imkoniyatlarni amalga oshirishda boshqarishning engilligini ta’kidlab o’tish kerak. TEZKOR MATBAA VOSITALARI       Tezkor matbaa oddiy muassasa, ofis sharoitlarida sifatli matbaa mahsulotlarini ko’p nusxada tez olishni ta’minlaydi. Tezkor matbaani XX asr ikkinchi yarmining anchagina katga yutugi deb xisoblash mumkin, negaki u jamiyatga kuchli ta’sir kursatish vositasidir: bu reklama, tashvikotning muhim vositasidir, milliy madaniyat va ta’limni rivojlantirishning muhim omilidir. Matbaada ko’plab turli xil bosma usullari mavjud: yukori, chuqur, trafaretli, gektografik, ofsetli va b. YUkori va chuqur bosma usullari — kitob va broshyuralarni ommaviy chop etishning eng takomillashgan usullaridir; ularda xajmiy bosma shakllar, chunonchi yuqori bosma usulida qavarik va chuqur bosma usulida o’yiqli shakllar ishlatiladi. Tezkor matbaada, odatda, tekis bosma formalaridan foydalaniladi. Gektografik bosma usuli       Uning ish tamoyili bosma uchun sarflanadigan katta bo’yok zaxirasiga ega bo’lgan bosma qolipini tayyorlashga asoslangan bo’lib, bu bo’yoq sekin asta spirtda erib, nusxalarga ko’chadi. Bosma qolipi oq silliq qog’ozda, unga maxsus nusxa ko’chirish qorozi yordamida xujjatni ko’zguli akslantirish yo’li bilan tayyorlanadi. Bosish gektograflarda qogozni spirt bilan xo’llash va bo’yokning ingachka katlamini bosma qolipidan shu qokozga kontaktli ko’chirish yo’li bilan bajarilali. Bitga bosma qolipidan 100—200 ta oggiskni (nusxani) olish mumkin. Gektografik bosma usuli katta bo’lmagan nusxa tayyorlashda (25—250 nusxa) qo’llaniladi.       Afzalliklari: ko’p raigli bosish imkoniyati, sarflanadigan materiallarning past bahodaligi. Kamchiligi: nusxalarning sifati pastligi va ularning vakg o’tishi bnlan rangsizlanishi. Gektografik bosma usuli yuqori sifatli bo’lmagan materiallarni arzon va tez ko’paytirish uchun   qo’llaniladi. Gektografik bosish vazifasini amalga oshiruvchi apparatlar gektograflar deb ataladi. Gsktograflarga misollar: YAntar, GSA4, SgattarpSH, OgeYAeg va 6. Ofset bosma usuln (rotaprnyagli bosma usuln)       Ofset bosma usuli asosida moy va suvning aralashmasligi yotadi. Bosish kuyidagicha ishlov berilgan tekis yuzada (kolipda) bajariladi: tushirilayottan tasvirga mos uchastkalar bo’eqni moyln asosda ushlab turib, suvni sikib chikdradi, qolgan yuza esa suvni ushlab turib, bo’yoqni sikib chikeradi.       Bosma qolipi metall (folgada) yoki gidrofilli kogoali taxtachada, yozuv mashinkasida (printerda) bosish yo’li bilan, xujjatni elektrografik yoki termografikli nusxa ko’chirish bilan, lekin.albatga.moyli bo’yoqni ishlatish bilan tayyorlanadi. Bosishda taxtachaga bo’yoq yurgiznb chiqiladi, bu bo’yoq moyln joylarga yopishib qoladi, keyin esa kontaktli usul bilan oraliq zveno (ofset barabani) orkali bo’yok nusxa olish uchun krg’ozga ko’chiriladi.       Afzalliklari:       • bosishnikg yuqori sifatli bo’lishi;       • ko’p nusxa olish imkoniyati   metall qolipdan 5000 ta ottisk va qog’ozli qolipdan 400—1500 ta ottisk;       • bosma qolipning oson tahrir qilinishi (maxsus ofset rezinkasi yoki moysizlantnruvchi vosita bilan);       • folgadan tayyorlangan taxtachalarni takroran (5—7 martagacha) ishlatish imkoniyati;       ko’p rangli bosish imkoniyati       Kamchiliklari:       • bosma kolipini tayyorlash va nusxa ko’chirish jarayonining murakkabligi;       • jihozlarnikg yuqori bahodaligi.       Ofset bosma usulida ishlatiladigan apparatlarni rotaprintlar deb ataladi. Rotaprintlarga misollar: POL-35, KRС-3, RС-2-A4, Ofseta 11, GEKA, Rominor, Gestetner, Patemaster va b. Trafaretli bosma usuli (rotatorli bosma usuli)       Bosma kolipi, ya’ni trafaret mumli, jelatinli yoki kolloidli qog’oz varag’ida yoki plyonkada, unga maxsus yozuv mashinkasida yoki elektronografik nusxa ko’chirish usulida mikroteshiklarni ochish yo’li bklan tayyorlanadi. Bosish jarayoni rotator deb ataluvchi mashinalarda bo’yoqni trafaret orqali siqib o’tkazish bilan amalga oshiriladi.       Afzalliklari:           • bosishning yuqori sifatli bo’lishi;             • nusxa ko’paytirish   bitta shakldan 400—1500 ta ottisk;       • bosma qoliplarni tayyorlashning soddaligi.       Kamchiliklari:       • bosma qoliplarni tahrir kilish imkoniyatining yo’qligi;       • ko’p rangli bosmada bir nechta trafaretlarning kerakligi.       Trafaretli bosishda ishlatiladigan apparatlarni rotatorlar deb ataladi. Rotatorlarga misollar: RS-A4 (DAR-50), Сiklos MXP, Progress -1011, Gestetner-480, Rek Rotary 4500.   Elektronotrafaretli bosma usuli (rizografiya)       Tezkor matbaaning eng samarali va istiqbolli varianti, so’zsiz, rizograflardagi bosma usuli bo’lib, rakamli eleetronikaning so’nggi yutuklaridan foydalanadi va trafaretli bosma usulining barcha tavsiflarini juda yaxshilaydi.       Rizograflar (ularni yana dublikatorlar deb ataladi)   bu ofis uchun yangi tipdagi nusxa ko’chirish-ko’paytirshi texnikasidir; ularda an’anaviy trafaretli bosma usuli elektron hujjatlarni tayyorlash va ishlab chikarishning zamonaviy raqamli usullari bilan birga ko’shib ishlatiladi. Rizografni kompyuterga parallel port orkali ulab, uni ixtiyoriy matbaa nashrlarini tezkor yaratish, taxrir qilish va ko’paytirish uchun ishlatish mumkin.       Rizograf 1980 yili YAponiyada ixgiro kilingan va yaratiltan.       Rizografning ishlash tamoyili.                 Nusxa ko’chirish jarayoni ikki bosqichdan iborat:         • ishchi matriсani tayyorlash (15—20 s vaktni oladi);       • matriсa bo’yicha bosish (10—20 minut ichida bir necha ming yuqori sifatli ottisklarni olish mumkin).       Matriсani tayyorlashda ko’paytirilayotgan hujjatning asl nusxasi ulangan skanerga joylashtiriladi. Skaner ma’lumogai o’qiydi, uni kodlaydi va mos raqamli faylni yaratadi. SHu raqamli fayl bilan boshqariladigan termokallakni maxsus ko’p qatlamli masterplyonka bilan kayta ishlov berilganidan so’ng ishchi matriсa yaratiladi, u nusxasi ko’chirilayotgan tasvirni yoki matnni plyonkaning tashqi qatlamida mikroteshikchalar ko’rinishida o’z ichiga oladi. Keyin ishchi matriсa bo’yovchi сilindr sirtiga avtomatik joylashtiriladi, сilindrning ichida maxsus bo’yokli tuba joylashgan bo’ladi. Bo’yoq plyonkaning ichki qatlamiga singiydi va shunday ishlov berilgan ishchi matriсa hujjatni ko’paytirish uchun trafaret sifatida foydalaniladi.       Bosish jarayonida bo’yoqli сilindr aylanganda markazdan qochma kuch ta’siri osgida plyonkaning ichki katlamidan siqib chikariladigan bo’yoq qismlab oddiy kog’oz varag’iga ko’chadi. Bitga ishchi matriсadan ixtiyoriy murakkablikdagi asl nusxadan uning sifatini yo’kotmasdan 4000 tagacha ottisk olish mumkin.       Barcha aytilgan jarayonlar avtomatik bajariladi. Xattoki, rulondan kerakli o’lchamdagi masterplyonka bo’lagini o’rab chikarish, uni qirqish, bo’yovchi barabandan ishlatib bo’lingan matriсani olish va uni ishchi matriсalar kabul kiluvchisiga chiqarish ham avtomatik bajariladi.       Rizografiing afzalliklari:       • nusxa ko’chirish uchun zichligi 46 dan 210 g/m 2 gacha bo’lgan ixtiyoriy tip va sifatli (oq silliq va yaltiroq qog’ozdan tashkari) qog’ozni ishlatish;       • yuqori unumdorlik: birinchi nusxa 20—30 sekunddan keyin olinadi, keyingi nusxa ko’chirish jarayoni minutiga 60—130 ottisk olish tezligi bilan boradi;       • nusxa ko’chirishning yuqori sifati: ajratish qobiliyati 400 dpi gacha (1 mbllimetrda 16 ta nukta), matnli rejimda 16 tagacha rang tusi, fotorejimda 256 rang tusi va yorqinlik gradaсiyasb;       • ko’p rangli xujjatlarni, bir-birining ustiga tushish aniqligi 0,5 mm dan kam bo’lmagan qilib bir necha marta o’tkazish bilan nusxa ko’chirish imkoniyati;       • nusxalarni 2 marta kattalashtirish va kichraytirish imkoniyati;       • SHEHM bilan birgalikda ishlash imkoniyati va xususan, SHEHM ni xujjatlarni yaratish va taxrirlash uchun foydalanish imkoniyati;       • hamma jarayonlarning avtomatlashtirilishi, boshkarishning kulayligi, displeyning mavjudligi.       Rizografda hujjatlarni ko’plab ko’paytirish yuqori tejamligini ta’kidlab o’tish lozim: agar 10 ta nusxani olnsh narxi, masalan, rizografda va kseroksda taxminan bir xil bo’lsa, u holda rizografda 500 ta otgiskni tayyorlash 6—8 marta arzon tushadi, katta tirajlarda yutuq yanada ko’p bo’ladi. Gap shundaki, asosiy xarajatlar tirajning birinchi nusxalarini tayyorlashga ketadi, — masterplyonka bo’lagi va ishchi matriсani shimdirish uchun bo’yoq hajminkng katgaligi (bu elementlarga ketgan xarajatlar tiraj kattaligiga bog’liq emas); keyinchalik nusxa ko’chirish jarayonida bo’eq faqat ishchi matriсani shimdirishga ketadi va uning sarfi boshlang’ich shimdirishga karaganda birmuncha kam bo’ladi (bo’yok bilan koplanayotgan qog’oz yuzasi qanchalik kichik bo’lsa, bo’yoq sarfi shunchalik kam bo’ladi). Hisoblashlarning ko’rsatishicha, rizografiya xujjatlarni 20 tadan 10000 tagacha ko’paytirishda tejamliligi (bitga nusxani tayyorlash bahosi) bo’yicha boshqa turdagi xech kanday nusxa ko’chirish-ko’paytirish ishlaridan qolishmaydi.       Rizograflar ikki xil konfiguraсiyada ishlab chikariladi:       • rolikli - RA 4050, 4200, GR 1700, 1750, TK 1510 rizograflari;       • planshetli   RA 4300, 5900, 6300, GR 2710, 2750, 3750, SR 7200 rizograflari.       Rolikli rizograflar (ular ba’zida cho’zilma deb ham ataladi) faqat ayrim qoroz varaqlari bilan ishlaydi va ularni skaner fotodiodlari yonidan o’tganda o’qib olishda tortib oladi, varaklarni berib turish avtomatik. Planshetli rizograflar ham varakli, ham broshyuralangan materiallardan nusxa ko’chirish imkonini beradi. Lekin ularning ba’zilari (KA seriyalisi) asl nusxani avtomatik berib turmaydi.       Rizograflar bezakli ishlar uchun dizaynerlik paansheti bilan ta’minlanadi. Bu planshet yordamida asl nusxani kaychisiz va elimsiz maketlash mumkin va nusxani asl nusxadan yaxshiroq qilib bezash mumkin. Planshetga joylashtirilgan asl nusxaga maxsus qalam bilan o’zgartirilishi kerak bo’lgan maydonni belgilash va har bir maydon uchun qayta ishlash turini ko’rsatish mumkin. Asl nusxaga belgi qo’yib chiqish muloqotli rejimda olib boriladi, bunda hamma maydon planshet displeyida aks ettiriladi. 2 - j adval Rizograflarning texnik tavsiflari   Mod el RA 4050 TR 1510 GR 1700 GR 1750 RA 4300 GR 2710 GR 2750 R 3750 Tip   ro likli   Planshetli 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ajrat i sh qobiliya ti dpi ZOOx 400 ZOOx 300   ZOOx 400 400x 400 ZOOx 400 ZOOx 400 400x 400 400x 400 qo g’oz o’lchami 325x435 gach a 274x 395 gacha 325x 435 gacha 325x 435 gacha 325x 435 gacha 325x 435 g a cha 325x 435 gacha 325x 435 ga cha Massh gablash 0,7 - 1 0 , 7 - 1 0,7 - 1 0,7 - 1,4 0,7 - 1 0,7 -1 .4 0,7 - 2 0,7 - 2 Sekund d an keyin 1 - o tti sk 17 24   17   17 17 17 17 17 Minutiga nusxa te zl ik bilan 80-120 60-130 60-130 60-130 60-130 60-130 60-130 60-130         Maydonlar n i q ayta ishlash tur l ari: rangli ajratish;                                  asosiy rangni bo’yash;     o’rin almashtirib tasvirlash:      konturli shrift;      maydonni chikarib tashlash;      fak a t belgilangan maydonni bosish;     maydonni aks ettirishning matnli rejimi;      maydonni aks ettirishning fotorejimi.                 Rizograflardan samaraliroq foydalanish uchun ularni xujjatlarni kompyuterli qayta ishlash va keyin bosish uskunalari bilan bitta kompleksga, masalan, 3-rasmda ko’rsatilganidek birlashtirish maqsadga muvofiqdir.       RIPZOO interfeysi yordamida parallel port orqali rizografni kompyuterga ulash mumkin. Bu interfeys ixtiyoriy rizografni (RA seriyasidan tashqari) ajratish qobiliyati 400 dpi bo’lgan yuqori sifatli skanerga aylantirish imkonini beradi; bu kompyuterga tasvirni uzatish, uni taxrir kilish (xattoki, shriftlarni tanlash va masshtablashgacha) va keyin rizografda bosish imkoniyatini beradi. YAna ixtiyoriy matnli proсessor yordamida istalgan xujjatni tayyorlash va minutiga 130 nusxa tezlik bilan rizografda chop etish mumkin.       Shunday qilib, rizograf tezkor matbaa vositasi bo’lib, o’zining aniq belgilangan matbaa o’rniga ( 20 dan 10000 nusxagacha) ega; uning doirasida, ixtiyoriy reprografiya va matbaa vositalari bilan jiddiy raqobatlashadi. Rizograf ekologik tozadir, maxsus tayyorlangan xona va xodimlarni talab etmaydi; rizograf tarmoqqa ulangandan keyin ishga darhol tayyor bo’ladi.       Rizografiya sifati va qulay texnologiyasi tufayli sizning o’zingizga hamma kerakli matbaa mahsulotini, tashrif kog’ozlari, blanklar, reklamali prospektlar va texnik xujjatlardan tortib to davriy jurnallar, risolalar va kitoblargacha eng yuqori sifat bilan oson ko’paytirish imkonini beradi. Amaliyotda siz bosmaxona xizmatiga murojaat etmaysiz, negaki rizograf, zamonaviy matnli proсessor bilan ta’minlangan kompyuter bilan birgalikda ixtiyoriy matbaa materialini terish, taxrir qilish, bosish va ularning tiraji hattoki juda katta bo’lganda ham tezkor ko’paytirish imkonini beradi. ELEKTRON HUJJATLARNI BOSHQARISH TIZIMLARI       Elektron xujjatlarni boshqarish tizimi bu elektron hujjatlarni yaratish, saqlash, manipulyaсiya kilish va jo’natish jarayonlarini samarali tashkil etishga imkon beruvchi kurilmalar va dasturlar to’plamidir. Elektron hujjatlarni yaratish       Oddiy matnli hujjatlarni yaratish turli xil yozuv mashinkalarida tayyorlab keyin kog’ozli xujjatdan skaner yordamida kompyuterga kiritish bilan bajarilishi mumkin. Lekin, xattoki, oddiy xujjatlarni ham kompyuterda, kulay va yuqori samarali servisni ta’minlovchi dastur vositalar xazinasidan keng foydalanib bevosita yaratish samaraliroqdir. Buning ustiga, bu servis keyinchalik ko’paytirish uchun mo’ljallangan murakkab, yuqori badiiy saviyali xujjatlarni yaratishda muhimdir. Bunсay murakkab xujjatlarni yaratish quyidagi jarayonlarni bajarishni talab etadi: matnni terish, tahrir qilish, to’g’rilash, rasmlarni tayyorlash, betlarni maketlash va sahifalash, chop etish. Ko’pincha xujjatlar uchun materiallarning bevosita manbasi bo’lib tasvirlarni skanerlash tizimlari, fakslar, elektron pochta, elektron jadval, grafiklar, chizmalar va sh.o’. xizmat kiladi. Xujjatni yaratishning hamma jarayonlarini skaner va muammoga yo’naltirgan amaliy dasturlar paketi to’plami (ADP) bilan, birinchi navbatda, matnli taxrirlash dasturi yoki stol usti nashriyot tizimi bilan jihozlangan SHEHM da samarali bajarish mumkin. Skaner xujjatga aloxida tayyorlangan lavhalar: rasmlar, fotografiyalar, sxemalar, muhrlar, imzolarni va b. kiritish uchun ishlatilishi mumkin. Elektron xujjatlarni boshqarish tizimida quyidagilardan foydalanish mumkin:       • matn muxarrirlari: Norton Editor, Brief, Leksikon, Multi Edit, Word Perfect, MS Word;       • badiiy muoarrirlar: Paint, Paint Bruch, Macromedia FreeHand, Acrobat Exchange;       • nashri yot tizimlari: Ventura Pablisher, Frame Maker Makeg;       • skanerlardan olinuvchi tasvirlar muharrirlari: Water Mark, Professional, Photo Styler;     • Adoba Publishing Collection firmasining badiiy nashrlar bnlan ishlash uchun ajoyib paketlar to’plami, ular o’z ichiga Corel Draw 7, Page Maker 6.5, Photo Shop 4.0 va Illustrator 7.0ni   (dasturlarning oxirgi yangi naqli ko’rsatilgan) hamda ko’plab boshqa dasturiy maxsulotlarni oladi.   Elektron   xujjatlarni   saqlash       Elektron xujjatlarni saqlash tizimi kompyuternnng tashqi xotirasida hujjatlarning samarali saqlanishi va dolzarbligini, hamda ularni samarali qidirish va murojaat qilishning maxfiyligini ta’minlashi kerak. Xaqaqatan ham, ma’lumotlarni kompyuterda saqlash qog’ozdagidan birmuncha qulaydir: istagan paytda ma’lumotlarni o’zgartirish, to’ldirish va nusxalarni kerakli sonda chop etish mumkin. Axborotni disketaga yozib olib, istalgan shahar va mamlakatga borish mumkin, bunda kog’oz xujjatli chemodan taqdiridan xavfsiramasa ham bo’ladi, disketni esa kostyumning ichki cho’ntagida saqlasa bo’ladi (misol uchun, 3,5 dyuymli DVD disketada 1 mln betli matnni sig’dirish mumkin). Axborotni, shu jumladan, elektron xujjatlarni tashqi xotirada saqlanadigan joyni ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazalarini yaratish va ularga xizmat ko’rsatishni tashkil etish va dasturiy ta’minoti « ma’lumotlar bazalarini boshkarish tizimi» nomi ostida birlashtirilgan dasturiy maxsulotlarning alohida vazifasidir. Bu guruxning xozirda eng ommabop dasturiy vositalari qatoriga D Base, Clipper, Paradox, Approach, Oracle, FoxPro, Access va boshqalar kiradi. Elektron hujjatlar bilan ishlash       Bu mahsus qism tizim bo’lib, boshqalarga nisbatan ko’proq darajada boshqarish faoliyatiga mo’ljallangandir. Bu tizimning asosiy vazifalari kuyidagilardir:       • elektron xujjatlar bilan ishlashni tashkil etish;       • hujjatlarning ijro etilishini naeorat kilish;             • hujjatlarnn chop etish va ko’paytirish;             • hujjatlarni elektron tarqatish.             Bu vazifalarni ta’minlovchi dasturiy mahsulotlar juda ko’p: Delo 96, BOSS referent, Galaktika («Hujjatlar aylanishini boshqarish» moduli), Docs Open, Lan Docs, Link Works, Workflow, Work Man, Effect Office, Office Media, Acrobat, Dyntext, World View   va boshqalar.       Eng avvalo xujjatlarni boshqarishning yuqorida aytilgan jarayonini qisman yoki to’liq amalga oshiruvchi universal integrallashgan dasturiy tizimlarni (Water Mark Professional, Lotus, Works) aytib o’tamiz. Masalan, Microsoft (MS) Works firmasining integrallashgan paketi matn muharrirlari, elektron jadval va ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimini (MBBT) o’z ichiga oladi.       Integrallashgan   tizimlar orasida shak-shubxasiz peshqadam bo’lgan Microsoft Office for Windows tizimini keng ma’lumdir, u MS Word matn muharririni, MS Exel jadvalli proсessor, MS Access MBBE (Microsoft Office provessional versiyasida), MS Mail elektron   pochtasi va uning MS Form Designer kengaytmasi, Schdule еlektron kotib dasturi, MS At Work PC Fax faksmodemlariga xizmat ko’rsatish dasturlarini, taqdimot uchun MS Power Point texnikalarni va ko’plab boshqa mahsulotlarni o’z ichiga oladi.       Microsoft Office dasturiy vositalaridan foydalanib quyidagilarni ta’minlash mumkin:         • kirayotgan va chiqayotgan ma’lumotlarni ishlab chiqish;         • е lektron hujjatlarni yaratish va taxrir qilish; • ma’lumotlarni to’plash va tahlil qilish (misol uchun, hisobotni) va natijalarini grafiklar, diagrammalar va b. ko’rinishida ko’rgazmali tasvirlash;         • е lektron hujjatlarni ma’lumotlar bazalarida qulay topiladigan va murojaat qilinadigan tarzda saqlash;         • е lektron hujjatlarni е lektron pochta va faksimil aloqa bo’yicha marshrutlash va jo’natish;         • е lektron kotib vazifalari va hujjatlar o’tishini boshqaruvni markazlashtirish (dispetcherlash); • е lektron hujjatlarni qulay formatlash, chop е tish va b. Maxsuslashgan tizimlar       Delo 96 tizimi (« Е lektronli ofisli tizimlar» hissadorlik janiyati) lokal hisoblash tarmog’iga е ga bo’lgan Tashkilotda hujjatlar bilan ishlashni qulay Tashkil е tish va ularning kuchishi va ijro е tilishini to’liq nazorat qilishni ta’minlaydi; u hujjatlarni tayyorlash, saqlash va qayta ishlashning universal vositalari bilan: MS Word matn muharriri, MS Excel jadvalli processor, Mail, Open Mail е lektron pochta va b. bilan birgalikda samarali ishlatilishi mumkin.       Tizim, xususan, quyidagilarni ta’minlaydi:       • е lektron kartochkasi joriy qilingan е lektron hujjatlarni qayd qilish;       • е lektron hujjatlarni va ularning е lektron kartochkalarini jo’natish, shu jumladan ijrochilarining ish joylariga ham yuborish;       • ularni ijrochilarning pochta qutichalarida yig’ish;       • hujjatlarning ko’chib yurishini va bajarilishini tegishli ma’lumotlarni tez olgan holda nazorat qilish;       • foydalanuvchilar, hujjatlar klassifiqatori, ularni olib borish turlari, hujjatlarni olib borishda ishlatiladigan fayllarning ro’yxatini olib borish.       Tizim matnli, ko’lyozmali, grafikli hujjatlar, fakslar, telefonogrammalar, televizion tasvirlar va boshqalar bilan ishlashni ta’minlaydi.       • "Hujjatlarni boshqarish kuchli korporativ tizimi — Docs Open keng tarqalmoqda. Tizim faqat е lektron hujjatlar bilan ishlabgina qolmasdan, balki oddiy qog’ozli hujjatlarni ham samarali boshqarishi mumkin.       Docs Open quyidagi avtomatlashtirilgan ish joylari (AIJ) majmuiga asoslanadi:           • raxbar AIJ — firma ishining taktika va strategiyasini belgilovchi mansabdor shaxs joyi;       • ma’muriyat AIJ — hujjatlar aylanuvini Tashkil е tish, foydalanuvchilar ro’yxatini shakllantirish va ularning vakolatini aniqlash, klassifiqatorlarni va boshqa ishlarni olib boruvchi xodim ish joyi;           • foydalanuvchi AIJ — hujjatlarni yaratish, taxrir qilish va qayta ishlash jarayonlarini bevosita bajaruvchi xodim ish joyi;           • nshni yurgizuvchi AIJ — farmoyish va buyruqlarning bajarilishini nazorat qilishni amalga oshiruvchi xodim ish joyi;           • arxivarius AIJ — arxiv hujjatlarini olib boruvchi xodim ish joyi;           • operator AIJ — hujjatlarni taxt qilish va to’g’rilashni bajaruvchi xodim ish joyi;           • boshqa AIJ.       Team office integrallashgan tizimi — bu ofis uchun muo’ljallangan va foydalanuvchilarga е lektron hujjatlar bilan muloqat qilish, o’zaro tezkor aloqa va qulay ish muxitini ta’ninlovchi to’liq ochiq axborot tizimidir. U ko’plab dolzarb matnli processorlar, ish yuritish grafikasi tizimi, jadvalli processorlar, ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi bilan ishlashni ta’minlaydi; o’zining keng kugubxonasini (Team Library) Tashkil е tuvchi dastur, е lektron pochta (Team Mail), ma’lumotni ko’paytirishga imkon beruvchi telekonferenciya tizimi va е ’lonlar taxtasi (Team Forum), turli xil tadbirlarni rejalashtirish va resurslarni taqsimlashga imkon beruvchi е lektron haftanoma (Team Calendar ), ish yuritish jarayonlarining е lektron koordinatoriga va foydalanuvchilar orasidagi ma’lumotlarni marshrutlovchiga (Team Flow) va boshqa ko’pgina imkoniyatlarga е gadir.       Va nihoyat, quyidagi integrallashgan paketlarni qayd qilish lozim: Group Wise — firma hujjatlari aylanishini boshqarish uchun mo’ljallangan va gURO’hli rejalashtirish dasturlari, е lektron pochta, faksimil aloqa, shaxsiy kalendarlarni yaratish va boshqalarni o’z ichiga oladi; Soft Solution — hujjatlarni boshqarish uchun (uning asosida foydalanuvchi tomonidan to’ldiriladigan kartochka yotadi va bu kartochka o’z ichiga quyidagilarni oladi: hujjat nomi, muallif to’g’risidagi ma’lumot, hujjat tipi, hujjat bilan ishlashga ruxsat е tilgan shaxslar ro’yxati va b.); Paper Wise—firmaga kirib kelayotgan qog’ozli hujjatlarni skanerlash, ularning е lektron nusxasini va shu hujjatlar bilan ishlash uchun qulay interfeysni yaratishga asoslangan.       Bu dasturlarning hammasi, groupware — maxsulotlar (groupware — ko’plab foydalanuvchilarning е lektron hujjatlar bilan birgalikda ishlashini amalga oshirish uchun dasturli ta’minot) deb ataluvchi ishchi gURO’hlariga mo’ljallangan dasturiy ta’minotning jadal rivojlanayotgan sohasiga kiradi.       Е lektron hujjatlarni boshqarish tizimini tanlash bo’yicha qanday umumiy tavsiyalarni berish mumkin?       Kichik (20 ta odam) va o’rta (100 ta odam) firmalar uchun hujjatlarni tayyorlovchi, saqlovchi va qayta ishlovchi ushbu universal vositalarga е ga bo’lish etarlidir: matn muharrirlari, jadvalli processorlar va ma’lumotlar bazalarini boshqarish tizimldri; bularning hammasi keng tarqalgan, o’zlashtirish uchun oson va kuchsiz tayyorlangan foydalanuvchilar uchun qulaydir. O’rta va yirik (500 ta odamdan ortiq) firmalar uchun Delo 96, Docs Open tipidagi hujjatlar aylanishini maxsuslashgan boshqarish tizimlari kerak. Ularni tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak:       1)boshqa tizimlar va ma’lumotlar bazalari bilan integraciyalashuvchi (muvofiqlashuvchi); 2) funkcional imkoniyatlari; 3) interfeysning moslashuvchanligi va o’zlashtirishning osonligi; 4) ishlashda qulayligi; 5) tarmoqda va uzoqlashgan joydan ishlash imkoniyati;       6) axborotning ruxsat е tilmagan muloqatdan himoyalanganligi.       Hujjatlar aylanishi jadal bo’lgan juda katta firmalar uchun umumiy ko’paytiradigan dasturiy maxsulotlar ko’pincha yaroqsiz bo’lib, ular uchun maxsus ishlab chiqilgan axborot tizimlari kerak. TELEKOMMUNIKACIYA VOSITALARI   «Agar dunyoda qaerdadir Siz uchun   mo’ljallangan foydali ma’lumot bo’lsa, u sizga beto’xtov etkazilishi kerak». Muvaffaqiyatli tadbirkorlik faoliyatining shartlaridan biri.       Е lektron kommunikaciya hozirgi zamonda borgan sari katta ahamiyat kasb е tmoqda. Butun, axborot oqimlarining har yili ko’p marta ortib borish sharoitlarida tadbirkorlik firmalari, bank strukturasi, davlat korxonalari, boshqa Tashkilotlar va ularning xodimlarining o’zaro aniq ishlashini zamonaviy telekommunikaciya va aloqa vositalarisiz, axborot va kompyuter tarmoqlarisiz amalda tasavvur qilib bo’lmaydi. Bunday vositalarsiz devonxona xodimlari va choparlarining har qanday katta arniyasi ham kerakli axborotni kerakli vaqtda kerakli joyga tezkor etkazib berishni ta’minlay olmaydi. Ko’pincha, muhim axborotni olishdagi xattoki bir lahzalik ushlanib qolish ham jiddiy moliyaviy yo’qotishlar va obro’sizlanishga olib kelishi mumkin. AXBOROTNI UZATISH TIZIMLARI       Ma’muriy boshqaruv tizimlarida axborot, ma’lumotli hujjatlarni chopar bilan (yoki pochta orqali) etkazish (tashish) yo’li orqali ham, aloqa kanallari bo’yicha axborotni uzatishning avtomatlashtirilgan tizimidan foydalanib ham uzatiladi. Hujjatlarni qo’lda ko’tarib borish va mexanik tashish muassasalarda ma’lumotlarni uzatishning keng tarqalgan usulidir. Bu usulda kapital harajatlar minimal bo’lgani holda, hujjatlarda oldindan qayd qilingan va uni bevosita qayd qilish punktlarida nazorat qilingan ma’lumotlarning uzatilishini to’liq ta’minlaydi. Uzatish tezkorligi (tezligi) juda past va uncha ham talabchan bo’lmagan foydalanuvchinigina qanoatlantirishi mumkin. Axborotni tezkor uzatish uchun ma’lumotlarni uzatishning avtomatlashtirilgan sistemalari — ma’muriy-boshqaruv aloqa tizimlaridan foydalaniladi.       Axborotni uzatish uchun xizmat qiladigan vositalar to’plamini axborotlarni uzatish tizimi (UT) deb atayniz. 4-rasmda axborotni uzatish avtomatlashtirilgan tizimining umumlashgan strukturali sxemasi keltirilgan. Axborotni manbai va iste’molchisi uzatish tizimining abonentlaridir. Abonentlar sifatida Е HM, axborotni saqlash tizimlari, turli xil datchiklar va bajaruvchi qurilmalar hamda odamlar misol qilib keltirilishi mumkin. UT strukturasi tarkibida quyidagilarni ajratish mumkin: • uzatish kanali (aloqa kanali); • axborotni uzatkich; • axborotni qabul qilgich.       Uzatkich abonentdan kelayotgan axborotni aloqa kanali bo’yicha uzatiladigan signalga aylantirish uchun qabul qilgich abonentga kelayotgan signalni qaytadan xabarga aylantirish uchun xizmat qiladi.     4-rasm. Axborot uzatish avtomatlashtirilgan tizimining sgrukgurali sxemasi.         Ideal holatda uzatishda uzatilayotgan va olinayotgan xabarlar orasida bir qiymati moslik bo’lishi kerak. Lekin aloqa kanalida paydo bo’ladigan holaqitlar ta’sirida qabul qilgich va uzatkichda bu moslik buzulishi mumkin va unda ma’lumotlarni to’g’ri (haqqoniy) uzatilmaganligi to’g’risida so’z yuritiladi.       Axborotni uzatish tizimining asosiy sifat ko’rsatkichlari quyidagilardir:       • o’tkazish qobiliyati;       • haqqoniylik;       • ishonchlilik.       Axborot uzatish tizimining o’tkazish qobiliyati - birlik vaqt oralig’ida tizim bo’yicha uzatilishi mumkin bo’lgan е ng katta nazariy е rishiladigan ma’lumot miqdoridir. Tizimning bu qobiliyati uzatkichdagi va qabul qilgichda axborotni o’zgartirish tezligi bilan va aloqa kanali bo’yicha axborotni uzatishning aloqa kanali va signalni fizik xossalari orqali aniqlanadigan yo’l quyiladigan tezligi bilan belgilanadi.       Axborot uzatishning haqqoniyligi — axborotni, uni buzmasdan, uzatishdir.       Ishlash ishonchliligi - tizimni o’zining hamma vazifalarini to’liq va to’g’ri bajarishidir.       Aloqa kanali bo’yicha diskret axborotni uzatish tezligi bodlarda o’lchanadi. Bir bod — bu shunday tezlikki, bunda bir sekundda bir bit uzatiladi (kat’iy aytganda, bit  s aloqa kanalidagi signalning birlik o’zgarishiga mos keladi, lekin signalni oddiy kodlash usullarida: 1bod  1 bit  s; 1Kbod  10 3 bit  s; 1Mbod  10* bit  s deb qabul qilinishi mumkin; agar har bir vaqt oralig’ida ma’lumotlar е lementi ikkita е mas, balki signal biron-bir parametrining ko’p sondagi qiymatlari bilan tasvirlangan holda, 1 bod> 1 bit  s). ALOQA KANALLARI         Aloka kanallari (AK) istalgan axborot uzatish tizimining, umumiy bo’g’imidir. Fizik tabiati bo’yicha aloqa kanallari quyidagilarga bo’linadi:               • mexanik — axborotning moddiy tashuvchilarini uzatish uchun ishlatiladi;               • akustik — tovushli signal uzatiladi;               • optik — yorug’lik signali uzatiladi;               • е lektr — е lektr signal uzatiladi. Е lektr va optik aloqa kanallari quyidagicha bo’lishi mumkin:       • simln, signallarni uzatish uchun fizik o’tkazgichlar ( е lektr simlar, kabellar, svetovodlar va b.) ishlatiladi;     • Simeiz (radiokanallar, infraqizil kanallar va b.), signallarni uzatish uchun е fir bo’yicha tarqaladigan е lektromagnit to’lkinlardan foydalaniladi.       Uzatilayotgan axborotni tasvirlash shakli bo’yicha aloqa kanallari quyidagicha bo’ladi:       • analogli (uzluksiz ) — axborot analog kanallar bo’ylab uzluksiz shaklda tasvirlangan, ya’ni biror fizik kattalikning uzluksiz qiymatlari qatori ko’rinishida uzatiladi;       • raqamli — axborot raqamli kanallar bo’yicha u yoki bu fizik tabiatdagi raqamli (diskret, impulsli) signallar ko’rinishida uzatiladi;       Axborot uzatilishining mumkin bo’lgan yo’nalishlariga bog’liq ravishda quyidagi aloqa kanallari bo’ladi:       • sinileksli — axborotni faqat bir yo’nalishda uzatishga imkon beradi;       • yarim dupleks — axborotning to’g’ri va teskari yo’nalishlarda galma- gal uzatilishini ta’minlaydi;       • dupleksli — axborotni bir vaqtning o’zida ham to’g’ri, ham teskari yo’nalishlarda uzatishga imkon beradi.       Aloqa kanallari, nixoyat, bunday bo’lishi mumkin:       • kommutaciyalanadigan;       • kommutaciyalanmaydigan.       Kommutaciyalanadigan kanallar axborotni faqat uzatish vaqtiga alohida uchastkalar (segmentlardan) tuziladi; uzatish tugagandan keyin bunday kanal tugatiladi ( ajratiladi ).       Kommutaciyalanmaydigan (ajratilgan) kanallar uzoq, vaqtga tuziladi va uzunligi, xalaqitlardan himoyalanganligi, ma’lumotni o’tkazish qobiliyati bo’yicha doimiy tavsiflarga е ga bo’ladi. Ma’muriy-boshqaruv aloqa tizimlarida ko’pincha е lektr simli aloqa kanalidan foydalaniladi. O’tkazish qobiliyati bo’yicha quyidagi aloqa kanallari bo’lishi mumkin:       • past tezlikli, ularda axborotni uzatish tezligi 50 dan 200 bit  s gacha; bu ham kommutaciyalanadigan (abonentli telegraflar), ham kommutaciyalanmaydigan telegraf aloqa kanallari;       • o’rtacha tezlikli, ularda analogli (telefon) aloqa kanallaridan foydalaniladi; ularda uzatish tezligi 300 dan 9600 bit  s gacha, telegraf va telefoniya bo’yicha Xaqaro maslaxat qo’mitasining yangi V.32-V.34 standartlarida е sa 14400 dan 56000 bit  s gacha;       • yuqori tezlikli (keng qutbli), ular axborot uzatish tezligi 56000 bit  s dan yuqori bo’lishini ta’minlaydi. Izoxlar       1. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, telefon aloqa kanali telegraf kanaliga qaraganda tor qutbli bo’ladi, lekin u orqali ma’lumotlarni uzatish tezligi, maxsus moslashtirish qurilmasi         • modem hisobiga birmuncha yuqoridir.       2. Telefon liniyalari asosida Tashkil е tilgan raqamli aloqa kanallari bo’yicha ma’lumotlarni uzatish tezligi yuqori — 64 Kbit  s bo’lishi mumkin, bir nechta raqamli kanallarni bitta shunday tarkibli AK ga multiplekslashda uzatish tezligi ikki, uch va h.k. marta ortishi mumkin; tezligi sekundiga bir necha o’nlab megabit bo’lgan shunday kanallar mavjuddir. Past tezlikli va o’rta tezlikli AK larida axborot uzatishning fizik muxiti sifatida simli aloqa liniyalari: yoki parallel, yoki е shilgan («Urilgan juftlik») simlar gURO’hi ishlatiladi. Keng qutbli AK ni Tashkil е tish uchun turli kabellar ishlatiladi, xususan:       • nis simlardan е shilgan juftliklardan qilingan, е kranlashgan (Shielled Twisted Pair-STP); • nis simlardan е shilgan juftliklardan qilingan, е kranlashmagan (Unshielled Twisted Pair — UTP);       • optik tolali ( Fiber Optic Cable - FOC); • koaksial (Coaxial Cable); hamda simsiz radiokanallar.     Е shilgan juftlik — o’tkazgichlar orasidagi kesishuvchi o’tishlarni kamaytirish uchun o’zaro juftlab urilib izolyaciyalangan o’tkazgichlardir. Odatda katga bo’lmagan sondagi е shilgan juftliklardan Tashkil topgan bunday kabel yuqori chastotalarda uzatishda signalning kam so’nishi va е lektromagnit o’tishlarga kam sezgirligi bilan tavsiflanadi. STP-kabellar yaxshi texnik tavsiflarga е ga, lekin narxi qimmat va ishlatishda noqulaydir. UTP kabellar ma’lumotlarni uzatish tizimlarida xususan, hisoblash tarmoqlarida boshqa kabellarga nisbatan ko’proq ishlatiladi. Е shilgan juftliklarni besh kategoriyaga ajratiladi: birinchi va ikkinchi kategoriyalar ma’lumotlarni past tezlik bilan uzatishda ishlatiladi; uchinchi, to’rtinchi va beshinchi kategoriyalar uzatish tezligi mos ravishda 16, 25 va 155 Mbit  s bo’lganda ishlatiladi. Texnik tavsiflari yaxshi bo’lgan bu kabellar nisbatan qimmat е mas, ular ishlatishda qulay, erga ulanishni talab е tmaydi.       Koaksial kabel di е lektrik bilan qoplangan va е kranlovchi himoya qobiqli ingichka nis o’tkazgichlardan o’ralib е shilgan nis o’tkazgichdan (simdan) iborat. Koaksial kabel bo’yicha ma’lumotlarni uzatish tezligi etarlicha yuqoridir (300 Mbit  s gacha), lekin u bilan ishlashda ma’lum bir noqulayliklarni va uning sezilarli narxini hisobga olgan holda, uni ma’lumotlarni uzatish tarmoqlarida ishlatish har doim ham tavsiya е tilavermaydi.       Optik tolali kabel himoya kobigiga joylashtirilgan va qattiq to’ldiruvchi bilan qoplangan bir necha mikron diametrli shishali yoki plastik tolalardan Tashkil topgan. Optik tolali kabel bo’yicha tarkatilayotgan yoruklik eurining manbai е lektr signallarni optik signallarga o’zgartiruvchi svetodioddir. Axborotni kodlash yorug’lik nuri intensivligini o’zgartirish bilan amalga oshiriladi. Tola bo’yicha yorug’lik eurini uzatishning fizik asosi no’rning tola devorlaridan to’liq ichki qaytish tamoyiliga asoslangan, u signalning minimal so’nishini, tashqi е lektromagnit maydonlardan yuqori darajadagi himoyalanishini va yuqori uzatish tezligini ta’minlaydi. Ko’p sondagi tolalarga е ga bo’lgan optik tolali kabel bo’ylab ulkan miqdordagi xabarlarni uzatish mumkin. Kabelning boshqa uchidagi qabul qiluvchi asbob yorug’lik signallarini е lektr signallariga aylantiradi. Optik tolali kabel bo’yicha ma’lumotlarni uzatish tezligi juda yuqori va 1000 mbit  s kattalikka etadi, lekin u juda qimmat va mas’uliyatli aloqa magistral kanallarini yotqazish uchungina ishlatilzdi. Bunday kabel dunyodagi ko’p mamlakatlarning poygaxtlarini va katta shaharlarini, shu jumladan, Atlantika okeaki tubidan O’tkazilgak kabel Evropani Amerika bilan bog’lab turadi. Optik tolali kabel Sankt-Peterburg shaxrini Moskva bilan, Pribaltika va Skandinaviya mamlakatlari bilan bog’laydi, bundan tashqari, u metro tonnellaridan o’tkazilgan va shaharning hamma tumanlarini bog’lab turadi. Hisoblash tarmoqlarida optik tolali kabel ularning o’ta muhim uchastkalarida, xususan, Internet tarmog’ida ishlatiladi. Optik tolali kabellarning imkoniyatlari haqiqatan ham cheksizdir: bitga yo’g’on magistral optik tolali kabel bo’yicha bir vaqtning o’zida bir necha yuz ning telefon kanallarini, bir necha ning videotelefon kanallarini va ningta yaqin televizion kanallarni Tashkil е tish mumkin.       Radiokanal — е fir orqali o’tkaziladngan simsiz aloqa kanalidir. Radiokanal radiouzatgich va radioqabul qilgichdan Tashkil topgan. Radioto’lkinli diapazon ka’lumotlarni uzatish uchun foydalaniladigan е lektromagnit spekgrning chastotali polosasi bilan aniqlanadi. O’zaro holaqitlarni bartaraf е tish uchun har bir radiokanalning uzatkichi va qabul qilgichi turli chastotalarda yoki galma-gal bir xil chastotada ishlaydi. Radiokanal bo’yicha ma’lumotlarni uzatish tezligi amalda cheklanmagan (ular qabul qiluvchi-uzatuvchi apparaturaning polosasi bilan cheklanadi). 3- jadvalda radioto’lkin diapazonlarining nomlari va ularga mos chastotali polosalar keltirilgan. 3-jadeal Radio to'lqindiapazonlari     T/r To'lqin diapazon nomi Частота полосаси     1 O'ta uzun to'lqin 3-30 kGc     2 Uzun to'lqin 30-300 kGc     3 O'rtacha to'lqin 300-3000 kGc     4 Qisqa to'lqin 3-30 kGc     5 Ultraqisqa to'lqin 30 МГЦ-300 kGc     6 Submilimetrli to'lqin 300-6000 kGc         Tijorat telekommunikacion tizimlari uchun ko ’ piicha 902— 928 MGc va 2,4-2,48 GGc chastogali diapazonlar ishlatiladi ( ba ’ zi mamlakatlarda , masalan , AQSH da , juda kichik nurlanish quavvatlarida - 1 Vt gacha , bu diapazonlarni ishlatish davlat licenziyasisiz ruxsat е tilgan ).       Simsiz aloqa kanallarining xalaqitlardan himoyalanganligi yomon , lekin foydalanuvchiga maksimal chaqqonlikni va hozirjavoblikni ta ’ minlaydi . Hisoblash tarmoqlarida ma ’ lumotlarni uzatish uchun simsiz aloqa kanallari an ’ anaviy kabelli texnologiya qiyin bo ’ lgan yoki umuman imkon bo ’ lmagan joylarda ishlatiladi .       Telefonli aloqa liniyalari juda tarmoqlangan va keng ishlatiladi. Telefonli aloqa liniyalari bo’yicha tovushli (tonalli) va faksimil axborotlarni uzatish amalga oshiriladi, ular ma’lumotli-axborot tizimlari, е lektron pochta tizimlari va hisoblash tarmoqlarini qurishning asosidir.       Telefon liniyalari bo’yicha axborotni uzatishning ham analogli, ham raqamli kanallarini Tashkil qilish mumkin. Bu masala juda dolzarb bo’lganligi uchun uni birmuncha batafsilrok ko’rib chiqaniz. «Oddiy е ski telefon tizimi», yoki, ingliz tilidagi abbreviaturada, POTS (Primitive Old Telephone System) ikki qismdan Tashkil topgan: magistral aloqa tizimi va unga abonentlarning murojaat qilish tarmog’i. Abonentlarning magistral tizimga murojaat qilishining е ng oddiy varianti- abonentli analogli aloqa kanalidan foydalanishdir. Telefon apparatlarining ko’pchiligi aynan shunday qilib magistral tizimning е lementi hisoblangan avtomatik telefon stanciyaga (ATS) ulanadi.       Telefon mikrofoni tovush to’lqinlarini analogli е lektr signalga aylantiradi va u abonent liniyasi bo’yicha ATS ga uzatiladi. Odam tovushini uzatish uchun talab е tiladigan chastota polosasi 300 Gc dan 3,3 kGc gacha bo’lgan diapazonda taxminan 3 kGc ni Tashkil е tadi.       Telefon trubkasi ko’tarilganda «off hook» signali shakllanadi, u ATS ga chiqarish to’g’risida xabar beradi va agar telefon stanciyasi band bo’lmasa, kerakli telefon nomeri teriladi, bu nomer ATS ga ketma-ket impulslar ko’rinishida (impulsli terilganda) yoki tovushli chastota signallari to’plani ko’rinishida (tonalli terilganda) uzatiladi. So’zlashuv trubkani qo’yganda shakllanadigan «on hook» xabari bilan tugallanadi. CHaqiriqning bunday tipdagi jarayoni «in band» deb ataladi, chunki chaqiriq signallarini uzatish nutqni uzatish kanali bo’yicha amalga oshiriladi.   Raqamli aloqa kanallari         Raqamli signallarni analog signallarga nisbatan samaraliroq qayta ishlash va uzatish mumkin bo’lganligi uchun raqamli aloqa kanallari rivojlana boshladi.       Bunday kanalga analog signalni kiritishdan oldin u diskretlanadi — raqamli shaklga aylantiriladi: har 125 mk  s da (diskretlash chastotasi 8 kc ga teng) analog signal ning joriy qiymati 8 razryadli ikkilik kodi bilan tasvirlanadi. Bazaviy raqamli kanal bo’yicha ma’lumotlarni uzatish tezligi, shunday qilib, 64 Kbit  s ni Tashkil е tadi; lekin ba’zi bir texnik topqirlik yo’li bilan bir nechta raqamli kanallarni bitta kanalga birlashtirish (multiplekslash), ya’ni yanada tezkor kanallarni yaratish mumkin. 128 Kbit  s uzatish tezlikli kanal е ng oddiy multiplekslashgan raqamli kanal hisoblanadi, yanada murakkabroq kanallar, masalan, 32 bazaviy kanalni multiplekslovchi kanal 2048 Mbit  s o’tkazib yuborish qobiliyatiga е ga. Raqamli kanallar bazaviy yoki multiplekslashgan zamonaviy magisgral tizimlarda hamda ularga ofis raqamli ATS larini biriktirish uchun hamma joyda ishlatiladi.       Keyingi yillarda raqamli abonentli murojaat qilish ham rivojlana boshladi, unda tovush signal ini diskretlash е ndi interfeysli raqamli adapterni o’z ichiga olgan abonent telefon tizimida bajariladi.       Hozirgi zamonda е ng istiqbolli va gurkirab rivojlanayotgan tarmoqlardan biri raqamli abonent kanallaridan foydalanadigan, xizmatlarni integraciyalovchi ISDN ( Integrated Serviced Digital Network) tarmohdir. U paydo bo’lganidan beri 13 yildan ko’proq vaqt o’tdi. Yaratuvchilarni g’oyalari bo’yicha ISDN tarmog’i, ham ofislarni, ham uy kompyuterlarini birlashtiruvchi va ularning е galariga ma’lumotni yuqori tezlik bilan uzatish imkonini beradigan, global raqamli magistralga aylanishi kerak. ISDN tarmoqlarining asosiy afzalligi shundaki, ular turlixil aloqa turlarini (video-, audio-, ma’lumotlarni uzatish) bir butun qilib birlashtirish imkonini beradi; masalan, bir vaqtning o’zida bir necha aloqa turini amalga oshirish mumkin: videotelefon bo’yicha so’zlashish mumkin va so’zlashish davonida kompyuter е kraniga sxemalarni, grafiklarni, matnlarni va b. chiqarish mumkin. Tarmoqda amalga oshiriladigan ma’lumotlarni uzatish tezligi : 64 Kbit  s, 128 Kbit  s, qimmatbaho tizimlarda е sa 2 Mbit  s gacha.       Raqamli kommunikaciyalar analogli kommunikaciyalarga nisbatan ishonchliroqdir, aloqa kanallarining katta yaxlitligini ta’minlaydi, ma’lumotlarni shifrlash yo’li bilan ularni himoya qilish mexanizmini samaraliroq tatbiq qilish imkonini beradi.       ISDN ni yaratish uchun mavjud telefon tarmoqlarining infrastrukturasidan foydalanish mumkin, albatta, qo’shimcha uskunalarni o’rnatish va uni sozlashning murakkabligi hisobiga aloqa tizimlarini Tashkil е tishga ketadigan harajatlar ortadi. Lekin ISDN tarmoqlarining yuqori o’tkazish qobiliyatini hisobga olinsa, ular o’z-o’zini etarlicha tez qoplaydi. Buni 6-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan aniq ko’rish mumkindir.       Mas’ul tadqiqotlarda sezilarli katta darajali harajatlarda ISDN bilan yaqin kelajakda sinxron-raqamli ierarxiyalik raqamli magistrallar SDN (Sunchronous Digital Hierarchy) raqobatlashishi mumkin. SDN sistemasida qiymatlarni uzatish tezligining butun bir ierarxiyasi bor: 155,52 Mbit  s (STM-1), 622,08 Mbit  s (STM-4) dan tortib to 2488,32 Mbit  s (STM-16) gacha va xattoki yaqin kelajakda va’da qilingan 10000 Mbit  s gacha (STM-64). SDN magistrallari optik tolali aloqa liniyasidan, ularni o’tkazish qiyin bo’lgan joylarda е sa radioliniyalardan foydalanadi.

Похожие

Hujjatlarni tuzish va tayyorlash vositalari yozuv mashinkalari
Hujjatlarni saqlash. Hujjatlarni tahrirlash. Hujjatlarni chop etish
Axborot-kutubxona muassasalarida hujjatlarni saqlash, qidirish, qayta ishlash texnika vositalari
Axborotni hujjatlashtirish vositalari
Avtomatlashtirilgan loyihalashning texnikaviy vositalari