logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Информатика и ИТ
  4. Antiviruslar

Antiviruslar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4020.5 KB
Скачать
Antiviruslar KIRISH …………………………………………………………………… 2 I. NAZARIY QISM 1.1. Kompyuter viruslaridan himoya? 1.2. Viruslardan himoyalanishning asosiy vositalari 1.3. NOD32 antivirusini kompyuterga o’rnatish 1.4. Kompyuterni viruslardan davolash II. АМАЛИЙ МАСАЛА ………………………… …………………..30 III. МЕХНАТ МУХОФАЗАСИ 3 . 1. Xavfsizlik texnikasi…………………….……………… …………… ..32 3. 2. Elektr va yongin xafsizligini ta'minlash ……… …………… ………..33 3.3. Kompyuter va boshka tashkiliy texnikalarda ishlovchilar uchun me'yorlar va sanitariya qoidalari……… ………………………………… ..34 XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………………..36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………37 ILOVA………………………………………………………………..38 2 KIRISH Jaxon miqyosida xozirgi kunning eng katta muommolaridan biri, 2008 yilda boshlangan va bugungi ko’lami toboro kengayib borayotgan jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroziga baho berar ekan, ko’pgina xalqaro ekspert va mutaxassislar bu inqirozning sabablari va yanada avj olishi olishi bilan bog’liq prognozlarida javoblardan ko’ra ko’proq savollarga duch kelmoqda. E’tiboringizga havola etikayotgan “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,O’bekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” deb nomlangan ushbu asarning dolzarbligi ham aynan ana shu holatlar bilan izohlanadi. Kitob quyidagi ikki qismdan iborat:birinchisi – jahon moliyaviy inqirozining O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo’lgan omillar; ikkinchsi – bank tizimini qo’llab quvvatlash,ishlab chiqarishni modernizasiya qilish, tehnik yangilash va diversifikasiya qilish, innovatsion tehnalogiyalarni keng joriy etish-O’zbekiston uchun inqirozni bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning ishonchli yo’lidir. Milliy g’oya va ma'naviy hayot,Insoniyatning ko’p asrlik tarixi shundan dalolat beradiki, bu dunyoda o’zining milliy dav latini qurishga azmu qaror qilgan har qaysi xalq yuksak vazifalarni amalga oshirish, shu yo’lda odamlarni birlashtirish va safarbar qilish, ularning qalbida , ishonch uyg’otish eski ijti moiy tuzumdan mutlaqo yangi tuzumga o’tishda o’ziga qo’shimcha kuch-quvvat va madad topishda umumiy, yagona maqsad va orzu-intilish ifodasi bo’lgan milliy g’oyani tayanch va suyanch deb biladi. Milliy g’oya deganda, ajdodlardan avlodlarga o’tib, asrlar davomida e'zozlab kelinayotgan, shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma'naviy ehtiyo ji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta'bir joiz bo’lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-inti lish va umid-maqsadlarini o’zimizga tasavvur qiladigan bo’lsak, o’ylaymanki, bunday keng ma' noli tushunchaning mazmun- mohiyatini ifoda qil gan bulamiz. Globallashuv jarayonlari va ma'naviy tahdidlar,Bugun biz tez sur'atlar bilan o’zgarib bora yotgan, insoniyat hozirga qadar boshidan kechir gan davrlardan tubdan farq qiladigan uta shid datli va murakkab bir zamonda yashamokdamiz. Davlat va siyosat 3 arboblari, faylasuflar va jamiyatshunos olimlar, sharxlovchi va jurnalist lar bu davrni turlicha ta'riflab, har xil nomlar bilan atamokda. Kimdir uni yuksak texnologiyalar zamoni desa, kimdir tafakkur asri, yana birov yalpi axborotlashuv davri sifatida izoxlamokda. Mening bitiruv malakaviy ishim uchta bobdan iborat bo’lib, birinchi bobda kompyuter viruslardan himoya tug’risida tushunchalar keltiriladi. Viruslarni yaratilish tarixiga keladigan bo’lsak, ularni asosan bizga o’xshagan talabalar yaratishar ekan, chunki ular programmalar tillarini o’rganib bo'lgandan keyin, ularning o'zlari bilgan va bilmagan holda kichik-kichik viruslarni yaratib qo'yishar ekan, masalan ularga domlalar har hil topshiriqlar bergandan keyin, ular o'z ustlarida ishlashi uchun kichik-kichik programmalar yaratadilar. Bu programmalardan viruslar paydo bo'ldi. Bu viruslar unchali havfli bo'lmasligi mumkin, lekin buni sekin-sekin talabalar takomillashtirib har hil vazifalarni bajaruvchi viruslarni yaratishadi. Ular har hil maqsadlarda yaxshi va yomon maqsadlarda yaratiladi. Bu viruslar tasodifiy viruslar hisoblanadi. Ikkinchi bobda viruslardan himoyalanishning asosiy vositalari haqida ma’lumotlar keltirganman. Hozirgi kunda viruslardan himoyalanish uchun juda ko’plab Antiviruslar mavjud. Budan antiviruslarga misol qilib Kasperskiy, PANDA, NOD32 olish mumkin. Agarda kompyuterlarda Antivirus o’rnatilmagan bo’lsa viruslardan himoyalanish uchun quyidagilarga amal qilish kerak: 1. Disketalardan to'g'ri foydalanish kerak, masalan har hil notanish disketlarni kompyuterga solmaslik kerak, noma’lum fayllarni ochmaslik kerak. 2. Agar Kompyuter Internet tizimiga ulangan bo'lsa elektron pochtalardan kelgan noma’lum xatlarni ochmaslik kerak, agar ular EXE fayllar bo'lsa ularni darrov o'chirib tashlash kerak. Birinchi navbatta pochtaga kelgan xatni xususiyatini va egallagan joyini ko'rish kerak, agar juda kichkina joyni egallagan bo'lsa uni o'chirib tashlang, chunki u 5-6 ta so'zlardan formulalardan iborat EXE fayl yoki biror kichik virus programma bo'lishi mumkin. 3. Spamlarni ham tekshirib ochish kerak. Ularda ham viruslar bo'lishi mumkin. 4 4. Kompyuterni qonun qoidalariga rioya qilgan holda ishlatsangiz u juda yaxsh ishlaydi, viruslardan holi bo’ladi. Uchinchi bobda esa kompyuterni viruslardan davolash uchun maxsus antiviruslarni o’rnatishni haqida ma’lumot keltiriganman. Aynan biror maqsadlarni ko'zlab va manfaatni ko'zlagan holda mahsus programmachilar tomonidan yaratilgan Viruslar juda havfli hisoblanib , hozirgacha katta kurashlar olib borilmoqda. Bunday Viruslar mahsus Viruslar hisoblanadi. Bunga qarshi hozirda juda ko'plab Antiviruslar mavjud. 5 I. NAZARIY QISM 1.1. Kompyuter viruslaridan himoya? Kompyuter virusi - bu o’lchami uncha katta bo’lmaga, maxsus yozilgan programma bo`lib, u boshqa programmalarga qo`shilishi (ya'ni uni zaharlashi) mumkin, shuningdek kompyuterda noma'qul harakatlarni amalga oshirishi mumkin. Ichida virus bo`lgan programma «zararlangan» deyiladi. Bunday programma ishni boshlaganda boshqaruvni avvalo virus amalga oshiradi. Virus boshqa programmalarni topadi va zararlaydi, shuningdek qandaydir buz g` unchi harakatlarni bajaradi (masalan, diskdagi fayllarni va shu fayllar joylashgan jadvalni ishdan chiqaradi (buzadi), operativ xotirani bo`lar-bo`lmas «axlat» bilan to`ldiradi.). Virus o`zini yashirish maqsadida programmani zararlantirish harakatlari har doim ham bajarilavermaydi. Ular faqat muayyan sharoitda amalga oshadi. Virus kerakli harakatlarni bajarib bo`lgandan so`ng, u boshqaruvni o`sha programmaga beradi (virus shu programmaning ichida yotadi) va u oldingidek ishlayveradi. Shu bilan bir qatorda virus bilan zararlangan programma xuddi viruslanmagan programma kabi faoliyat ko`rsatadi. Mavjud bo`lgan viruslarning ko`pchiligi yadro sistemali fayllarni afzal ko`radilar, chunki ko`p zamonaviy kompyuterlarda fayllar sistemasi bir xil nomlanadi. Masalan, viruslar aksariyat hollarda, Command.com fayliga birlashadi va Dir komandasi bilan boshqa disk va direktoriyalarga tarqaladi. Ko`p hollarda sistemaning zararlanishi kiritish-chiqarish jarayoniga murojaat qilganda ro`y beradi. Aslini olganda, viruslar sistemalarga birikib ketish uchun har qanday yo`llarni ishlatishadi, shuning uchun ham zararlanmaydigan sistemalar yo`qdir. Personal kompyuterlarga viruslar kirib ketishining asosiy yo`li bo`lib zararlangan disketalar xizmat qiladi. Viruslar borgan sayin beshafqat va hech narsadan qo`rqmaydigan bo`lib borayapti, hatto eng yetuk viruslarga qarshi programmalar ham ular bilan kurashishga ba'zan ojizlik qilayaptilar. Shunday viruslar mavjudki, ular energiyaga bog`liq bo`lmagan xotiraga yashirinib olib, sistemani tozalashda juda katta qiyinchiliklar tu g` diradilar. H atto haqiqiy firma belgisiga ega bo`lgan, siqilgan 6 dastur ham virusdan holi ekanligiga hech kim kafillik bera olmaydi. Viruslarni CD- ROM disklarning shtampovka jarayonida ham o`rnashganlik hollari mavjuddir. Virus asosan 4 ta fazaga ega:  uxlash fazasi;  ko`payish fazasi;  ishga kirishish fazasi;  vayron qilish fazasi. Virus ixtirochisi asta-sekinlik bilan foydalanuvchining ishonchini qozonish maqsadida, uxlash fazasini ishlatishi mumkin, chunki bunda virus ko`paymaydi va ma'lumotlarni buzmaydi. Ko`payish fazasida programmaning ishga tushishi bilan u namoyon bo`la boshlaydi. Ishga kirish fazasi virus programmadagi belgilangan vaqt, oy, yil yoki nusxa ko`chirishning belgilangan sonlaridan keyin ro`y beradigan voqelik bilan bog`liqdir. Va nihoyat, vayron qilish fazasida ommaviy zararlash amalga oshiriladi. Ko`payish jarayonida viruslar o`zlarining xayoliy nusxalarini boshqa programmalarga uzatadi yoki diskning ma'lum sohalariga joylashib oladi. So`ngra asl virusning o`zi bo`lib qoladi va ko`payish jarayonini davom ettiradilar, ya'ni yangi virtual nusxalarni ko`chiradilar. Viruslarning ko`p turlari shunday yaratilganki, ular zararlangan programmani ishlatganda rezident bo`lib qolaveradi, ya'ni DOSni yuklashdan oldin kompyuter xotirasida vaqti-vaqti bilan boshqa programmalarni zararlab boradilar va noma'qul harakatlarni amalga oshiradilar. Viruslarning harakati juda tez amalga oshadi, hamda hech qanday xabar bermaydi. Shu sababli, foydalanuvchi kompyuterdagi noxush o`zgarishlarni o`zi sezishi lozim. Virus programmalarni yozish unchalik qiyin ish emas, bu programmalarni o`rganayotgan talaba ham uddalay oladigan vazifadir, shuning uchun dunyoda kundan-kunga turli xil yangi viruslar yaratilmoqda. Kompyuter virusi qanday namoyon bo`ladi Kompyuter zararlanganda, bir qancha g’aroyib hodisalar yuz beradi:  ba'zi bir programmalar ishlamaydi yoki yomon ishlay boshlaydi;  ekranga boshqa xabarlar yoki simvollar chiqa boshlaydi; 7  kompyuter ishlashi sekinlashadi;  ba'zi bir fayllar buziladi yoki ularning hajmi ortiqcha har xil yozuvlarni qo`shish hisobiga o`zgaradi, kattalashadi;  operativ xotiraning bo`sh joyi qisqaradi;  sistemali disketadan programmalarni yuklash qiyinlashadi yoki umuman yuklanmaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, programmalar va hujjatlar matnlari, berilganlar bazasining axborot fayllari, jadvallar va boshqa shunga o`xshash fayllar zararlanmaydi. Ular faqat buzilishi mumkin. Virus bilan quyidagi turdagi fayllar zararlanishi mumkin: 1. Bajariluvchi fayllar: COM va EXE ko`rinishidagi fayllar. Fayllarni zararlaydigan viruslar fayl viruslari deyiladi. Bajariluvchi fayllaridagi viruslar shu fayl tegishli bo`lgan programma ishlaganda o`z faoliyatini boshlaydi; 2. Operatsion sistemaning yuklovchisi va qattiq diskning asosiy yuklovchisi yozuvlaridan iborat fayllar. Bu sohalarni zararlaydigan viruslar yuklovchi yoki but viruslari deyiladi. Bunday viruslar kompyuter yuklanishi bilan ishlay boshlaydi va u rezidentlik holatiga o`tadi, ya'ni doim kompyuter xotirasida saqlanadi. Tarqalish mexanizmi - kompyuterga qo`yiladigan disketalarning yuklovchi yozuvlarining zararlanishi. Bularda joylashgan viruslar shu qurilmalar, qurilmalar drayverlari, ya'ni har xil qurilmalar ishini ta'minlovchi programmalarga murojaat qila boshlaganda ishga tushadi. Diskdagi fayl sistemani o`zgartiradigan viruslar. Odatda bunday viruslar DIR deb ataladi. Bu viruslar diskning biror-bir sohasida fayllarning oxiri sifatida yashirinadilar. Ular ko`rsatgichlar boshini yozuv oxiriga olib o`tib qo`yadi va NDD (Norton Disk Doctor) bilan tekshirganda diskning buzilganligi ma'lum bo`ladi. Ko`rinmas va o`zi differensiallanuvchi viruslar. Ko`p viruslar o`zini sezdirmaslik uchun sistemada DOS ga murojaat qila boshlaganda fayllarni xuddi oldingi holatidek ishlashini ta'minlaydilar. Ko`rinmas viruslar shunday tarzda harakat qiladi. O` zi differensiallanuvchi viruslar esa, o`zini formasini takomillashtiradi. Ko`p viruslar boshqalar uning ishlash mexanizmini sezib qolmasliklari uchun o`zining katta qismini kodlangan holda saqlaydi. Bu albatta bunday viruslarni topishda qiyinchiliklar tu g` diradi. 8 BOOT – viruslar. Ba'zida disketadan hech narsa ko`chirmasdan ham, undan qandaydir programmani yuklamay turib virus bilan zararlanish mumkin. Masalan, STONE yoki MARS kabi viruslar mavjudki, ular kompyuterni yoqishingiz bilan yoki qayta yuklanganingizda, ichida disketa qolib ketgan bo`lsa, zarar yetkazishi aniq. Bunday viruslar BOOT - viruslar deyiladi. BOOT Sector - yuklanuvchi soha degan so`zdan kelib chiqqan. Kompyuter yoqilishi bilan disketa orqali yuklanishga harakat qiladi, agar kompyuterda yuklanish disketasi bo`lmasa, buning uddasidan chiqa olmaydi. Lekin disketa qanday bo`lishidan qat'i nazar, BOOT viruslar kompyuterni bemalol zararlaydi, shuning uchun ehtiyotkorlik talab qilinadi. Kompyuter viruslari bilan kurashish o’ta muhim va dolzarb masaladir, negaki viruslar kompyuterlarning normal ishlashini buzibgina qolmasdan, balki undagi hamma bor ma’lumotlarni buzishi va xatto bu ma’lumotlarni yo’qotishi mumkinligi yanada qo’rqinchlidir. Kompyuterning viruslari bilan buzilgan ish qobilyatini virusga qarshi dasturlarni ishlatib xar doim tiklash mumkin, ammo yo’qotilgan ma’lumotlarni xar doim xam tiklash imkoniyati yo’q. Shaxsiy kompyuter xotirasidagi ma’lumotlarni, ba’zada uzoq vaqt davomida yaratiladigan va yig’iladigan muhim axborotni yo’qotish eng og’ir fojialarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun eng birinchi vazifa: kerakli axborotli barcha fayllarni (ayniqsa qimmatbaxolarini) kompyuterlardan avtonom bo’lgan axborot tashuvchilarda: egiluvchan disklarda, olinadigan qattiq disklarda, CD-va DVD-RAM larda, magnit lentalarda va boshqalarda albatta nusxasini olib ko’ring (bu vazifa viruslarsiz ham dolzarbdir). Kompyuter virusi - bu uncha katta bo’lmagan dastur bo’lib, u mustaqil ravishda ko’payishi, o’zini disklarga (disketalarga) va lentalarga olib o’tishi, dasturli fayllaga bog’lanishi, aloqa kanallari va kompyuter tarmoqlari bo’yicha uzatilishi mumkin. Bu sinchiklab tuzilgan va ko’pincha juda xavfli ayyor dasturdir. Ba’zida bir viruslar juda xushmuomiladir, masalan, oddiygina bayram bilan tabriklovchi va turli xil tovushli va videoeffektlarni yaratuvchi, lekin tizimning butun ishini izdan chiqaruvchi va undagi ma’lumotlarni buzuvchi yozuv viruslari ham bor. 9 Virus o’zi joylashgan dastur bilan yuklanadi va ishga tushadi. O’zining yovuz niyatini amalga oshirishdan oldin tayyorlanadi: o’zini xotiraning boshqa joyiga yozadi, operatsion tizimni modifikatsiyalaydi (o’zgartiradi), ba’zida o’ziga, o’zining paydo bo’lishi manbasini yaratish uchun, «sirtdan bilinmaydigan va inkubatsiya davrini» tashkil etadi, boshqa dasturlarga oshib o’tadi. Virus amaliy dasturlarga, operatsion tizim, tarmoqli drayverlar, magnit diskalarining tizimli soxasida joriy etilgan bo’lishi mumkin. So’nggi vaqtda matnli fayllarga yuquvchi, ularni buzuvchi, ularning o’lchamlarini ko’p marta ottiruvchi viruslar paydo bo’ladi. Viruslar faoliyatining eng ko’p paydo bo’ladigan oqibatlari:  operatsion tizimni imkoni yo’qligi;  qiymatlarini nolga tenglashtirish va ixtiyoriy o’zgartirish;  fayl tizimini buzish (fayllarni aralashtirib yuborish, fayllarni joylashish jadvalini buzish);  fayl o’lchamlarini jiddiy kattalashtirish;  displey ishlashini buzish va shunga o’xshash. Kompyuterlarning viruslari bilan ommaviy zaxarlanishi 13 yil oldin qilingan. 1987 yilda pokistonlik dasturchilar Pokistonlik dastur mahsulotlarning arzon litsenziyasiz nusxalarini sotib olgan amerikaliklarni jazolashga qaror qilinadi. Qonunsiz sotilayotgan nusxalarga «pokistoncha» virus (keyinchalik u shunday deb atlagan) tatbiq qilingan, u AQSH dagi 18 mingdan ortiqroq kompyuterni tezda zaxarlaydi va yer shari bo’ylab sayoxat qilib, yetib keldi. Keyin viruslar va ular bilan zaharlangan kompyuterlar soni shiddat bilan ko’paya boshladi va hozir keng ma’lum bo’lagan ommaviy viruslarining bir nechta o’ng mingtasi mavjuddir. Viruslar bilan kurashish uchun qanday zararga qarshi dorini tavsiya etish mumkin?  eng avvalo « kasallikning oldini olish tadbirlari » shaxsiy kompyuterni viruslar kirib kelishidan himoya qilish. Buning uchun: 10  kompyuterga kelib chiqishi shubhali dasturlarni o’rnatmaslik kerak (dasturlarni tartibsiz ko’chirib yozishdan saqlaning), agar buning iloji bo’lsa, dasturlarni o’tnatishdan oldin uni albatta virusga qarshi vositalar bilan tekshiring;  o’zingizning disketangizni begona kompyuterda ishlatganda disketani yozishdan har doim saqlang, begona disketani o’zingizning kompyuteringizda ishlatganda esa uni albatta oldinidan viruslarga qarshi vositalar bilan tekshiring;  telekommunikatsiya tizimlari bilan va tarmoqlari bilan kompyuter ishlaganda aloqa kanaldan kirishda virusga qarshi filtrlar qo’ying (hozir shunaqalar ham paydo bo’ladi). Keyin shaxsiy kompyuterni viruslarning destruktiv ta’siridan himoya qilish. Qaytarib bo’lmaydigan buzilishlarini va qiymatlarini yo’qotishni bartaraf etish uchun:  ma’lumotlarni tashqi tashuvchilarga yozish bo’yicha murojaat qilishdan himoya qilish;  disklarning tizimli sohasini va kerkli fayllarni boshqa ko’rinishdagi tashuvchilarda nusxasini olib qo’ying;  fayllarni ayrim bo’laklarga ajratishni doimo bajarish kerak, negaki bu dastur bajarilishini tezlashtiribgina qolmasdan, balki dasturlar buzilganda ularni tiklashni ham yengillashtiradi. Va nihoyat, kompyuterga kirib olgan viruslarni topish va betaraf (xolis) qilib qo’yish. Bu jarayonlar maxsus virusga qarshi dastur vositalarini ishlatish bilan amalga oshiriladi:  viruslarni tashqi axborot tashuvchilarda ham, kompyuter xotirasida ham qidirish va topishni amalga oshiruvchi dastur- taftishchi (detektor) ;  viruslar ularni joylashgan muhitni ham tiklab, ham tiklamasdan yo’q qilishni bajaruvchi (ba’zida xizmat ma’lumotlarini va fayllarni boshlang’ich xolatini tiklab bo’lmaydi) deinfektorlar (doktorlar, faglar-yot zarralar va bakteriyalarni yutuvchi va hazm qiluvchi «hujayra»);  viruslar uchun xos bo’lgan harakatlarni aniqlaydigan va foydalanuvchidan ularni bajarishni qonuniyligini tasdiqlashni talab etadigan dastur - fil’trlar (qorovullar) ; 11  aniq viruslarni yashash muhitini va xotiraga yuqishini bartaraf etuvchi va shu bilan ularning ko’payish qobilyatini bloklovchi dastur-immunizatorlar – virus yuqtirmaydiganlar (emlagichlar ). Hozirgi vaqtada yuqorida ko’rsatilgan vazifalarni birga qo’shib bajaradigan ko’pgina viruslarga qarshi dasturli vositalar va virusga qarshi dasturli tizimlar ishlab chiqilgan. Quyidagi tizimlar eng ko’p qo’llanilmoqda:  disklarda yangi viruslarni paydo bo’lishini payqaydigan ADinf dasrtur taftishchi. ADinf bir necha sekund ichida butun diskni ko’rib chiqadi va hamma shubxali hodisalar to’g’risida xabar beradi. ADinf bilan qo’shimcha ravishda maxsus davolovchi ADinf Cure Module moduli ishlashi mumkin, u aksariyat ko’pchilik holatlarda hatto oldindan noma’lum bo’lgan yangi viruslar bilan zaxarlangan fayllarni muvaffaqiyatli tiklab, ularni zaxarlangunga qadar holatiga keltirish imkonini beradi;  virusga qarshi Aidstest dasturi, u mingdan ortiq ma’lum viruslarni aktiv payqaydi va ularni zararsizlantiradi;  virusga qarshi Doctor Web tizimi, u ham minglab ma’lum viruslarni payqaydi va yo’q qiladi, sozlangan protsessor va evtistik tahlil blokining borligi hisobiga esa ko’plab noma’lum viruslarni ham payqaydi;  virusga qarshi Server Guard tizimi, u qo’yidagi vazifalarni bajaradi:  ikki mingdan ortiqroq ma’lum viruslarni payqaydi va ularni yo’q qiladi;  ko’pchilik noma’lum viruslarni payqaydi;  zaxarlangan fayllarni va DOS fayl tizimini tiklaydi;  istalgan viruslarni kafolatli payqashni ta’minlaydigan fayllarni oldindan markirovkalaydi;  CMOS ma’lumotlarini va buzilgan xolatlarda ularni samarali tiklashni ta’minlaydi;  bajariladigan fayllarga yozishdan umumiy himoyalaydi, bunda fayllarni zaxarlashni imkoni bo’lmaydi. Boshqa operatsion muhitlarda va dastur qobiqlarida ishlashga ishlashga mo’ljallangan virusga qarshi quvvatli tizimlar ham bor: Norton Antivirus, PC Tools Antivirus, Windows 95 muhitidagi virusga qarshilar. 12 Shuni alohida ta’kidlash kerakki, hamma aytib o’tilgan virusga qarshi vositalarni ishlab chiqaruvchilar yangi viruslarni paydo bo’lishini sinchiklab kuzatib boradilar va ular bilan kurashish vositalarini tezda tayyorlaydilar. Bu barcha viruslarga qarshi vositalarning versiyalarini aniqlash har oyda amalga oshiradi. 1.2. Viruslardan himoyalanishning asosiy vositalari 13 Eng yaxshi himoya turi - viruslarni qay tarzda ta'sir etishini bilishdir. Viruslar oddiy programmalar bo`lib, biror g` aroyib kuchga ega emaslar. Kompyuter viruslar bilan zararlanishi uchun undagi biror-bir zararlangan programma ishlashni talab qilinadi. Shuning uchun kompyuterning birlamchi zararlanishi quyidagi hollarda ro`y beradi:  kompyuterdagi virus bilan zararlangan programmalar yuklanishi ( COM, BAT yoki EXE fayllar) yoki moduli zararlangan programmaning ishlatilishi;  kompyuterga virusli disketning yuklanishi;  kompyuterga zararlangan OS yoki qurilmalarning zararlangan drayverlarining o`rnatilishi. Viruslardan quyidagi usullar bilan himoyalanish mumkin:  o`qilayotganda disketani, albatta, virus borligiga tekshirish;  axborot nusxalarini ko`chirish, shuningdek disklar va axborotni saqlash uchun ishlatiladigan umumiy qoidalardan foydalanish, disklarni jismoniy zararlanishdan, programmalarni esa buzilishdan saqlash;  axborotdan noqonuniy foydalanishni cheklash, xususan, programma va ma'lumotlarning viruslar ta'sirida o`zgarishidan, noto`g`ri ishlayotgan programmalar va foydalanuvchilarning noto`g`ri harakatlaridan himoya qilish;  viruslar bilan zararlanish ehtimolini kamaytiruvchi chora-tadbirlar;  viruslar bilan kurashuvchi maxsus programmalardan foydalanish. Viruslar bilan kurashuvchi ba'zi programmalar (antiviruslar) Antiviruslarni quyidagicha guruhlash mumkin:  detektor va doktor -viruslar bilan zararlangan fayllar va zararlantiruvchi virus turini aniqlaydigan programmalar ( Aids, doktor Web, Virus Scan, NU VS ). Bu turdagi antiviruslar fayllarda viruslarning bayt kombinatsiyalari mavjudligini tekshirib, mos bo`lgan axborotni ekranga chiqarib beradi. Ba'zi detektor programmalar viruslarning yangi turlariga moslasha oladi, buning uchun shu viruslarga mos bo`lgan baytlar kombinatsiyasini belgilab berish kerak. Doktorning vazifasi zararlangan fayllar va disk sohalarini tekshirib, ularni dastlabki holatiga qaytarishdir. Tiklanmagan fayllar, odatda, ishlatib bo`lmaydigan holga tushadi yoki yo`q qilib yuboriladi. 14  vaksina programmalar yoki immunizatorlar disk yoki programmalarni shunday o`zgartiradiki, bu narsa programmalarning ishida namoyon bo`lmaydi, lekin vaksinatsiya ishlatilganda virus programma va disklarni zararlagan deb hisoblaydi. Windows lar uchun Doctor Web Bu programma 32 bitli Windows turkumidagi operatsion sistemalar uchun mo`ljallangan bo`lib, qisqacha DrWeb32W deb ataladi. DrWeb32W funksional jihatdan DOS ning DrWeb antivirusiga o`xshash. Lekin DrWeb ning 4.0 versiyasidan boshlab antivirus programma ishlashining arxitekturasi va algoritmiga sezilarli o`zgartirishlar kiritilgan. Bu esa o`z navbatida yangi antiviruslar yaratilishiga asos bo`ldi. DrWeb 4.0 antivirusining asosiy yangiligi modul prinsiplarining qo`llanilganidir, ya'ni viruslar bazasi alohida faylda tashkil etilgan bo`lib, u asosiy programma ishga tushgandan so`ng qo`shimcha fayl sifatida yuklanadi. Natijada operativ xotira yetishmovchiligining oldi olinadi. DrWeb32 antivirus programmasida programma biror muhitda (masalan, Windows 95/98/NT ) ishlaydigan qobiq programma va muhitga bog`liq bo`lmagan yadrodan tashkil topadi. Programmalarni bunday tashkil etish quyidagi afzalliklarga ega:  bitta virus bazasining faylidan DOS ning DrWeb programmasi uchun ham, Windows 95/98/NT, OS/2, Novell Netware uchun ham foydalanish mumkin;  programmaning yadrosini boshqa qobiq programmalar va amaliy dasturlarga ulash mumkin;  qobiq programmalar, yadrolar va virus bazalarini Internet tarmo g` i orqali avtomatik kengaytirish hamda yangilash imkonini beradi.  DrWeb32 ning yana boshqa yangiliklaridan biri uning test qilinadigan obyektlarni ixtiyoriy diskdagi kataloglar ro`yxatidan (hatto alohida fayllarni ham) tanlash imkoniyatining mavjudligidir. DrWeb32 antivirus programmasini ishga tushirganda (Windows ning ish stolidan, PUSK menysining Q uyida asboblar panelining, menyu bo`limlari va bandlarining asosiy funksiyalari berilgan. Asboblar paneli va funksiyalari Zararlangan fayllar ro`yxatini chiqarish holatiga o`tish. Tekshiriladigan sohani tanlovchi daraxt holatiga o`tish. 15 Virusga tekshirish natijalarining ma'lumotlarini chiqarish. Zararlangan fayllar haqidagi ma'lumotlarni saqlovchi ro`yxatni tozalash. DrWeb bazasini Internet orqali to`ldirish. Antivirus programmaning ishlash parametrlarini o`rnatish. Chiqish (ishni tugallash). File (Fayl) menysi  Davolashni boshlash  Ishni to`xtatish  ro`yxatni tozalash  bazani to`ldirish  ishni tugallash View (Ko`rish) menysi  zararlangan fayllar ro`yxati  ob’yektni tanlash  statistika Options (Opsiya) menysi  holat parametrlarini o`zgartirish  holat parametrlarini saqlash  holat parametrlarini tiklash Help (Yordam) menysi  mavzular bo`yicha yordam  programma haqida ma'lumot 16 1-rasm. Kasperskiy antivirusi 2-rasm. NOD32 antivirusi 17 3-rasm. Panda antivirusi 1.3. NOD32 antivirusini kompyuterga o’rnatish 18 NOD32 antivirusini znachoki Nentrust – tugmasini bosamiz 19 Extract-tugmasini bosamiz kutamiz 20 Dalee -tugmasini bosamiz 21 Dalee -tugmasini bosamiz Kutamiz Gatova-tugmasini bosamiz Shundan so’ng kompyuter перезакрузка bo’ladi va yongach ushbu znachok hosil bo’ladi 22 Обнавления qilish Ikki marta mishkani chap tugmasini bosamiz 23 Ikki marta mishkani chap tugmasini bosamiz Tygmasini bosamiz 24 Tugmasini bosamiz Yangi bazani manzili ko’rsatiladi masalan (D:/ baza) va Ok tugmasi bosiladi 25 Tugmasi bosiladi va oxiriga skrit tugmasini bosib o’chiramiz Shundan so’ng antivirus avtomatechiski kompyuterni virusdan tekshiradi. 1.4. Kompyuterni viruslardan davolash D diskni belgilab mishkani o`ng tonini bosamiz va nod32 antivirusini belgilaymiz 26 D diskni nod32 antivirusi tekshiryapti Ko' р turdagi viruslar shunday tuzilganki, kasallangan dasturni ishga tushirganda virus kompyuter xotirasida doimiy qoladi v а vaqt - vaqti bilan dasturlarni kasallaydi v а kompyuterda zararli amallarni bajaradi. Virusning barcha amallari yetarlicha tez v а hech qanday ma'lumot e'lon qilmasdan bajariladi. Shuning uchun foydalanuvchi kompyuterda qanday jarayonlar amalga oshayotganligini bilishi qiyin. Kompyuterdagi dasturlarning kamchilik qismi kasallangan bo'lsa, virus borligi umuman bilinmaydi. Lekin aniq vaqt o'tgandan so'ng kompyuterda qiziq holatlar paydo bo'la boshlaydi. Masalan, ba'zi dasturlar ishlamay qoladi yoki noto'g'ri ishlaydi, ekranga begona ma'lumotlar уо ki belgilar chiqariladi, kompyuterning ishlash tezligi sezilarli darajada pasayadi, ba'zi fayllar buzilib qoladi. Bu paytgacha kompyuterdagi anchagina dasturlar, ba'zi boshqa turdagi fayllar ishdan chiqadi. 27 Bundan tashqari, virus disk уо ki lokal tarmoq orqali boshqa kompyuterlarga o'tishi ham mumkin. Shuning uchun virusdan himoyalanmasa yoki yuqishining oldi olinmasa, juda katta noxushliklarga olib kelishi mumkin. Masalan, 1989 - yil amerikalik student Morris yozgan virus bilan bir necha ming kompyuter, jumladan AQSH mudofaa vazirligining kompyuterlari kasallangan v а ishdan chiqqan. Oqibatda virus muallifi 3 o у ozodlikdan mahrum qilinib, unga 270 ming dollar jarima solingan. Virus dasturi ko'rinmaydigan bo'lishi uchun u juda kichik bo'lishi kerak. Shuning uchun ham ularning ko'pchiligi assembler tilida yoziladi. Viruslarning paydo bo'lishiga dastlabki mualliflarning «shumligi» v а o'zlari tushunmagan holda kimnidir «tuzlashni» maqsad qilib qo'yishlari sabab bo'lgan. Oqibatning b u darajada yomonlashu v i ularning xayoliga ke l magan bo'lsa kerak. Hozirgi kunda 20000 dan ortiq kompyuter viruslari kompyuter tizimlari v а ma ' lumotlari ishi uchun asosiy xavfni tashkil etadi . Bunda, asosan, zarar ko'radiganlar litsey, institut, universitetlar v а boshqa tashkilotlardir. Bunday muassasa kompyuterlarida ma'lumotlardan foydalanish ochiq v а chegarasiz bo’lganligi uchun viruslarning qurboni bo'linadi v а katta moddiy talafot ko'riladi. Shu bois kompyuter ishini nazoratga olish muhimdir. Kompyuter ishini nazoratga olish deganda nima tushuniladi? Unga quyidagilar kiradi: 1) litsenziyasiz dasturiy ta'minotdan foydalanmaslik; 2) tashqaridan kiritiladigan viruslarning oldini olish; 3) tizimga sanksiyasiz kiruvchi xakerlarga imkon bermaslik. Axborot v а dasturlar xavfsizligini ta'minlash uchun quyidagilar zarur bo'ladi: birinchidan, litsenziyalangan dasturiy ta'minotni ishlatish; ikkinchidan, tashqi tarmoqlarga ulanishda filtr cheklovchilar o'rnatish (viruslardan himoyalanish v а sanksiyasiz foydalanishni cheklash). Albatta, bunday himoya vositalari uzluksiz rivojlanib takomillashib bormoqda. Kompyuter viruslarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:  diskning yuklanish sektorlarini buzadigan yuklanish viruslari;  bajariladigan fayllar - со m, ехе , sys, bat fayllarini buzuvchi f ау l viruslari; 28  diskning yuklanish sektori va bajariladigan fayllarni buzadigan yuklanish fayli viruslari;  stels (stelth) – ko'rinmas viruslar;  Microsoft Word muharriri yordamida hosil qilingan ma'lumotli fayllarni yozuvchi – makrobuyruq viruslari. Bundan tashqari boshqa turdagi viruslar ham mavjud. Viruslardan himoyalanishda axborotni himoya qilishning umumiy vosita1aridan foydalanish kifoya qilmaydi. Buning uchun maxsus dasturlardan foydalanish zarur bo'ladi. В u dasturlarni bir necha turga ajratish mumkin: detektorlar vaksinalar (immunizatorlar), doktorlar, revizorlar (fayl va disklarning tizimli sohalaridagi o'zgarishlarni nazorat qiluvchi dasturlar), doktor revizorlar va filtrlar (virusdan himoyalanish uchun mo'ljallangan rezident dasturlar. Revizor dasturlar -dastlab dastur va diskning tizimli sohasi haqidagi rna'lumot1arni xotiraga oladi, so'ngra ularni dastlabkisi bilan solishtiradi. Mos kelmagan hollar haqida foydalanuvchiga ma’lum qiladi. Masalan, CRCLIST va CRCTEST dasturlar. Doktor revizorlar - revizor va doktorning aralashmasi, boshqacha aytganda, f ау l va diskning tizimli sohasidagi o'zgarishlarni nafaqat aniqlaydigan, balki o'zgargan holda ularni dastlabki holatga qaytarishi mumkin bo'lgan dasturlardir. Filtr dasturlar yoki rezident dasturlar kompyuterning tezkor xotirasida rezidentday joylanadi va viruslar tomonidan zararni ko'paytirish va ziyon yetkazish maqsadida operatsion tizimga qilinayotgan murojaatlarni ushlab qolib, ular haqida foydalanuvchiga ma’lum qiladi. Foydalanuvchi ushbu amalni bajarish yoki bajarmaslikka ko'rsatma beradi. Masalan, Flushot Plus va Antivirus dasturlari. Virusga qarshi dasturlar quvvatiga qarab bir necha turga bo'linadi. quyida eng ko'p tarqalgan virusga qarshi DSAV 2.0 («Dialog-nauka A.B.») kompleksi va uning tarkibiga quyidagilar kiradi: 1. AIDSTEST – viruslarni aniqlash va yo'qotish uchun mo'ljallangan virusga qarshi ko'p qirrali dastur (har haftada yangilanib turadi). 2. Doctor WEB (Dr Web) – yangidan yaratilgan, ma’lum va noma’lum viruslarni aniqlash va yo'qotish uchun ishlatiladigan virusga qarshi dastur. U arxivlangan va 29 vaksiyalangan fayllarda ham viruslarni aniqlay oladi (har oyda o'rtacha 2 marta yangilanadi). 3. ADINF – diskdagi barcha o'zgarishlarni nazorat qiluvchi, fdisklarning virusga qarshi revizor dasturi (bir yilda bir necha marta yangilanadi). Diskdagi barcha dasturlarning fizik kamchiliklarini nazorat qiladi. Diskning tizimli sohasini v а fayllar holatini eslab qoladi v а qayta yuklashda diskdagi o'zgarishlarni aniqlaydi, agar biror xavfli o'zgarishlar aniqlansa, foydalanuvchiga bu haqda xabar beradi. 4. ADINF CURE MODVLE – ADINF disklar revizoridagi davolash moduli bo'lib, revizor tomonidan zararlanganligi aniqlangan fayllarni avtomatik holatda tiklaydi (yiliga bir necha marta yangilanadi). 5. SHERIF – qattiq diskdagi operatsion tizim, dasturlar va ma'lumotlar faylini 100% kafolat bilan himoyalovchi rezident dastur. В u dasturlar asosan MS DOS muhitida ishlatiladi (ularni Windows muhitiga moslash ham mumkin). Amalda yuqoridagilarning bittasidan foydalanish maqsadga muvofiq. Biror dasturni o'rnatib, uni doimiy ravishda yangilab borilsa, foydaliroq bo'ladi. Kompyuterlarga virus yuqqanda (yoki yuqqanlik haqida gumon bo'lsa) quyidagi qoidalarni esda tutish v а qo'llash lozim: 1. Dastlab, qarshi kurash qarorlarini qabul qilishga shoshmaslik kerak. O'ylamasdan qilingan harakatlar tiklash mumkin bo'lgan fayllarning bir qismni yo'qotishgina emas, balki kompyuterni yana qayta kasallantirishga olib kelishi mumkin. 2. Virus o'zining buzg'unchiligini davom ettirmasligi uchun kompyuterni o'chirish lozim. 3. Kompyuter kasallanishi v а davolash ko'rinishini aniqlashga mo'ljallangan barcha amallarni yozishdan himoyalangan operatsion tizimli disk bilan kompyuterni ishga tushirish orqaligina bajarish mumkin. 30 IV. Xavfsizlik texnikasi 31 Yorug’lik inson xayoti faoliyati davomida juda muxim rol uynaydi shuning uchun xam sanaot korxonalarini, kompyuter bor xonalarni ratsianal yoritish sifatli maxsulot ishlab chiqarishni taminlash bilan birga ishlab chiqarish sharoitini yaxshilaydi ishchilarni charchashdan saqlaydi va mexnat unumdorligini oshiradi. Oqilona yoritilgan zonalarda ishlayotgan ishchilarning kayfiyati yaxshi bo’ladi. Buning natijasi baxtsiz xodisalar keskin kamayadi. Bundan kurinib turibdiki, kompyuter xonalarni yoritish faqatgina gigiyenik talab quyilmasdan, balki texnik – iqtisodiy talablar xam quyiladi. Kompyuter xonalarida yoritishning mukammalligi sifat va son kursatkichlari bilan tavsiflanadi. Son kursatkichlari nur oqimi, yorug’lik kuchi, yorqinlik, nur qaytarish koeffisientlari, yorug’lik kiradi. Kompyuter xonalarini yoritishga quyiladigan asosiy talablar. 1. Ish joylarini yoritish sanitariya – gigiyena normalari asosida ish toifalariga moslashgan bulishi kerak. Ish joylarini maksimal yoritish albatta ish sharoitini yaxshilashga olib keladi. Bundan ish olib borilayotgan ob'ektning kurinishi yaxshilanadi, natijada ish unumdorligi ortadi. Ba'zi bir aniq ishlarni bajarganda yoritilishni 50 lk dan 100 lk gacha oshirish bilan ish unumi 25 foizga oshganligi ma'lum. Ko’z bilan kurib ishlash unchalik shart bulmagan ishlarni bajarganda xam yoritilishi 50 lk dan 300 lk ga oshirish ish unumini 5 – 7 foizga oshirgan. 2. Ish olib borilayotgan yuzaga va kuzga kurinadigan atrof muxitga yorug’lik bir tekis tushadigan bulishi kerak. Chunki agar ish olib borilayotgan yuzada va atrof muxitda uchatkalar mavjud bo’lsa, unda kuzning jimirlashi va ma'lum vaqt kunikishi kerak bo’ladi. Bu esa kuzning tez charchashiga olib keladi. 3. Yoritish miqdori vaqt buyicha uzgarmas bulishi kerak. Yoritilishning ko’payib kamayishi, agar u uktin uktin ro’y beradigan bo’lsa, ko’zga zarar keltiradi, chunki ko’z yorug’lik uzgarishlariga kunikishiga to’g’ri keladi. Bu esa ko’zning tez charchashiga olib keladi. Yoritilishning o’zgarmasligi muxim o’zgarmas kuchlanishli manbalardan foydalanish yo’li bilan erishish mumkin. 4. Yoruglik qurilmalari qushimcha xaf va zararlar manbayi bo’lmasligi kerak. Shuning uchun yoritish manbalari ajratadigan issiqlikni, tovush chiqarishni maksimal kamaytirish zarur. 32 5. Yoritish qurilmasi ishlatish uchun qulay, o’rnatish oson va iqtisodiy samarador bulishi kerak. Yorug’lik manbalari yoritish armaturasi joylashadi va ular birgalikda yoritgichlar yoki chiroqlar deb ataladi. Yoritgichlar konstruksiyalariga quyidagi talablar quyiladi: 1) Nur oqimining yo’nalishini ishchi yuzalar tomonga qayta taqsimlanishini ta'minlash 2) Lampaning nur tarqayotgan yuzalarining yaraqlab ko’zga ta'sir kursatishidan muxofaza qilish; lampani har xil sanoat iflosliklari va changdan ximoya qilish; lampani portlash, o’t olish xaflaridan muxofaza qilish. Xozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida sanoat korxonalarida shovqinga Qarshi kurash masalalari muxim muammolar qatoriga kiradi. Bu - asosan mashinasozlik sanoati, transport vositalarini ishlatishda, energetika sanoatida va sanoat korxonalarida juda jiddiy muammo bo’lib turibdi. shovqinning oqibatlari ma'lum. Katta shovqin ta'sirida insonning asab tizimlari charchab, eshitish faoliyati susayib ketadi. Shuning uchun xam sanoat korxonalarida shovqinni kamaytirish chora- tadbirlarini belgilash inson salomatligini saqlashdek juda muxim ishtimoiy axamiyatga molikdir. Elektr xafsizligini ta'minlash. Sanoat korxonalarida urnatilgan kompyuter, yordamchi Mashina mexanizmlar, shkaflar, boshqarish pultlari xamda elektr asboblar va boshqa jixozlarning xammasi, agar ularni ishlatish uchun foydalanadigan Elektr quvvati 42 V dan yuqori kuchlanishga ega bo’lsa, albatta yerga ulangan bulishi shart. Buning uchun xar qanday kompyuter xonalari yerga ulash vositalari qulay, oson va yengil bajariladigan bo’lishi kerak. Bu vositalar yerga yetarli darajada puxta ulangan yoki nolga ulangan bo’lishi shart. Bu vositalarda yerga ulash simlarini osongina maxkamlash mumkin bo’lgan vintsimon qurilma yoki qisqich bo’lishi kerak. Yong’in xavfsizligi. Sanoat korxonalari binolarini yong’indan muxofaza qilmish uchun ishlatiladigan asosii texnik qurilmalar GOST 12,4009-75 asosida aniqlanadi. Xar qanday yong’inni uchirishda yong’inning kuchayishiga olib kelayotgan omillarni va sharoitni aniqlash 33 muximdir. Bunda yonishning davom etishini tuxtatuvchi sharoit yaratish katta rol uynaydi. Yong’inni uchirish paytida qattik jismlar yonganda yong’inning tezligi 4m/ min, suyuqliklar yuzasi bo’yicha esa 30 m/min bulishishini xisobga olish kerak. Yong’in (O’T) uchirish vositalari va usullari. O’t uchirish usullari quydagicha bulishi mumkin: Yonayotgan zonani ko’p miqdorda issiqlik yutuvchi materiallar yordamida sovitish; Yonayotgan materiallarni atmosfera xavosidan ajratib quyish; Yonayotgan zonaga kirayotgan kislorod miqdorini kamaytirish; Maxsus kimyoviy vositalarni qullash; O’t uchirish vositalari sifatida, suv bug’lari, kimyoviy va mexanik ko’piklar, inert va yonmaydigan gazlar, qattik kukunsimon materiallar va aralashmalardan foydalanish Suv bilan o’chirish. Suv eng ko’p tarqalgan arzon va shuning bilan birga deyarli xamma yerda mavjud bo’lgan o’t o’chirish vositasi-bo’lib, suv bilan xar qanday sharoitdagi yong’inlarni uchirish mumkin. Bug’ bilan o’chirish. Bug’ bilan uchirishning asosiy moxiyati shuki, xonalarga yuborilgan bug’ kislorodga boy xavoni siqib chiqarib, uning urnini egallaydi. Bug’ning o’t o’chirish samaradorligi uning ma'lum bir xonaga yuborilgan mikdoriga bog’lik bo’ladi. Yong’inga qarshi suv ta'minoti. Odatda o’t o’chirish uchun ishlatiladigan suv katta bosim ostida kuchli oqim sifatida alangalanayotgan joyga yuboriladi. Buning uchun yetarli bo’lgan bosimni shaxar sharoitiga umumiy vodoprovod tarmoqlari orqali xosil qilinadi yoki bo’lmasa ba'zi bir yerlarda maxsus tayorlangan xovuz va idishlardan foydalanish mumkin. Isitish va shamollatish tizimlari. Sanoat korxonalari odatda markaziy isitish tizimi orqali isitiladi. Shuning uchun bunday tizimlarning yong’in xafi bo’lgan uchastkalarida isitish radiatorlarining murakkab turlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Chunki changlar truba va radiator ustki qismlarida yig’ilib qolishi, isitish natijasida qizib, yong’in chiqarish xafini kuchaytiradi. Xonalari markaziy usulda isitilgan sanoat korxonalarida, xavo asosan koloriferlarda isitilib, undan keyin korxona xonalariga yuboriladi. Bunday xollarda isitilgan 34 xavoning xarorati 660S dan oshmasligi kerak. Ammo bunday isitish tizimida xavo kanallar orqali xonalarga tarqatilgani sababli yong’in bo’lgan taqdirda bu kanallar orqali alanga tarqatilishi mumkin. Chunki alanga va tutun butun bino bo’ylab tarqalib ketishi tufayli yong’in xafi kuchayadi. Kompyuter va boshqa tashkiliy texnikalarda ishlovchilar uchun me'yorlar va sanitariya qoidalari 1. Umumiy qoidalar Ushbu sanitariya qoida va me'yorlari har xil tarmoqlarda keng ishlatiladigan kompyuter (KT) va tashkiliy texnika (TT)larda ishlovchilarning mehnatini tashkil etib, qulay mehnat sharoitini yaratib berishga yunaltirilgan. Talab va qoidalarning amalda bajarilishi mehnat sharoitini qulaylashtirib, ish qobiliyatini oshirish va ishlovchilarning sog'lig'ini saqlab qolishga yordam beradi. KT si ma'lumotlarni kiritish (to'plash), uni ishlash va natijani (uzatish)ga, TT ma'lumotlarning nusxasini olishga mo'ljallangan. KT va TTda ishlovchilar aqliy mehnat qiluvchilar toifasiga kiradi. KT da ishlaydiganlarga quyidagilar kiradi: matematik-programmalovchi, boshqaruvchilar, muhandis-elektronchilar, texnik sozlovchilar, rejalashtirish va hisob-kitob operatsiyalari (hisob-kitobchilar, iqtisodchilar) bilan band bo'lganlar. 2. KT va TT ishlarining tarkibi 2.1. KT si bilan ishlaydiganlar ishlab chiqarish muhitini zararli va xavfli omillari hamda mehnat jarayoni ta'siriga uchrashi mumkin: — elektromagnit maydoni — EMM (radiochastota, past quvvatli rentgen nurlanishi, ultrabinafsha va infraqizil nurlanish); — elektrostatik maydonlarining kuchlanganligi; — havoning ionizatsiyalanishi; — kimyoviy omil, azon, lazerli printerlar ishlatilganda toner bo'yoq moddasining changi; — meteorologik omil: joy iqlimining o'ziga xosligi, yil fasli, ventilyasiya hamda isitish tizimi va boshqalar; — mexanik va elektr qurilmalarida ishlaganda hosil bo'ladigan shovqin; — elektr tokidan jarohatlanish xavfi; 35 — ruhiy hissiyotlar zo'riqishining ortib ketishi; — ko'rish analizatorining zo'riqishi; — barmoqlar va panjaning muskuli hamkorligida tez sur'atda bajariladigan bir xil chegaralangan harakat; — tananing majburiy, bir xil ishchi holatda turishi, gipokeneziya. TT lar bilan ishlashda havoning ionlashuvi, elektromagnit maydonlarining kuchlanganligi, azon, bo'yoq moddalarining changi, majburiy ishchi holat zararli va xavfli omillar hisoblanadi. 2.2. Texnikaning vazifasi va kasbga qarab, mehnat tartibi ishning alohidaligini inobatga olgan holda har xil bo'lishi mumkin (bir yoki ikki smenali va sutka mobaynida). Bir smena davomiyligi 6 soat, 36 soatlik haftalik smena mobaynida ovqatlanish uchun tanaffus 40 daqiqadan kam bo'lmasligi kerak. Smena mobaynida mikrotanaffuslar kiritish lozim, ular ish vaqtiga kiritiladi. 2.3. Mehnat sharoiti va mehnat tartibi, aqliy mehnatning zo'riqishi va boshqa yuklanishlar KT va TT da ishlaydiganlarning markaziy asab tizimi funksional holatining o'zgarishiga, tayanch-harakat apparati va qo'l panjalarining o'ta zo'rqishiga olib kelishi mumkin. Gipokineziya va ishning bir xilligi ishchining umumiy toliqishini (ish qobiliyatining pasayishi) vujudga keltiradi. Bundan tashqari, displey ekrani oldida uzoq vaqt bo'lish ko'rish analizatorining zo'riqishiga hamda toliqish va ko'rish qobiliyatining susayishiga olib keladi. Ishchilarda tez-tez asabiylashish, uyquning buzilishi, charchoq, ko'z, bel, bo'yin atrofi, qo'l va boshqa a'zolarda og'riqlar paydo bo'lishi mumkin. 2.4. Kompyuter texnikasida ishlovchilar mehnati og'irligi va zo'riqishi bo'yicha asosan 2-darajali zararli va zo'riqish mehnatiga kiradi (Mehnat sharoitlarining ko'rsatkichlari bo'yicha gigiyenik tasnifi O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi tomonidan 1996-yil 19-martda tasdiqlangan). . 3. Kompyuter va tashkiliy texnika qurilmalarini rejalashtirish, joylashtirish va ishlatishga qo'yiladigan talablar 3.1. KT va TT ni ishlatishga mo'ljallangan korxona va tashkilotlarning ma'muriy va maishiy binolari QM va Q shuningdek, quyidagi qoidalarni hisobga olgan holda loyihalanadi. 36 3.2. KT va TT ishlatiladigan laboratoriyalar, bo'limlar, sexlar, uchastkalar alohida xonalarda joylanmog'i lozim. Smenada ishlaydigan ishchilarning ko'pligini hisobga olgan holda xonaning yuzasi bir kishi hisobiga 6,0 m2, hajmi 20,0 m3. dan kam bo'lmasligi kerak. Yuqorida qayd qilingan xonalarni vertulalarda joylashtirishga yo’l qo'yilmaydi. 3.3. Xonalarni joylashtirishda bajarilayotgan ishlarning bir xilligiga e'tibor berish, ishchilarning mehnat sharoitini yaxshilash maqsadida xonalarga videomonitorlar o'rnatish lozim. Nusxa ko'chirish qurilmalari va disklar uzoq muddat saqlanadigan xonalar himoyalangan bo'lmog'i kerak. 3.4. KT va TT ning konstruktiv va texnologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ish va o'tish joylari quyidagi o'lchamlarda bo'lmog'i lozim: — ikki qatorli joylashtirishda old tomondagi pult va qurilma boshqaruv paneli orasi 1,2 m. dan kam bo'lmasligi; — orqa va yon tomonida olinadigan panel va boshqa qurilmalariga ega bo'lgan KT siga xizmat ko'rsatish oralig'i 0,8 m. dan kam bulmasligi; — displeylarga ega bo'lgan ishchi o'rinlari orasidagi masofa 1,5 m. dan kam bo'lmasligi; — KT bir qatorlama joylashtirilganda devor orasidagi masofa 1,5 m. dan kam bo'lmasligi shart. 3.5. Yangi ishga topshirilayotgan korxonalarning KT va TT o'rnatilgan bo'limlari, sex, laboratoriyalari, uchastkalari ish boshlashdan oldin maxsus komissiya tomonidan SanQ va M no 0007-94 talablari va amaldagi qoidalar hisobga olingan holda qabul qilinishi lozim. 3.6. Komissiya ob’yektning ishga qabul qilinganligi to'g'risida ishni boshlashga ruxsat beruvchi hujjat dalolatnoma tuzadi. Dalolatnomaning bir nusxasi SES ga beriladi, ikkinchisi shu ob’yektda qoladi. 3.7. KT va TT lar bilan ish bajariladigan xonalarda qulay ish sharoiti yaratilgan bo'lishi lozim. Zararli va xavfli omillarning maqbul darajasi sanitariya me'yori qoidalari va O'zbekiston Respublikasining gigiyenik normativlariga muvofiq kelishi shart. 37 3.8. KT va TT larda ish boshlashdan oldin xonalarda mehnat sharoitini tashkil etish va nazorat qilish hamda javobgar shaxs tayinlanishi lozim. 3.9. KT va TT larda ishlovchilarning mehnat sharoiti bo'yicha zararlanish va xavfliligi darajasini baholash ish joylarini baholanish (attestatsiya) ma'lumotlariga asosan, ya'ni xo'jalik rahbarining buyrug'i asosida tuzilgan komissiya bergan ma'lumotlarga qarab olib boriladi. 3.10. SanQ va M No 0,009-94 ga asosan, nurlangan shaxslarning toifaga kiritilishi, SES bilan kelishilgan holda baholash (attestatsiya) komissiyasi tomonidan ish joyida rentgen nurlanish miqdori, quvvati va himoyalanish darajasini hisobga olingan holda aniqlanadi. 4. Xonalarda ishchi o'rinlarini tashkil etish 4.1. KT va TT ishlari olib boriladigan xonalarda ishchi o'rinlarining tashkil etilishi SanQ va M NeOO 1-94 ga asoslangan holda olib borilishi kerak. Ishchi mebelining konstruksiyasi ishchining bo'yi va gavdasiga mos bo'lishi lozim. Tez-tez ishlatib turiladigan mehnat predmetlari va boshqarish organlari ishchi uchun qulay bo'lishi kerak. 4.2. Ish stolining balandligi 580—760 mm oralig'ida saqlanishi lozim, agar bunga imkon bo'lmasa, stolning balandligi 720 mm bo'lishi kerak; stol ustining eng qulay ishchi o’lchami 1600x900mm hisoblanadi. Ish stolining tagida balandligi bo'yicha 600 mm, eni bo'yicha 500 mm va chuqurligi bo'yicha 650 mm. dan kam bo'lmagan oyoq harakati uchun erkin bo'shliq bo'lishi kerak. Ish stolining ustida hujjatlarni joylashtirishga maxsus joy mo'ljallanmog'i kerak, ko'z bilan uning oralig'i, ko'zdan klaviaturagacha bo'lgan masofadek bo'lishi lozim, bu ko'rishdagi toliqishni ancha kamaytiradi. 4.3. Ish stuli (kreslo) ko'tariladigan - buriladigan, o'tiriladigan va suyaniladigan qismi balandligi bo'yicha sozlanishi, shuningdek, uning kontruksiyasi suyanchiq burilish burchagining o'zgarishini ta'minlovchi moslama bilan jihozlangan bo'lishi kerak. Kreslo tirsak qo'ygichga ega bo'lishi, har bir parametrlari yengil sozlanishi va mustaqil bo'lmog'i lozim. O'tiriladigan qism yuzasining balandligi 400—500 mm oralig'ida saqlanishi, eni 400 mm, chuqurligi 380 mm dan kam bo'lmasligi lozim, uning gorizontal tekislikdagi 38 egilishi 400 mm suyanchiqning qiyalik burchagi o'tiriladigan qism tekisligiga nisbatan 90—110° oralig'ida o'zgarishi darkor. Ish stulining ustki qismidagi qoplama materiali kirlanishdan oson tozalanishi, yarim yumshoq, sirpanmaydigan, elektrolizatsiyalanmaydigan va qoplamasi havo o'tkazuvchan bo'lishi maqsadga muvofiq. Ishchi o'rinda oyoq uchun taglik inobatga olinishi lozim. Uning uzunligi 400 mm, eni 350 mm. ni tashkil etishi kerak. Taglikning balandligi 0—150 mm va qiyalik burchagi 0—20° oralig'ida bo'lishi, yuzasi taram-taram qoplamali bo'lishi kerak. 5. Videomonitorga (videoterminalga — VDT) qo'yiladigan talablar. 5.1. Videomonitor quyidagi talablarga javob berishi kerak: — ekranning nurlanish ravshanligi 100 Kd m2.dan kam bo'lmasligi; — yoritilayotgan nuqtaning eng kichik o'lchami monoxronli displey uchun 0,4 mm va rangli displey uchun 0,6 mm. dan katta bo'lmasligi; — belgi tasvirining keskin farq qilishi 0,8 mm. dan kichik bo'lmasligi; — pozitiv keskin farq qiluvchi ishlarda tasvirlash regeneratsiyasining chastotasi, taktning ishlash tartibi 72 Gs. dan kam bo'lmasligi; — ekran yuzasi xiralanishdan saqlovchi qoplamaga ega bo'lishi; — ishlovchi ko'zidan ekrangacha bo'lgan oraliq 80 sm chegarasida bo'lishi; — tasvirning past chastotasi 0,05—1,0 Gs, titrashi 0,1 mm chegarasida bo'lishi; — ekran o'lchami diagonali bo'yicha 31 sm. dan, ekrandagi belgining balandligi 38 mm. dan kam bo'lmasligi lozim. 5.2. Klavishlarning diametri 10 —19 mm chegarasida, qarshiligi 0,25 — 1,5 N. Klavish yuzasi botiq, ular oralig'i 3 mm. dan kam bo'lmasligi, klaviatura qiyaligi 10 —15° chegarasida bo'lishi lozim. 5.3. Ekranning qiyalik burchagini o'zgartirishga va VDTni gorizontal hamda vertikal tekisliklarda qo'zg'atishga imkon beradigan aylanma tekislik bilan jihozlangan bo'lishi kerak. 5.4. Matnli ma'lumot bilan ishlaganda (VDTga ma'lumotlami kiritish tartibida, matnni tahrir qilishda va ekrandan o'qishda) qora belgilarning oq fonda bo'lishi fiziologik tomondan qulay hisoblanadi. 6.Kompyuter texnikasi bilan ishlovchilarning mehnat qilish va dam olish tartibi 39 6.1. Ishlovchilarning eng qulay mehnat qilish va dam olish sharoitlari ular mehnatining asabiy-ruhiy zo'riqish darajasi, organizm har xil tizimi funksional holatining dinamikasi, ish qobiliyati hamda qat’ iy belgilangan ish vaqti va tanaffuslarning tartibi inobatga olingan holda belgilanadi: — asosiy tanaffus tushlik ovqatlanish vaqti hisoblanadi, KT va TT da ishlovchilar ish faoliyatining alohidaligini inobatga olib, dam olish tartibiga, qo'shimcha ikki — to'rt tartibli mikrotanaffuslar kiritilishi, har birining davomiyligi 10—15 daqiqadan bo'lmog'i kerak. 6 soatli ish kunida ikki tanaffus va 12 soatli ish kunida 3-4 tanaffus zarur. 6 soatli ish smenasida tushlik oyqatlanish ish vaqtidan 3 soat keyin bo'lganda, qo'shimcha tartibli tanaffuslar ish boshlagandan 1,5-2 soatdan so'ng va tugashidan 1,5-2 soat oldin berilishi shart. 12 soatli ish kunida tushlik oyqatlanish 5 soat ishlagandan so'ng, birinchi tanaffus ish boshlangandan 2 soat keyin, ikkinchisi 6 soatdan so'ng, uchinchisini 8 soat va to'rtinchisi ish tugashidan 1,5-2 soat oldin berilishi shart; - KT bilan ishlaganda mehnat va dam olish tartibi, bajarilayotgan ishning uzluksizligi va xususiyatiga bog'liq bo'lishi lozim: ma'lumotlar uzluksiz kiritilganda, dasturni tahrir qilishda, ma'lumotni ekrandan o'qishda, videomonitor bilan ishlash dayomiyligi 4 soatdan oshmasligi kerak. Qolgan vaqtni boshqa ishlarga sarflamoq lozim. - ishchi harakatlarning bir xillik miqdori, smena davomida 40000 dan oshmasligi kerak. 6.2. KT va KP bilan ishlaganda haddan tashqari zo'riqish va toliqishning oldini olish maqsadida, o'z yaqtida tartibli mikrotanaffuslar va jismoniy mashqlar kompleksini bajarish zarur. 6.3. Asabiy-ruhiy, ko'rish va muskul zo'riqishini kamaytirish, toliqishning oldini olish maqsadida psixofiziologik kuchlanishni kamaytirish va charchoqni yo'qotish seanslarini tanaffus yaqtlarida va ish kunidan keyin o'tkazish maqsadga muyofiq. Bi seanslar maxsus jihozlangan xonalarda olib borilishi lozim, ruhiy charchoqni kamaytirish xonasi ish joyidan 75 t. dan uzoqda bo'lmasligi kerak. 6.4. Ishchilarning zo'riqishini kamaytirish uchun ularning ish bilan yuklanishini bir me'yorda taqsimlash va ish faoliyatining xususiyatiga qarab oqilona naybatlash lozim; 40 6.5. KT va PK da doimiy ishlashga bajarayotgan ishi bo'yicha malakasi to'g'ri kelgan, mehnat xavfsizligi bo'yicha o'qitilgan, ishni olib borish usullari va mehnat muxofazasi bo'yicha yo’l-yuriqdan o'tgan 18 yoshga to'lgan o'smirlarga ruxsat etiladi; - vaqtincha ishga jalb qilingan ishchilarga ish boshlashdan oldin, albatta, berilishi lozim. 6.6. Ishga ruxsatnomasi bor shaxslar, doimiy ravishda KT hamda PT da ishlaydiganlar, ishga kirishdan oldin va keyinchalik yilda bir marta O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligining 27.07.92-yildagi NQ 400 buyrug'iga binoan davriy tibbiy ko'rikdan o'tishlari shart. V. Xulosa Bitiruv malakaviy ishimdan shuni xulosa qildimki, kompyuterni viruslardan ximoyalash uchun kompyuterga birinchi navbatda tashqi xotira qurilmalardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak. Elektron pochtadagi, ayniqsa, notanishlardan kelgan xabarlarga ham judayam ehtiyotlik bilan yondashib, sal shubhalangan xabarlarni ham ochmasdan olib tashlang va xabarni jo’natgan shaxs bilan bog’laning va u jo’natgan xabarda virus yo’q bo’lishiga ishonch hosil qiling. Shuningdek, antivirus dastur hamma elektron pochta orqali kelayotgan xabarlarni tekshirayotganligiga amin bo’lish kerak. Antiviruslarni yaxshi tarafi shundaki, sifatli yaratilgan dastur hamma ma’lum bo’lgan viruslarni aniqlash xususiyatiga ega. Lekin virusning ma’lumotlar bazasini tez-tez yangilab turish kerak, chunki antivirus dasturi yangi chiqib kelayotgan zararali dastur kodlari bilan qanday kurashish kerakligini bilishi shart. Bundan tashqari, o’z funksiyalarini avtomatik ravishda bajaradigan antivirus dasturiy ta’minotdan foydalanganda, komyuterda talab qilgan ishlarni bajarish zarur. «Tekin» yuklanish dasturlarni tekshirib turing va kompyuterni o’chirganda disketalarni qoldirib ketmang, chunki keyinchalik kompyuterni yoqganda yuklanish disketadan bajarilmasin, chunki bu harakatda kompyuter fayllarini zararlantirish mumkin. Kompyuter viruslari bilan kurashish o’ta muhim va dolzarb masaladir, negaki viruslar kompyuterlarning normal ishlashini buzibgina qolmasdan, balki undagi 41 hamma bor ma’lumotlarni buzishi va xatto bu ma’lumotlarni yo’qotishi mumkinligi yanada qo’rqinchlidir. Kompyuterning viruslari bilan buzilgan ish qobilyatini virusga qarshi dasturlarni ishlatib xar doim tiklash mumkin, ammo yo’qotilgan ma’lumotlarni xar doim xam tiklash imkoniyati yo’q. VI . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YXATI : . 1. Yuksak manaviyat engilmas kuch. Toshkent- 2008-y. I.A.Karimov 2. Jahon moliyaviy iktisodiy inkirozi . Toshkent - 2009- y . I . A . Karimov 3. Sh. Nazirov, R. Qobilov “Kompyuter va ofis jihozlaridan 4. foydalanish” Toshkent 2007 5. A.Oripov “Informatika, information texnologiya” Toshkent 2006 42 6. B. Boltayeva. Informatika va hisoblash texnikasi asoslari 7. www.ref.uz 8. www.google.ru 9. www.antivirus.com 10. www.info.com 43 VII. Ilova 44 45 46 47 48 49

Похожие

Virus va antiviruslar tasnifi
Utilitlar va tizimli dasturlar
Windows da ishlashni tezlashtiruvchi utilit dasturlar
Axborot xavfsizligi insidentlarini identifikatsiyalash va baholash mezonlari
Axborotni himoyalash texnologiyasi axborotlarga bo’lgan xavflar axborot xavfsizligi tizimlari kompyuter virusi va uning turlari