Глобаллашув миллий маьнавият ва ахборот тизимлари - Информатика и ИТ - Рефераты

Глобаллашув миллий маьнавият ва ахборот тизимлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87 KB

www.arxiv.uz Глобаллашув, миллий маънавият ва ахборот тизимлари Режа : 1. Глобаллашув, миллий маънавият ва ахборот тизимлари. 2. Глобаллашувига қисқа таъриф 3. Ўрта Осиё ҳалқлари маданияти ва маънавияти

www.arxiv.uz XXI аср бошларига келиб дунё мамлакатлари ўртасидаги ўзаро таъсир шу қадар кучайиб кетдики, бу жараёнидан тўла иҳоталаниб олган бирорта ҳам давлат йўқ, деб тўла ишонч билан айтиш мумкин.Ҳаттоки, халқаро ташкилотлардан узоқроқ туришга интилаётган, уларга аъзо бўлишни истамаётган мамлакатлар ҳам бу жараёндан мутлақо четда эмас.Глобаллашув шундай жараёнки, унда четда тураман,деган мамлакатлар унинг таъсирига кўпроқ учраб қолиши мумкин. Бундай ғайри ихтиёрий таъсир эса кўпинча салбий бўлади. Глобаллашувнинг турли мамлакатларга ўтказаётган таъсири ҳам турлича.Бу ҳол дунё мамлакатларининг иқтисодий, ахборот, маънавий салоҳиятлари ва сиёсати қандай экани билан боғлиқ.Дунёда юз,бераётган шиддатли жараёнларининг ҳар бир мамлакатга ўтказаётган салбий таъсирини камайтириш ва ижобий таъсирини кучайтириш учун шу ҳодисасининг моҳиятини чуқурроқ англаш, унинг йўналишини тегишли тарзда ўзгартириш мумкин эмас.Глобаллашув яна шундай жараёнки, уни чуқур ўрганмаслик, ундан фойдаланиш стратегияси, тактикаси ва технологиясини ишлаб чиқмаслик мамлакат иқтисоди ва маданияти, маънавияти, маънавиятини тоғдан тушаётган шиддатли дарё оқимига бшқарувсиз қайиқни топшириб қўйиш билан баравар бўлади. Мустақиллик даврида мамлакатимиз олимлари ўтказган ва ўтказаётган татқиқотларга кўз югуртириш бу сохадаги ишлар энди бошланаётганидан гувоҳлик беради.Глобаллашувнинг миллий маънавиятга ўтказадиган таъсири ҳақида ёзилган жиддийроқ рисола ва йирик татқиқотлар у ёқда турсин кичикроқ мақолаларни топиш ҳам мушкул .Илмий нашрлар ва журналлар, даврий матбуотда мазкур мавзу бўйича биз топа олган ишларнинг миқдори қўлларимиз панжасидан ҳам оз .Ҳар қандай сиёсат ва маънавият сохасидаги сиёсат ҳам илмий асосга эга бўлгандагина муваффақият келтиришини назарда тутсак, бу масалада

www.arxiv.uz олимларимиз сиёсатчиларимизнинг тўғри йўл танлаши ва қарорлар қабул қилиши учун имконият яратишимиз лозим. Глобаллашувига қисқа таъриф бермоқчи бўлсак, уни турли мамлакатлар иқтисоди, маданияти, маънавияти, одамлари ўртасидаги ўзаро таъсир ва боғлиқликнинг кучайиши дейиш мумкин. Глобаллашувга берилган таърифлар жуда кўп.Лекин унинг хусусиятларини тўлароқ қамраб олгани бизнингча, француз татқиқотчиси Б.Банди берган таъриф. Унда глобаллашув жараёнининг уч ўлчовли эканига урғу берилади:  Глобаллашув- муттасил давом этадиган тарихий жараён  Глобаллашув- жаҳоннинг гомогенлашуви ва универлашуви жараёни.  Глобаллашув - миллий чегараларнинг “ ювилиб кетиш”жараёни. Б.Банди таърифида келтирилган глобаллашув ўлчовларининг ҳар учаласига нисбатан ҳам муайян эътирозлар билдириши мумкин.Лекин жахонда юз бераётган жараёнларни кузатсак , уларнинг ҳар учови ҳам унда мавжуд эканини кўрамиз. Гобаллашувнинг мамлакатлар иқтисоди сиёсати ва маънавиятига ўтказиш мумкин бўлган ижобий ва салбий таъсири Ҳиндистоннинг машҳур давлат арбоби Миҳатма Гандининг қуйидаги сўзларида яхши ифодаланган: “Мен уйимнинг дарвоза ва эшикларини доим махкам беркитиб ўтира олмайман, чунки уйимга тоза ҳаво кириб туриши керак.Шу билан бирга очилган эшик ва деразаларимдан кираётган ҳаво кираётган ҳаво довул бўлиб уйимни ағдар –тўнтар қилиб ташлаши, ўзимни эса йқитиб юборишини ҳам истамайман”. Глобаллашувнинг ўзи мураккаб жараён экани, унинг турли мамлакатлар иқтисоди, сиёсати ва маънавиятига ўтказаётган таъсири яна

www.arxiv.uz ҳам мураккаб бўлгани сабабли унга нисбатан ҳам жаҳонга бир-бирга нисбатан қарама-қарши бўлган икки гуруҳ: глобалистлар ва аксилглобалистлар гуруҳлари вужудга келди. Глобаллашув тарафдорлари глобалистлар, деб аталади.Улар орасида давлат арбоблари, сиёсатдонлар, саноатчи ва бизнесменлар кўпроқ учрайди.Глобаллашув мухолифлари эса аксилглобалистлар номини олган бўлиб улар орасида кўпроқ сўл кучлар, касабюа уюшмалари ваёшлар ташкилотининг вакиллари бор. МДҲ ҳудудида аксилглобалистлар Россия Федерацияси ҳудудида фаол ҳаракат олиб бормоқдалар.Бу ерда улар турли анжуманлар, семинарлар ўткзиш учун тўпланиб турдилар. ХХ аср ўрталарида глобаллашувнинг институционлашуви, яъни ташкиллашуви кучайгандан кейин бу жараённинг ўзи ҳам кескин тезлашди ва кучайди. Институционлашувининг кучайганини Бутунжаҳон савдо ташкилоти, Халқаро Валюта жамғармаси, Жаҳон банки, Европа тараққиёти ва тикланиш банки улкан ташкилотларнинг вужудга келгани мисолида кўриш мумкин. Глобаллашувнинг тезлаши ва кучайишига жавоб сифатида аксилглобалистларнинг фаолияти ҳам кучайиб кетди.Улар глобаллашувнинг фақат салбий оқибатларига эмас, умуман унинг ўзига қарши чиқа бошладилар.Масалан, Россиялик файласуф ва ёзувчи А.Зиновьев “Акслиглоблизм векторлари” номли анжуманда сўзлаган нутқида шундай дейди: «Глобаллашув янги жаҳон урушидир.У янги типдаги жаҳон уруши.Бу урушда тирик қолишнинг қаршилик кўрсатишдан бошқа йўлини кўрмаяпман. Фақат қарўилик!», - деган эди. « Акслиглоблизм векторлари » анжуманидаги яна бир маърузачи А.Паршев эса глобаллашувга қуйидагича таъриф беради: «Аслида глобаллашувнинг асосий мазмуни бошқа мамлакатларда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг қўшимча қийматини, дунёдаги асосий вазираларини ўзлаштиришдан иборат ». Таҳлил шуни кўрсатадики, глобализм тарафдорлари ҳам, душманлари ҳам асосий эътиборни иқтисодиёт соҳасига қаратишади.Глобаллашувнинг

www.arxiv.uz маънавиятга таъсири ва маънавий глобаллашув масалалри социология, фалсафа, маданий антропология фанларида ўзининг аксини етарли даражада топгани йўқ. Бир мақола доирасида глобаллашувнинг фақатгина энг асосий жиҳатлари ва йўналишларини ҳам қамраб олиш қийин . Шунинг учун мазкур мақолада глобаллашув миллий маънавиятга ўтказаётган ва ўтказиши мумкин бўлган таъсир ҳақида фикр юритамиз. Маънавиятни ҳам бир уйга қиёсласак, ташқаридан кираётган шамол ичидаги нарсаларни остин-устун қилиб ташлашини ҳеч бир хонадон соҳиби истамайди.Худди шу каби биз ҳам ёт ғоялар, оқимлар ва мафкўралар маънавиятимизга вайронкор таъсирга ўтказишига қарши ҳимоя чоралари кўришимиз табиий. Четдан ўтказиладиган мафкўравий таъсирга қарши ҳимоя чоралари кўришдан аввал қандай таъсирларни маъқуллаш лозиму, қандайларини рад этиш кераклигини аниқлаб олиш лозим.Ҳозирги кунда бирорта ҳам илмий маънавият йўқки, у бошқа халқлар маънавиятидан тўла иҳоталанган бўлса.Ҳатто,Австралия чакалакзорлари, Африка саванналари ва Жанубий чанггалзорларида турмуш кечираётган кабилар ҳам қўшни қабилалар ва замонавий тамаддун таъсирини ўзида ҳис қилиб туради. “Қолаверса тарихни таҳлил қилиш бошқа халқлар маънавиятидан баҳраманд бўлган халқлар маънавияти юксакликларга кўтарилгандан гувоҳлик беради. Ўрта Осиё ҳалқлари маданияти ва маънавияти ҳам Шарқ ва Ғарбни туташтирган карвон йўлларида жойлашгани сабабли ҳам Шарқ ва Ғарб маданиятидан баҳраманд бўлиб уларнинг ижобий томонларини ўзлаштирибгина қолмай, уларга ижодий ёндашиб янги чўққиларга кўтарилди .Бу фикрнинг тасдиғини маънавиятнинг таркибий қисмлари бўлган илмий билимлар, диний эътиқод, санъат мисолида ҳам кўриш мумкин.Буни фақат Ватанимиз эмас, умумжаҳон маднияти тарихидан мустаҳкам ўрин эгаллаган алломаларимиз ижоди мисолида кўриш мумкин.Масалан, ана шундай аждодларимиздан бири Абу Райҳон Беруний

www.arxiv.uz Ҳитой ва Ҳиндистон, Юнонистон ва Рим фалсафасини, табиий фанларини чуқур ўзлаштирган эди.Ҳиндистон бўлган пайтида у ҳинд фани ва маданияти ўрганар экан, қадимги манбаларни ўрганиш учун қадимги ҳинд тили-санкритни билиш лозимлигини англайди. У санкритни ўрганишга киришади ва қисқа фурсатда уни чуқур ўзлаштиради.Энди қадимги ҳинд маданияти ва фанини асл манбалардан ўргана бошлайди.У шунингдек, юнон ва Рим маданияти ва фанини ўрганиш учун юнон ва лотин тилларини ўзлаштирган эди. Жаҳон маданияти тарихида чуқур из қолдирган Абу Наср Фаробий ҳам ўнлаб тилларни билган ва ўнлаб халқлар маданияти ва маънавиятини чуқур ўрганган эди.Бундай мисолларни жуда кўплаб келтириш мумкин.Энг муҳим жиҳати шундаки, ўша буюк аждодларимиз жаҳон халқлари маънавиятини ўрганибгина қолмай, уларни чуқур таҳлил этишди, тегишли жойларини ривожлантириб оламшумул кашфиётлар қилишди. Аждоларимиз тарихи жаҳон халқлари маънавиятига ҳурмат билан қараш, керакли жойларни ўрганиб, ижодий ривожлантириш орқалигина маънавият чўққисига эришиш мумкинлигидан гувоҳлик беради. Менинг назаримда бизга ҳозирги кунда ана шу ижодий ёндашув етишмаётганидай. Бизга таъсир ўтказаётган ёки таъсир ўтказмоқчи бўлаётган ғояларнинг қай бирини рад этиш лозимлигини аниқлаш учун жиддий таҳлил лозим.Ана шундай таҳлилни ўтказиш учун эса баъзан эринчоқлигимиз, баъзан уқувсизлигимиз халақит бермоқда. Бунинг оқибатида қабул қилиш керак бўлган ғояларни рад этиш ва рад этиш лозим бўлган ғояларни қабул қилиш ҳоллари ҳам учраб турибди. Шундай ғоялар борки, улар очиқ чеҳра билан эшигимизнинг тақиллатиб, кирб келади.Шундай ғоялар ҳам борки, улар ўғри каби кечаси туйнукдан тушушади. Эшик қоқиб келадиган ғоялар миллий маънавиятни бойитишга, ривожлантиришга хизмат қилади.Чунки, миллий маънавиятлар ўзаро таъсир жараёнида ривожланади.Ҳар қандай халқ маънавияти ривожига

www.arxiv.uz назар ташланса унинг бошқа халқлар удум ва анъаналарини ўзлаштириш ва мослаштириш орқали ривожланганини кўриш мумкин. Ўзбек миллий маънавияти ҳам узоқ ва яқиндаги қўшниларнинг илғор анъаналарини ўзлаштириш натижасида ривожланиб борди. Маънавиятимизнинг ривожланиш тарихини кузатсак, бунга яна бир бор ишонч ҳосил қилиш мумкин. ХХ аср бошларидаги ўзбек маданияти ва маънавияти ва унинг аср охиридаги ҳолати ўртасида анча жиддий тафовут бор.Бу тафовутни адабиёт, санъат, фан, ҳатто оддий юриш-туриш ва кийим- кечак соҳаларида ҳам кузатиш мумкин. ХХ аср бошида ўзбек адабиётида драматургия жанри ҳали шаклланмаган эди, демак миллий театр санъти тўғрисида сўз ҳам юритиш мумкин эмас эди.Мунаввар қори Абдурашидхонов, Махмудхўжа Бехбудий, Фитрат сингари маърифатпарварларнинг саъи-харакатлари туфайли драматургия шакллана бошлади ва кейинроқ театр санъати вужудга келди.Ўша пайтларда театр санъатини ўзбек миллати учун ёт, бегона ғоя деб эълон қилганлар оз эмас эди. Драматургия ва театрни рад қилиш фақат даҳаники танқид билан чегараланмаган эди.Санъатнинг бу турларини Ўзбекистонга олиб киришга ҳаракат қилаётган инсонларни мазах қилиш, мазхаралаш, хатто сазойи қилиш ўзларини миллий маънавият ҳимоячилари, деювчилар томонидан амалга оширилган эди.Ҳамма нарса учун олий ҳакам ҳисобланадиган вақт эса, театр санъати миллий руҳиятимиз ва маънавиятимизга ёт, деювчиларнинг ўзлари миллий маънавият саъати ривожига ғов эканини кўрсатди.Ҳозирги кунда ҳар миллий маънавиятимизнинг узвий қисмига айланган. Миллий кийимлар ҳам миллий қадриятлардан ҳисобланади.ХХ аср давомида ана шу қадриятимизнинг тадрижини кузатсак, ғаройиб ҳодисаларнинг гувоҳи бўламиз.Ўтган аср бошларида маҳаллий эркакларнинг қишки кийими телпак, пахталик чопон, пахталик шим ва этикдан иборат эди.Ёзги кийим эса дўппи, кўйлак, ёки яктак , оқ лозим ва шиппак ёки кашфдан иборат эди.

www.arxiv.uz Ўша пайтлар Овропача кийим кийиш, галстук тақиш, ёки костюм ва шляпа кийиш у ёқда турсин, миллий кийимга озроқ бўлса ҳам ўзгариш киритишга уриниш дин пешволари ва миллий ўзлик “ҳимоячи”лари томонидан миллий маънавиятга таҳдид сифатида баҳоланар эди. Масалан,анъанавий тарзда тугма қадалмайдиган яктакка тугма қадаш 1918 йил февраль ойида Бухоро муфтийси томонидан кофирларнинг иши деб эълон қилинди.Ўша пайтларда эндигина ривожланиб келаётган вақтли матбуот, яъни газета ва журналларни ўқиш ҳам куфр деб эълон қилинди.ХХ аср охирига келиб эса миллий ўзликка тахдид, деб эълон қилинган ўша газета ва журналлар миллий ўзликни ҳимоя қилувчи воситалардан бирига айланди. Эркакларнинг кийимлари ҳам бир аср давомида мутлақо ўзгариб кетди. Аёлларнинг кийимлари ҳам бир аср давомида жиддий ўзгаришларга учради.У пайтда аёллар либоси кенг ва узун куйлак, камзул ва кавш- махсидан иборат эди. Аъанага кўра, аёллар кўйлаги баданнинг паст-баланд жойларини билинтирмайдиган даражада кенг бўлиши, енглари эса билакларини тўла ёпиб туриши лозим эди.Аёлларнинг шундай кийимлари 30- йилларгача мода бўлиб келди. Ўша пайтларда бирор киши яна 30-40 йиллардан кейин ўзбек аёллари тор кўйлак ва юбка, шим кейиб юришади, деса бошқалар уни ақлдан озганга чиқариб қўйиши ҳеч гап эмас эди.Орадан 40-50 йил ўтар-ўтмас аёллар шунчаки тор кўйлак ва шим эмас, мини юбка, жуда тор шимлар кия бошлашди. Энди кийим уларнинг банидаги паст- баланд жойларни яширишга эмас, буртиб турган жойларини янада бўрттириброқ кўрсатишга хизмат қила бошлади.Аср бошида аёллар баданининг 5-6 фоиз қисми очиқ юрган бўлса, аср охирига келиб ёз пайтларда аёллар баданининг 50-60 фоиз қисми очиқ юрадиган бўлди.ХХ асрнинг сўнги чорагида аёллар либосларини кинофильм ва фотосўратларда кўриб ажабланишади холос.Буларнинг бари ҳозирги тил билан айтганда, глобалашув, аниқроғи маънавият глобаллашув натижаси эди.

www.arxiv.uz Кўриб ўтган мисолларимизда эркак ва аёллар либосаридаги ўзгаришлар юз берган ҳар бир босқичда аввалги босқич либосларини ҳимоя қилувчи, янгиликларни эса Ғарбдан келаётган маънавий тахдид, деб бахоловчилар ҳам анчагина бўлган. Мана шу мисоллар глобаллашув жараёнида четдан кириб келаётган ҳодисаларнинг қайси бири маънавиятга тахдиду, қайси бири ҳаётбахш эканини аниқлаб олиш қийин эканини кўрсатади.Шунинг учун четдан келаётган ҳар қандай ғояни ёт ва вайронкор, деб эълон қилишдан аввал миллий манфаатлар йўлида фойдаланиш мумкин мумкин эмаслиги тўғрисида обдон ўйлаш лозим. Спорт сохасидаги атамаларни глобаллашув жараёнига ҳам татбиқ қиладиган бўлсак, вайронкор ғоялардан ҳимояланишнинг энг самарали йўли уларга қарши хужумга ўтишдир.Яъни, биз ёт ғоялардан ҳимояланиш билангина шуғулланмай, ўз ғояларимиз, анъаналаримиз, турмуш тарзимизни дунёга ёйиш учун ҳаракат ҳам қилишимиз зарур.Ҳозирча биз маънавият соҳасида кўпроқ ҳимоя билан бандмиз. Тарихимиз илм-фан, дин, санъат соҳасида юртимизда етишиб чиққан алломалар бутун дунёга донг таратганидан гувохлик беради.Абу Наср Фаробий жаҳон фалсафа ривожига сезиларли ҳисса қўшган бўлса, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Замахшарий, Хоразмий, Мирзо Улуғбек сингари алломаларимиз жаҳон фанини янги пағоналарга кўтаришди. Исмоил Бухорий, ат Термизий, Мотуридий, Абдухолиқ Ғиждивоний, Баховуддин Нақшбандий, Нажминдий Кубро, Ахмад Яссавилар эса, ҳадис, калом, фикх илмлари ва тасаввурда порлоқ юлдузлар ҳисобланишади.Амир Темур ва Мирзо Бобурнинг ҳарбий санъти нақадар юксаклигини бутун жаҳон эътироф этади. Шўролар даврида миллий қадриятларимизни дунёга ёйиш уёқда турсин ўз юртимизда қадрлаш учун ҳам йўл берилмади, кўпчилик қадриятларимиз эса топталди.Мустақилликка эришганимиздан кейин ўша хўрланган қадриятларимизни тиклаш имконига эга бўлдик.Бундан ташқари, қадриятларимизни тарғиб қилиш имконига эга бўлдик.Ўзбек миллий

www.arxiv.uz курашини дунёга ёйиш бўйича қилинган ишлар, дунёнинг кўпчилик мамлакатларида ўзбек кураши федерацияларининг тузилиши бунинг яққол мисоли. Шуни эътироф этиш лозимки, ўзбек курашини дунёга ёйиш бўйича ишларнинг ташаббускори ва ташкилотчиси Президент И.Каримов бўлди.Демак, биз глобаллашув жараёнида пассив қабул қилувчи томонгина бўлмай, фаол тарғиб қилувчиларга ҳам айланишимиз мумкин экан. Тарихда назар ташласак, фан ва маданиятимиз, миллий маънавиятимизнинг гуркираб ўсиши билан бирга тушкунлик даврлари ҳам бўлганини кўрамиз.Масалан,Мирзо Бобурдан кейин ХХ асргача юртимизда дунёни лол қолдирадиган на саркарда, на аллома, на шоиру фузало етишиб чиқди. Шу даврда Боборахм Машраб ва Огахий сингари бир неча шоирларнинг етишиб чиқишини эса бу давр учун қонуният эмас, бахтли тасодиф, деб баҳоламоқ зарур. Тарихимизнинг сўнги беш юз йилида аввалги беш юз йилликдаги сингари юзлаб алломалар, шоирлар, лашкарбошилар етишиб чиқмаганининг сабаби нимада, деган саволнинг туғилиши табиий. Бунинг қатор сабаблари бор.Улар орасида халқ рухияти билан, ҳарбий вазият ва иқтисодиёт билан боғликлари ҳам мавжуд. Иқтисодий сабаблардан энг мухими бизнингча шундаки, ХV аср охирида қилинган Буюк географик кашфиётлар натижасида Буюк Ипак йўли ўз аҳамиятини йўқота бошлагани, худудимиз савдо йўлларидан четга қолгани ана шундай иқтисодий ва маънавий тушкунликка олиб келди.Бундан чиқаришимиз лозим бўлган энг муҳим хулоса шундаки, глобаллашув жараёнидан четга қолганимиз бизнинг миллий маънавиятимизга, рухиятимизга ижобий эмас, салбий таъсир ўтказди.Демак, биз глобаллашув жараёнида оқилона йўл тутсак, ҳам инқилобий, ҳам маънавий равнаққа эришишимиз мумкин экан.Оқилона йўл эса глобаллашувни тўла инкор ёки чапак чалиб кутиб олишда эмас, керак бўлганда унинг йўналишига мослаштиришда. Бунинг учун эса уни муттасил кузатиб бориш ва таҳлил қилиш лозим.

www.arxiv.uz Миллий маънавиятимизни ва маънавий ўзлигимизни тахдидлардан ҳимоя қилиш учун миллий истиқлол ғоясининг жуда муҳим функцияси намоён бўлади. Миллий истиқлол ғояси ана шу функцияни бажариши учун эса ёшлар ва аҳоли онгида фақат билим, тасаввур сифатида эмас, эътиқод сифатида шаклланиши лозим. Миллий истиқлол ғоясининг шакллантирилиши ва унинг ўқувчилар, талабалар, кенг аҳоли томонидан ўрганишга киришилиши мамлакатимиз маънавий тараққиётида алохида босқични ташкил қилади.Аслида миллий истиқлол ғоясининг асослари Президент И.Каримов томонидан истиқлолнинг дастлабки босқичларидаёқ шакллантирилган эди.Лекин, бу ғояни ёшлар ва аҳоли онгига сингдириш учун пойдевор керак эди.Яъни, аввало миллий қадриятларни, миллий маънавиятни тиклаш , миллий ғурурни уйғотиш, бир сўз билан айтганда, миллий истиқлол ғояси томир отиши ва гуркираб ривожланиши учун замин тайёрлаши лозим эди.Мустақиллик қўлга киритилгандан буён ўтган давр ичида маънавият сохасида улкан назарий, маърифий ва амалий ишлар бажарилди. Маънавият ва маърифат кенгашлари тузилди, юзлаб мақола ва рисолалар нашр этилди, тадқиқотлар ўтказилди, бир сўз билан айтганда, миллий истиқлол ғоясини кенг тарғиб қилиш учун замин яратилди. Миллий истиқлол ғоясини тарғиб қилишда бизнингча баъзан биртомонламаликка йўл қўйилмоқда. Бу ғояни тарғиб қилишда иштирок этаётган мураббий ва ўқитувчилар, тадқиқотчиларнинг чиқишларида, мақола ва рисолаларида маърифатчилик билан чекланиш кўзга ташланмоқда.Ҳолбуки, маънавиятни ривожлантиришда асосий ёндашув маърифий ёндашув бўлса ҳам миллий истиқлол ғоясини тарғиб қилишда бу билан чекланиб бўлмайди. Бу ҳол миллий истиқлол ғоясининг ҳусусиятлари билан боғлиқ. Миллий ғоя жамиятни жипслаштирўвчи, уни ижтимоий тараққиёт кўндаланг қўяётган масалаларни хал қилишга, четдан бўлаётган ғоявий, маънавий тахдидлардан химоялашга қаратилган кучдир. Унинг моҳияти

www.arxiv.uz шундаки, у одамлар онгидаги, хотирасидаги ғоялигича қолмай амалиётга, ҳаётга айланган тақдирдагина ҳақиқий миллий ва хақиқий истиқлол ғояси бўлиши мумкин. Шундагина у миллий маънавиятни ва маънавий ўзликни ташқи мафкуравий тахдидилардан ҳимоя қиладиган кучга айланади. Миллий истиқлол ғоясининг ҳаётимиз жараёнига сингиб кетишини таъминлаш учун эса, ғоялар амалий ҳаракатларга айланиши жараёнини синчиклаб ўрганиши керак. Бунинг учун даставвал, ғоя бевосита амалиётга, амалиёт дастурига айланиши мумкинми? Агар мумкин бўлса, бу жараён қандай юз беради, деган саволларга жавоб топиш керак. Замонавий психология, ижтимоий психология ва бошқа ижтимоий- гуманитар фанлар нуқтаи назаридан бу саволга “кўпинча айланмайди” деб жавоб бериш керак.Чунки инсон онггида, миясида ўнлаб, юзлаб ва хатто минглаб ғоялар бўлади. Уларнинг барчаси амалиётга айланаверса инсон ҳам жисмонан майда бўлакларга бўлиниб, парчаланиб кетиши керак эди.Чунки, айни бир сиёсий, илмий, бадиий ва бошқа хил ғоялар бўлиши табиий. Улар бир-бирларини тўлғазиши ва кўпинча бир-бирларига тўла мос келмаслиги мумкин. Натижада, шахс бу ғоялардан энг зарурларини ва ўзи энг тўғри, деб билганларини ажратиб хаётга тадбиқ қилади.Ана шу танлаш, яъни ғоянинг амалиётга ўтишидаги мухим босқични тўлароқ ва чуқурроқ англаш учун шу танлаш мезонларини аниқлаб олиш зарур. Ғояларни саралашда шахс фойдаланадиган мезонларнинг энг мухимларидан бири, саралаб олинаётган ғоянинг шахс манфаатлар, эхтиёжларига, установкаларига, эътиқодлар ва уларнинг ғоялари билан ўзаро алоқадорлиги шу шу қадар мураккабки, уни бир эмас бир неча мақола доирасида ҳам ёритиш амри махол. Бунинг устига бу муаммо жаҳон фанида ҳам кам ўрганилган. Мамлакатимиз психолог олимлари бу муаммо устида энди бош қотира бошладилар. Муаммонинг мураккаблигини ҳисобга олиб биз унинг фақат бир жихати яъни ғоялар ва эътиқод алоқадорлиги тўғрисида фикр юритмоқчимз.

www.arxiv.uz Эътиқод шахс онгида шундай муҳим ўрин тутадики, унинг ҳаёт йўналиши, ҳаёт тарзи, интилишлари мана шу эътиқод билан белгиланади. Инсон онгида йўл топаётган, кириб бораётган ғоялар ҳам мана шу эътиқод чиғириғидан ўтказилади. Эътиқодга мос келмайдиган ғоялар рад этилади. Лекин, ғоя ва эътиқод алоқадорлиги фақат бир томонлама жараён эмас. Уларнинг алоқадорлиги фақатгина эътиқоднинг назоратчилиги, ғояларни элакдан ўтказиши билан чекланмайди. Шундай ҳолатлар ҳам бўладики, инсон онгига кириб келаётган ғоя ундаги эътиқодни мустахкамлайди ёки бўшаштиради, баъзан эса шу ғоянинг ўзи эътиқодга айланади. Мустақиллик қўлга киритилгач, мамлакатимизда кенг қамровли ижтимоий- иқтисодий ислохотлар бошланди. Бу ислохотлар жараёнида мулкни давлат тасаввуридан чиқариш, хусусийлаштириш, ижтимоий – сиёсий ҳаётни эркинлаштириш сингари кўплаб тадбирларни амалга оширишга киришилди. Ислохот ижтимоий рухият сохасида ҳам амалга оширила бошлади. Бу соҳадаги энг мухим вазифа одамларни мустақил фикрлашга ўргатиш эди. Бунинг учун эса уларни собиқ шўролар тузуми қолипларидан, боқимандалик, ўзибўларчилак кайфиятидан халос қилиш керак эди. Бу йўналишда муайян ишлар амалга оширилди.Бироқ бу жараён мамлакатимизда миллий истиқлол ғоясининг асосий тушунча ва тамойиллари шаклланиши билан ўзининг якунловчи палласига кирди. Чунки Президент И.Каримов кўп марта таъкидланганидек, табиатда бўлмагани сингари инсон онгида ҳам мутлоқ бўшлиқ бўлмайди. Собиқ тоталитар тузум сарқитларини инсон онгидан супуриб ташлаш учун кучли қурол керак. Бундай қурол вазифасини фақат миллий истиқлол ғояси бажариши мумкин. Чунки, ҳаётбахш ғоя билан туриб эски ғоялар таъсиридан тўла қутулиш мумкин эмас. Шуниси ҳам борки, миллий истиқлол ғоясидан жамият аъзоларининг кўпчилиги хабардор бўлиши

www.arxiv.uz эски тузум сарқитларини супуриб ташлаш учун кифоя қилмайди. Миллий истиқлол ғояси эътиқодга айлангандагина эскилик сарқитларини супуриб ташлаши мумкин. Ғоянинг эътиқодга айланиши унинг амалиётга ўтишидаги муҳим босқичдир. Шахс эътиқодга айланган ғояни рўёбга чиқариш учун харакат қила бошлайди. Эътиқод қанчалик кучли бўлса, уни амалга ошириш учун шунчалик эхтирос билан харакат қилади. Кучли эътиқод йўлида шахс билимини, кучини, бойликларини, ҳатто ҳаётини хам аямайди. Тарихдан бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. АҚШ Президентларидан бири Т.Жефферсон “Озодлик шундай дарахтки, у баъзан одам қони билан суғориб туришларини талаб қилади”, деганда худди шундай эътиқодли одамларни, озодликни ҳимоя қилиш йўлида улар ўз жонидан кечишга ҳам тайёр туришларини назарда тутган эди. Юртимиз тарихида озодлик дарахтини ўз қони билан суғорган ёки суғоришга тайёр турган қахрамонлар кўп бўлган . Ўгизхон, Широқ, Тўмарис, Жалолиддин Мангуберди, Амир Темур, Бобур Мирзо сингари шахслар шулар жумласидандир. Улар озодлик, юрт мустақилиги йўлида бутун куч- ғайратларини, зарур бўлганда жонларини ҳам аямадилар. Мустақилликни ҳам озодликка ўхшатиш мумкин. Улар – эгизак. Мустақилликсиз озодлик бўлмайди ва аксинча – озодликсиз мустақилликка эришиб бўлмайди. Мустақиллик дарахти ҳам баъзан одам қони билан суғоришларини талаб қилади . Уни ҳимоя қилиш учун жон фидо қилшга тайёр ўғлонлар бўмаса у қуриб қолади. Лекин, у фақат одам қони билан кўкара олмайди. Мустақиллик дарахти гуллаб- яшнаши учун фақат одам қон эмас, унинг пойига кўпроқ тер тўкиш керак. Ватан ўғил-қизлари қанчалик кўп меҳнат қилиб тер тўксалар, мустақиллик дарахти, унинг илдизлари, илдизлари орасидаги ўқтомир-миллий истиқлол ғояси шунчалик барқ уриб ривожланади. Баён қилинганлардан маълум бўладики, миллий истоқлол ғояси шунчалик барқ уриб ривожланади. Баён қилинганлардан маълум бўладики, миллий истиқлол ғоясини тарғиб қилишда унинг

www.arxiv.uz илдизлари, орасидаги ўқтомир –миллий истиқлол ғояси шунчалик барқ уриб ривожланади. Баён қилинганлардан маълум бўладики миллий истиқлол ғоясини тарғиб қилишда, уни ёшлар ва аҳоли онгига сингдиришга маърифий йўл билан чекланиб бўлмайди.Бу йўлни тўла инкор қилиб бўлмайди, у ҳам зарур.Лекин фақат унинг ўзи билан қаноатланилса, нари борганда истиқлол ғоясини изохлаб, тушунтириб бериш мумкин, изохлаш ва тушунтириш йўли билан эса одамларнинг фақат фикрига, хотирасига таъсир ўтказса бўлади. Миллий истиқлол ғоясини яхши тушуниб олган талаба ёки ўқувчи имтихонда “аъло” ёки “яхши” баҳо олиши мумкин, лекин унда бу ғояга эътиқод шаклланмаган бўлса бу билимни у тезда унутади.Эътиқод шаклланиши учун фақат билимнинг ўзи кифоя қилмайди.Эътиқод, хусусан ғоявий эътиқод билим ва ҳис-туйғунинг фарзандидир. Ғоявий эътиқоднинг отаси билим бўлса, онаси ҳис- туйғудир. Улардан бири бўлмаса ғоявий эътиқод ҳам бўлмайди. Шу хусусияти билан ғоявий эътиқод эътиқоднинг бошқа турларидан , айтайлик диний эътиқоддан фарқ қилади. Диний эътиқод шаклланиши учун дин арконларини тўғрисида чуқур билим бўлиши шарт эмас. Диндорларнинг кўпчилигида ана шундай чуқур диний билим йўқ, лекин уларнинг талай қисмидаги эътиқод билимдон уламоларнинг эътиқодидан кучлироқ бўлиши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, диний эътиқод билимни инкор қилмайди, лекин унда эхтирос устуворлик қилади. Дин бўйича жуда кўп билимга эга бўлган одамнинг эътиқоди суст ва бунинг аксинча, оз билимга эга бўлган одам кучлироқ эътиқодга эга бўлиши мумкин. Илмига амал қилмаган мулладан бешак, Афзалдир устига китоб ортилган эшак, Деганда Шайх Саъдий билимдон, лекин эътиқодсиз муллаларни назарда тутган эди. Миллий истиқлол ғоясини тарғиб қилишда ҳам бизнинг назаримизда талаба ва ўқувчиларга билим беришга кўпроқ харакат қилиниб, эътиқод шакллантириш вазифаси сояда қолмоқда . Худди шундай ҳолатни миллий

www.arxiv.uz истиқлол ғоясига бағишланган илмий рисолалар, мақолалар, дарслик ва ўқув қўлланмаларидаги манфий ёндашув билан чекланишда ҳам кузатиш мумкин. Миллий истиқлол ғояси фанини ўқитишда эътиқодни шакллантириш масалаларига бағишланган рисола у ёқда турсин, кичикроқ мақолани ҳам топиш амри маҳол. Аҳвол шу тахлитда давом этса эътиқодсиз билимдонлар кўпайиб кетиши мумкин. Билим бўлгани билан эътиқодсиз одамлар бу билимга амал қилмайдилар ва уларнинг Шайх Саъдий таърифлаган устига китоб ортилган махлуқдан фарқи қолмайди. Миллий истиқлол ғояси эътиқодга айлангандагина унинг ҳақиқатан ҳам миллий ғоя эканини тасдиқлайди.Миллий истиқлол ғояси ва алоҳида фуқаронинг ғоявий эътиқоди ўртасидаги боғлиқлик шундаки, шахс эътиқоди миллий ғоя негизида шаклланади ва миллий ғоя ўз навбатида алохида шахслар эътиқодидан қувват олади, алоҳида шахслар эътиқоди сифатида мавжуд бўлади. Миллий истиқлол ғоясининг моҳиятига монанд тарзда уни ёшлар ва аҳоли онгига сингдириш бўйича олиб борилаётган ишлар маърифийлик билан чекланмай эътиқот шакллантиришга йўналтирилса кўнгилдагидай бўларди.Бунинг учун эса эътиқоднинг ўзига хос хусусиятлари, унинг шаклланишидаги босқичлар, мураккабликлар, нозикликларни доимо ёдда тутиш зарур бўлади.

www.arxiv.uz Фойдаланиладиган адабиётлар: 1.И.Каримов Бизнинг бош мақсадимиз- жамиятни демократлаштириш ва ислох этишдир. “Халқ сўзи” газетаси, 2005 йил,29 январь. 2.И.Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби.5- жилд.Тошкент, 1997 йил 149- бет. 3.И.Каримов. Демократик ўзгаришлар –жамиятимиз янгиланиши асоси.Дипломатия корпуси раҳбарлари, ҳақаро ташкилотлар ва оммавий ахборот воситалари вакиллари билан учрашувда сўзлаган нутқ. 1996. йил 27 декабрь.// Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби-Т.: “Ўзбекистон,” 1997 йил, 290- бет. 4.И.Кримов . “Қонунларимиз ҳалқ манфаатларига хизмат қилсин. . // И.Кримов.Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби-Т.: “Ўзбекистон,” 1997 йил, 283- бет. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Ахборот тизимлари

Ахборот тизимлари

Cтатистиканинг автоматлаштирилган ахборот технологиялари ва тизимлари

Банк фаолиятида автоматлаштирилган ахборот тизимлари ва технологиялари

Бухгалтерия хисобида автоматлаштирилган ахборот тизимлари ва технологиялари