Gipermatn va gipermurojaat tushunchalari - Информатика и ИТ - Рефераты

Gipermatn va gipermurojaat tushunchalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44 KB

Gipermatn va gipermurojaat tushunchalari Gipermatn to’g’risida tushuncha Gipermatn (Gipertekst) g’oyasi 1945 yilda AQSH prezidentining ilmiy maslahatchisi Vanevar Bush tomonidan kiritilgan bo’lib, u o’sha vaqtda “Memex” (memeks) elektromexanik informatsion tizimini yaratish taqlifi bilan chiqqan, lekin uning taqlifi inobatga olinmagan. 20 yildan so’ng, ya‘ni 1965 yilda Teodor Nelson “gipertekst” terminini fanga kiritdi va “chiziqsiz” matnlar bilan bog’liq ba‘zi g’oyalarni amalga oshirdi. 1968 yilda “sichqoncha” manipulyatori asoschisi D.Yenjilbard (Doug Engelbart) tipik gipermatnli interfeysdan iborat (tizim) tizim asosida o’z ishini namoyish qildi va bu namoyish telekommunikatsiya tizimidan foydalanilgan holda o’tkazildi. Biroq u o’z tizimini aniq ravshan qilib tushuntirib bera olmadi. 1975 yilda gipermatn g’oyasi ZOG nomini olgan atom avianosetsi(samolyotlar uchishi va qo’nishi uchun moslangan harbiy kema) “Karl Vinston” ning ichki tartib informatsion tizimida o’z aksini topdi.Tijorat variantida bu tizim KMS nomi bilan tanilgan. Ushbu yo’nalishdagi ishlar davom etaverdi va vaqt o’tishi bilan Apple firmasining HyperCard turi yoki Xerox firmasining HyperNode turi amalda qo’llanila boshladi. 1987 yilda Hypertext'87 ixtisoslashgan birinchi konferentsiya bo’lib o’tdi. Nelson 1987 yil ma‘lumotlarning gipermatn taxrirlovchisini to’zib chiqdi. Jeneva TsYeRN (CERN) da ishlovchi fizik Tim Berners Li 1989 yil gipermatnli loyihani taqlif etdi. Bu loyiha fizik olimlarga Internet orqali tadqiqot natijalarini o’zaro almashish imkonini berar edi. Shunday qilib, Halkaro axborot tarmog’i - World Wide Web (WWW) ga poydevor quyildi. 1993 yil Mark Anderson rahbarligida birinchi gipermatnli Mosaic grafik brao’zeri ishlab chiqildi va u Netscape korporatsiyasiga o’tib Netscape brao’zerini ishlab chiqdi. 90 yillar o’rtalarida

Internet biznes-ishlovlar bilan ishlash uchun qo’llanila boshlandi. Biroq, bu borada turli muammolar: tarmoq; kanallarini ortiqcha yuklash va axborotni ximoyalash mavjud edi. Gipermatnli informatsion tizim g’oyasining shunisi ahamiyatliki , bunda foydalanuvchi dokumentlarni (ma‘lumotlarni) kitob o’qishdagidek ketma- ketlikda emas, balki o’ziga yoqqan tarzda ko’rib chiqishi mumkin. Shuning uchun ham T. Nelson gipermatnni chiziqsiz matn sifatida talqin etdi. BO’nga matnlarning turli sahifalarini bog’lovchi maxsus mexanizm gipermatnli sslkalar yordamida erishiladi, ya‘ni oddiy matnda “keyingisi- avvalgisi” tarzidagi sslkalar mavjud bo’ladi, gipermatnlarda bo’lsa qancha kerak bo’lsa shuncha sslkalar to’ziladi. Mutaxassislarning gipermatn bo’yicha eng yoqtirgan misollariga entsiklopediyalar, “Help” tizimsi kabilar kiradi. Birinchi ko’rinishda oddiy tuyo’ladigan sslkalar yaratish mexanizmi yetarlicha qiyin hisoblanadi, chunki statistik sslkalar, dinamik sslkalarni dokument bilan bir butunlikda yoki uning alohida qismlari bilan, ya‘ni kontekst sslkalar tuzish mushkul. Bunday yondashishning keyingi rivoji gipermatn tushunchasining boshqa informatsion resurslar hisobiga- grafikani, audio va videoinformatsiyadan gipermedia tushunchasigacha bo’lganlarni hisobga olgan holda kengayishiga olib keladi. Shunday qilib, gipermatn – bu nostrukturaviy erkin o’sayotgan bilimni tasvirlash texnologiyasidir. Gipermatn zamirida o’zaro yo’naltirilgan semantiq aloqalar(munosabatlar) bilan bog’langan, tarmoq hosil qiluvchi informatsion ob‘ektlar tizimini tushunishadi. Har bir ob‘ekt ekranning informatsion paneli bilan bog’langan bo’ladi va foydalanuvchi ushbu bog’liqliq munosabatlardan birini tanlashi mumkin bo’ladi. Gipermatnli texnologiya bir ob‘ektdan boshqasiga , ularning ma‘noviy, semantiq bog’liqligini hisobga olgan holda joylashtirishni mo’ljallaydi.

HTML bilan bog’liq asosiy tushunchalar Gipermatn nafaqat ma‘lumotlardan iborat bo’ladi, unda samarali qidirish apparati ham mavjud bo’ladi. Strukturaviy jihatdan gipermatn informatsion materialdan, gipermatn tezaurusidan, asosiy mavzular ro’yxati va alfavit lug’atdan iborat bo’ladi. Informatsion material maqola va matn sarlavhasidan iborat informatsion maqolalarga bo’linadi. Sarlavha tasvirlanayotgan obekt nomidan yoki mavzusidan iborat bo’ladi. Informatsion maqola a‘nanaviy tushunchalar va aniqlashtirishlardan iborat bo’ladi. Foydalanuvchi maqolani diqqat bilan o’qish kerakmi yoki ma‘nosi shO’nga yaqin bo’lgan boshqa maqolalarga o’tishi kerakmi –shuni tushunishi uchun maqola bitta panelda joylashishi va oson tushuniladigan bo’lishi kerak. Informatsion maqolaga kiritiladigan matn tushuntirishlar bilan, grafiklar bilan, hujjatlar va ob‘ektlarning videotasvirlari bilan keltirilishi mumkin. Boshqa informatsion maqolalar bilan bog’liq kalit so’zlari yaqqol ajralib turishi kerak. Gipermatn tezaurusi – bu avtomatlashgan lug’at bo’lib, u informatsion- qidiruv tilidagi leksik birliklar bilan qidiruv uchun mo’ljallangan so’zlarni ma‘nosi orasidagi semantiq (ma‘no jihatdan) aloqadorlikni (tasvirlaydi) o’zida ifodalaydi. Tezaurus termini Florentsiyalik Brunetto Lotiki tomonidan entsiklopediyani nomi uchun XIII asrda kiritilgan edi. Bu termin yunon tilidan boyliq xazina degan ma‘noni anglatadi. Gipermatn tezaurusi tezaurus maqolalardan iborat bo’ladi. Har bir maqolada sarlavha va o’ziga aloqador bo’lgan tezaurus maqolalarning ro’yxati mavjud bo’ladi. Shu bilan birga o’sha tezaurus maqolalarning sarlavhalari va aloqadorlik tomonlari keltirilgan bo’ladi.Tezaurus maqolaning sarlavhasi informatsion maqolaning sarlavhasi bilan mos keladi va

maqoladagi matnning nomi bo’lib hisoblanadi. Gipermatnning tezaurus maqolasini shakllantirilishi matnning indekslashtirilishini bildiradi. Asosiy mavzular ro’yxati barcha ma‘lumotnoma maqolalarning sarlavhalaridan iborat bo’ladi. Odatda ular ham ekranning bittadan ortiq panelini egallamaydi. Alfavit tarzidagi lug’at barcha informatsion maqolalarni nomi bo’yicha alfavit tartibidagi ro’yxatidan iborat bo’ladi. HTML dokument tuzish printsiplari HTML яратувчилар 2 вазифани hал qилишna bilishlari lozim: ► Dizaynerlarga dokument yaratishning oddiy vositasi bo’lgan gipermatnli ma‘lumotlar bazasini berish; ► O’sha momentda paydo bo’lgan(mavjud bo’lgan ) gipermatnli ma‘lumotlar bazasidan foydalanuvchi interfeys to’g’risidagi tasavvo’rni tasvirlash(aks ettirish, ko’rsatish) uchun bu vositani yetarlicha qudratli qilib yaratish. Birinchi vazifa dokumentni tasvirlashning «tag»li modelini tanlash hisobiga hal bo’lgan edi. Bunday model pechatlash uchun tayyorlanadigan dokumentlar tizimida keng qo’llaniladi. HTML ni yaratilishi vaqtida Standard GeneralisedMarko’pLanguage – pechatlanadigan dokumentlarni razmetkasini standart tili mavjud edi, aynan o’sha standart til HTML ning asosi sifatida olingan edi. “Teg”li model hujjatni har biri taglar bilan qamrab olingan elementlar majmui sifatida ifodalaydi. Mohiyatiga ko’ra taglar ko’pchilik universal dasturlashtirish tillaridagi “begin/end” skobka(halqa)lari tushunchasiga yaqin. Taglar hujjatning matnli elemetlari talqin etilishi qoidalarining amal qilish doirasini aniqlab beradi. BO’nga misol qilib Italic stil(uslub)ining “teg”ini keltirishimiz mumkin.

HTML tilidagi matn :“Italic” so’zidagi matn <I> </I> ko’rsivi kabi tasvirlanadi. Yuqoridagi misolda ko’rsiv bilan ajratib olinishi kerak bo’lgan matn elementi “Italic” stil(uslub)ining boshlanishi tegi - <I> bilan stilning oxiri tegi - </ I> orasida ifodalangan. HTML formatda matnli element tuzishning umumiy sxemasi chizmasi quyidagicha yozilishi mumkin: “element” :=< “element nomi” “atributlar ro’yxati”> Elementning mazmuni </ “element nomi”> Elementning mazmunidan oldingi to’zilish elementning boshlanishi tegi bo’lib, element mazmunidan keyin joylashgan to’zilish – elementning oxiri tegi bo’lib hisoblanadi. Gipermatnli tarmoq to’zilmasi gipermatnli sslkalar bilan beriladi. Gipermatnli sslka- bu boshqa HTML hujjatning adresi bo’lib, o’sha adres mantiqiy, mavzusi bilan yoki qaysidir boshqa yo’l bilan sslka mavjud hujjat bilan bog’liq bo’ladi. WWW tizimida gipermatnli sslkalarni yozish uchun Universe Resource Locator deb nomlanuvchi maxsus forma ishlab chiqilgan edi. URL adres internetga murojaat qilishning eng oddiy va qulay usuli bo’lib, u manzilni ifodalaydi. URL quyidagi formatga ega: <bog’lanish sxemasi>:<bog’lanish sxemasiga oid ma‘lumot> bog’lanish sxemasi – bu http yoki ftp. Misol uchun : Ushbu matn tarkibida </A> gipermatnli ssilka mavjud. <A HREF="http://polyn.net.kiae.su/altai/index.html">

Yuqoridagi misolda HTML da yakor (anchor) deb ataluvchi “A” element gipermatnli ssilkani (HyperText REFerence) ifodalovchi "HREF" atributidan o’sha ssilkani URL formada yozish uchun foydalanadi . HTML da gipermatni sslkalar 2 sinfga bo’linadi: umumiy va kontekstli sslkalar. Kontekstli sslkalar hujjatning o’ziga montaj qilingan bo’ladi. Umumiy sslkalar butun hujjat bilan bog’langan bo’ladi va hujjatning istalgan fragmentini ko’rishda ishlatilishi mumkin bo’ladi. Bo’larning ikkalasi ham bir vaqtda paydo bo’lgan bo’lsada, avval kontekstli sslkalardan ko’proq foydalanildi. Kontekstli sslkalardan ko’p foydalanish natijasida umumiy sslkalar amalda ishlatilmay qoldi. Biroq foydalanuvchi interfeysi va axborotni namoyish qilish uslubi (stili) standartlashtirilishi natijasida dastur ishlab chiqaruvchilar umumiy sslkalar bilan ishlamoqdalar. HTML-dokument strukturasi bir-biriga joylashtirilgan elementlardan foydalanishga imkon beradi. Xususan dokumentning o’zi – “HTML” nomli bitta katta elementdir: <HTML> dokument mazmuni </HTML> Har qanday gipermatn kitobga o’xshagan bo’ladi va uni turli tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin bo’ladi: xususan boblarga, paragraflarga, bo’limlarga, bo’limcha va abzatslarga bo’lsa bo’ladi. Ushbu elementlarning har qaysisi uchun HTML da matnni foydalanuvchi qaysi ko’rinishda ko’rishini tasvirlovchi aniq uslublar bo’ladi. Misol uchun biz minihtml.html faylini yaratdik: <BODY> <TITLE> Tekstga HTML- misol </TITLE> <H1> Bosh sahifa 1</H1> <H2>Paragraf 1.</H2> HTML ga xush kelibsiz! Bu yerda biz gipermatnlarni qanday yozish va yozmaslikni o’rgatamiz.

<H2>Paragraf 2.</H2> </BODY> HTML yoki gipermatnli hujjatning elementi 2 qismdan iborat: hujjatning sarlavhasi (HEAD) va hujjatning o’zi(tanasi) (BODY): <HTML> <HEAD> sarlavhaning mazmuni </HEAD> <BODY> hujjat (tanasi)ning mazmuni </BODY> </HTML> Yuqorida keltirilgan yozuv shakli klassik HTML hujjatni ifodalaydi. Klassik hujjatga misol ko’rib chiqamiz: <HTML>  <HEAD> <TITLE>This is a Baner</TITLE>

</HEAD> <BODY BACKGROUND=www_wall.jpg VLINK=0000FF LINK=FF0000> <CENTER> <TABLE> <TR><TD><IMG SRC="interne0.jpg"></TD> <TD CENTER> <H3>Administrator Internet</H3> <I>Axborot texnologiyalari va matemetik modellashtirish kafedrasi, 2007.</ I> </TD></TR> </TABLE> </CENTER> </BODY> </HTML> <HTML> bilan </HTML> orasidagi joylashgan hamma narsa – bu hujjat(dokument) hisoblanadi. HEAD elementi 2 ta element: TITLE va BASE dan iborat hujjat sarlavhasini ifodalaydi. Sarlavha ketidan hujjatning mazmuni(tarkibi) boshlanadi. Uning birinchi qatorlarida axborotning kirish qismi, hujjatning mazmuni ro’yxat ko’rinishidakeltirilgan bo’ladi. World Wide Web dagi har bir hujjat o’z nomiga ega bo’ladi. Hujjat nomi hujjat sarlavhasining TITLE elementida ko’rsatiladi. BODY konteyneri hujjatning mazmunini ochib beradi. Bu elementda fon sifatida back.gif. rasmi qo’llaniladi.

Adabiyotlar ro’yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. “Ўзбекистон”, 1992 2. Каримов И.А. Ислоҳотларни амалга оширишда қатъиятли бўлайлик. “Ўзбекистон”, 1996 3. «Иқтисодий информатика» С.С.Ғуломов ва бошқалар С.С.Ғуломовнинг умумий тахрири остида.-Т.: «Шарқ», 1999.- 546 б 4. “Ахборот тизимлари ва технологиялари”: Олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик//Муаллифлар жамоаси: С.С.Ғуломов, Р.Х.Алимов, Х.С.Лутфуллаев ва бошк./; С.С.Ғуломовнинг умумий тахрири остида.-Т.: «Шарқ», 2000.- 592 б. 5. Аюпов Р.Х., Исмоилов С.И., Аюпов Х. Р. Хусусий компьютерларда ишлаш. “Microsoft Word 2000 матн муҳаррири”. – Т.: ТМИ, 2002. 124 бет 6. Марахимов А.Р., Ра ҳ мон қ улова С.И. “Интернет ва ундан фойдаланиш асослари.“ Ўқ ув қў лланма.-Т.:Тошкент давлат техника университети нашриёти, 2001.–176 б. 7. Ғ уломов С.С. ва бош қ алар. Ахборот тизимлари ва технологиялари – Т.: «Шар қ », 2000 8. Арипов М.М, Мухаммадиев Ж. . У “Информатика ва информацион технологиялар”. Ўқув қулланма. Тошкент шахри, 2005 йил. 9. Макарова “ Информатика “ Тошкент ш 2005 йил. 10. Эрматов Ш “Шахсий компьютерларнинг операцион тизимлари,курилмалари ва воситалари”. Тошкент 2007 йил. 11. Закиров Ф.И др.Информатика и информационн ы е технологии”.Ташкент 2007 г . 12. Симонович С.В. и другие. Общая Информатика. Учебное пособие. – М.: Издательство «АСТПресс», 2001

Похожие

Astrofizika fanining predmeti va tushunchalari

Animatsiyaning asosiy tushunchalari

Interaktiv web dizayn va uning qo’llanilishi fani predmeti

Iqtisodiy kibеrnеtikaning asosiy tushunchalari

Infоrmatika va axbоrоt texnоlоgiyalari fani va uning asоsiy tushunchalari