Алгоритмлаштириш асослари - Информатика и ИТ - Рефераты

Алгоритмлаштириш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

224 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Шахсий компьютерларда масалаларни ечиш босқичлари 2. Алгоритм тушунчаси 3. Чизиқли ва тармоқланган жараёнларни ҳисоблашни алгоритмлаштириш 4 . Оддий даврий жараёнларни ҳисоблашни алго-ритмлаштириш

www.arxiv.uz Ш ахсий компьютерларда масалаларни ечиш босқичлари Турли хилдаги масалаларни шахсий компьютерларда (ШК) ечишгача тайёрлаш ва уни тўғридан-тўғри ШК ечишлар ўз таркибига қуйидаги б о с қ и ч л а р н и қамраб олади:  масаланинг қўйилиши;  сонли усулни танлаш;  ҳисоблаш жараёнини алгоритмлаштириш;  компьютер дастурини тузиш;  дастурни созлаш;  масалани шахсий компьютерда ечиш ва натижаларини таҳлил қилиш. М а с а л а н и н г қ ў й и л и ш и. Турли хилдаги масалаларни ечишнинг дастлабки босқичи бўлиб унинг қандай қўйилиши ҳисобланади. Масаланинг қўйилиши деганда, аввалом бор уни тўғри ва равон ифода қилмоқ, ҳамда уни тўғри ечиш учун қўйилаётган ҳамма шартларини аниқлаш тушунилади. Ундан ташқари масалани ечиш учун керак бўлган бирламчи ахборотлар ҳам аниқланиш керакдир ва ҳисобланаётган катталиклар рўйҳати ва уларни тақдим этиш шакли кўрсатилиши лозим. С о н л и у с у л н и т а н л а ш. Сонли математик усуллар ҳисоблаш жараёларини элементар операцияларга ажратишга ёрдам беради, яъни ҳоҳлаган масалани ечишни операцияларни бажариш кетма-кетлигига олиб келади. Уларнинг таркибига арифметик операциялар(<,  , >,  , =) ва ҳаракатлар кириб, ҳисоблаш жараёнини тармоқлаштириш(разветвления) учун ҳизмат қилади. Аниқ бир масалани ечиш учун сонли усулларнинг барчасининг орасидан шундайини танлаш керакки, у қўйилаётган масалани яхши даражада ечишни таъминлаб бериши лозим. Маълум бир сонли усулни танлашда турли шартлар қатори қуйидаги омиллар бўлиши мумкинки, яъни ҳисоблашлар натижасининг аниқлилиги, ШК масалани ечилиш вақти, талаб қилинаётган хотира ҳажми ва бошқалар.

www.arxiv.uz Ҳ и с о б л а ш ж а р а ё н и н и а л г о р и т м л а ш т и р и ш. Алгоритмлаштириш жараёни масалани ечиш алгоритмини тузишни таъминлайди ва бирламчи ахборотни натижавийга айлантириш босқичлар кетма-кетлигини аниқлаш ва ифода этиш учун хизмат қилади. Масалани ечиш алгоритми кутилаётган натижани олиш мақсадида дастлабки маълумотлар ва оралиқ натижалар устидан бажарилаётган элементар операциялар тартибини аниқ белгилаб бериши керакдир. Алгоритм масалани ечиш усули ҳисобланмайди, балки танланган сонли усулни амалга оширади. Агар битта сонли усулни амалга ошириш учун бир нечта алгоритмлар мавжуд бўлса, у ҳолда улар орасидан шахсий компьютердан энг самарали фойдаланиш учун хизмат қиладиган усули танлаб олинади(таркибида кам операциялар бори кам хотира талаб қилади). К о м п ь ю т е р д а с т у р и н и т у з и ш. Дастурлаш – бу шахсий компьютер дастурлаш тилида алгоритмни тасвирлаш жараёнидир. Агар дастур компьютер тилида(яъни компьютер командаларида) тузилса, у ҳолда дастур тўғридан-тўғри шахсий компьютерда амалга оширилади. Дастур символлар тилида ёзилса, у ҳолда дастур матни транслятор орқали компьютер тилига ўгирилади ва ундан кейин у шахсий комьютерда ечилади. Д а с т у р н и с о з л а ш. Дастурдаги хатоликларни аниқлаш ва уларни тўғрилаш жараёни созлаш дейилади. Дастурларда синтаксис ва мантиқий хатолар бўлиши мумкин. Транслятор томонидан дастурни синтаксис назорат қилиш натижасида дастурлаш тили томонидан уларни тузишда рухсат этилмаган турли контрукциялар аниқланади. Синтаксис хатоликларнинг мавжудлиги дастурнинг тўғри бажарилишига йўл қўймайди. Шунда ҳам дастурнинг бажарилиши якунланса, у ҳолда олинган натижалар шубҳа уйғотади. Синтактик хатоликларни тузатгандан сўнг дастурчи компьютерда олинган натижалар асосида дастурнинг тўғри ишлаётганини аниқлаш керак бўлади. Агар олинган натижалар кутилиши керак бўлган натижалар билан мос

www.arxiv.uz келса, у ҳолда дастурни мукаммалроқ қилиб яна бир бор текшириб олиш лозим. Агар натижалар нотўғри бўлиб чиқса, у ҳолда биз жудаям ёмон бўлган мантиқий хатоликларга дуч келган бўламиз. Мантиқий хатоликларга асосан дастур мазмунини лойихалаштираётганда йўл қўйилади. Масалани моҳиятини таҳлил қилиш, алгоритмини тузиш ёки дастурни ўзини дастурлаш тилида ёзиш вақтида дастурчи томонидан унинг маъноси бўйича хатоликка йўл қўйилиши мумкиндир. Шунинг учун ҳам дастурлашни дастлабки босқичига қайтиб қўйилган масаланинг маъно-мохи-ятини чуқурроқ ўрганишга тўғри келади. Вужудга келган ҳолат алгоритмда эътиборга олинганми ? Ҳисобловчи(счетчик) циклдан тўғри фойдаланилаяптими ? Ҳисобловчилар учун тўғри бирламчи ва натижавий қийматлар кўрсатилганми ? Бирламчи маълумотлар дастурлаш тилида мумкин бўлган форматга эгамими ёки йўқми ? Ҳисоблашлар тўғри асосланганми ? Ушбу саволларни шу босқичда ҳал қилишга тўғри келади. Мантиқий хатоликларнинг борлиги босиб ўтилган босқичларнинг барчаси ёки айримларини қайтадан текшириб чиқишни талаб этади. Йўл қўйилган хатоликнинг мазмунидан келиб чиққан ҳолда уларни тузатиш барча дастурни тўлиқ ёки айрим қисмини масала алгоритмига керак бўлган ўзгартиришларни киритгандан кейин қайтадан тузишни талаб этади. Бу жараён катта куч ва компьютер вақтини ишлатишни талаб этади, шунинг учун ҳам дастурни ёзишнинг дастлабки босқичларидан эътибор юқори даражада бўлса уни олдини олиш мумкин бўлади. М а с а л а н и ш а х с и й к о м п ь ю т е р д а е ч и ш. Дастур тўлиқ созланиб бўлингандан кейин бирламчи маълумотларнинг барча вариантлари учун натижаларни олиш мақсадида масалани шахсий комьютерда ечиш амалга оширилади. 2. А лгоритм тушунчаси

www.arxiv.uz Қўйилган масалани у ёки бу турини ечишнинг алгоритмларини шакллантириш ва ишлаб чиқиш энг маъсулиятли ҳамда муҳим босқичлардан ҳисобланади, чунки бу босқичда кейинчалик шахсий компьютерда бажарилиши керак бўлган амалларнинг кетма-кетлиги олдиндан белгилаб олинади. Алгоритмда йўлга қўйилган хатоликлар ҳисоблаш жараёнини нотўғри бажарилишига олиб келади, яъни нотўғри натижаларни беради. «Ахборот-коммуникация технологиялари» изо ҳ ли лўғатида қуйидаги таърифлар келтирилган: 1. Вазифани бажаришга қаратилган аниқ белгиланган қоидаларнинг тартибланган чекли тўплами. 2. Дастлабки маълумотларни охирги натижага ўтказувчи хисоблаш жараёни орқали масала ечимини аниқ кўрсатувчи амаллар мазмуни ва кетма- кетлиги. Алгоритм атамаси ўрта асрларда яшаб ижод этган буюк ўзбек математиги Ал-Хоразмий номидан келиб чиққан. У ўзи кашф этган ўнли саноқ тизимида IX асрнинг 825 йилидаёқ тўрт арифметика амалларини бажариш қоидаларини берган. Арифметика амалларини бажариш жараёни эса алхоразм деб аталган. Бу атама 1747 йилдан бошлаб алгорисмус, 1950 йилга келиб алгоритм деб Ҳам аталди. Компьютерлар пайдо бўлиши билан алгоритм атамаси ҳозирги маъноси билан ахборот-коммуникациялар технологиялари соҳасида энг асосий атамалардан бири бўлиб қолди. Алгоритм қуйидаги х у с у с и я т л а р г а эгадир:А л г о р и т м – бу масалани ечиш усулларини изоҳлашдир, ёки бошқача қилиб айтганда, кутилаётган натижаларни шахсий компьютер томонидан олиш учун бажарилаётган ҳисоблаш жараёларининг кетма- кетликларидир.

www.arxiv.uz 1. Аниқлилиги, яъни турли ҳисобга олинмаган ҳаракатларга йўл қўймаслик ва уни бажарувчилар учун тушунарлилигидир. Ушбу хусусиятига кўра алгоритмни бажариш жараёни ўз-ўзидан бажариладиган характерга эга. 2. Натижавийлиги, яъни маълум бир оддий босқичларни босиб ўтгандан сўнг кутилаётган натижани олишга эришишдан иборат. 3. Оммавийлиги, яъни битта масалани ечиш учун эмас балки шунга ўхшаш турдош масалалар синфини ҳал этиш учун хизмат қилади. 4. Дискретлилик, яъни алгоритмни бир нечта элементар босқичларга ажратиш имконини мавжудилиги. Масаланинг алгоритмини ишлаб чиқиш қуйидаги босқичлардан иборат:  маълумотларга қайта ишлов бериш босқичларни белгилаб олиш;  маълумотларга қайта ишлов бериш босқичлари кетма-кетлигини улар ўртасидаги мантиқий алоқаларни ўрнатиш асосида аниқлаш;  ҳар бир босқич мазмунини изоҳлаш. Масалани ечиш алгоритмини ифодаловчи ҳисоблаш жараёнларининг алгоритмлаштириш натижалари ҳисоблаш чизмалари кўринишида расмийлаштирилади. Ҳисоблаш чизмаларини тасвирлашнинг бир неча усуллари мавжуддир. Буларга сўз асосида, операторлар ва блок-чизмалар шакллари киради. М и с о л 1 . Қуйидаги формула асосида В катталикнинг қийматини ҳисоблаш алгоритмини сўзлар асосида келтиринг. n В =  a i i =1 Натижавий суммани қуйидаги кўринишда бериш мумкин:

www.arxiv.uz B = a 1 + a 2 + a 3 + a 4 + . . . + a n B = B + a i . Е ч и м и. 1. В катталикни нолга тенг деб олиш керак. Иккинчи босқичга ўтинг. 2. i –ни бирга тенг деб олиш керак. Учинчи босқичга ўтинг. 3. В-ни В қўшилган a i деб олиш керак. Тўртинчи босқичга ўтинг. 4. i -ни N –га тенг ёки катталигини текширинг. Агар ҳа бўлса 6-чи босқичга ўтиш керак, акс ҳолда бешинчи босқичга ўтинг. 5. i –ни биттага ошириш керак. Учинчи босқичга ўтинг. 6. Ҳисоблаш жараёнини тўхтатинг. Алгоритмни сўз билан изоҳлашнинг камчилиги бўлиб ҳисоблашлар жараёнини яққол қилиб тақдим эта олинмаслик хисобланади. Лекин, ушбу усул билан алгоритмларни қисмларга ажратишни ҳоҳлаган даражада амалга ошириш мумкин. Алгоритмларни ёзишнинг операторлар чизмаси . Операторлар чизмаси – бу ҳисоблаш жараёнлари айрим автоном босқичлари мазмунини изоҳлашнинг операторлар ёрдамида алгоритмини тақдим этишдир. Оператор – компьютер дастури бажарилаётганда маълум бир ҳара- катларни амалга ошириш бўйича кўрсатма беради. Масалани ечишнинг ҳисоблаш чизмасида белгилаб берилган алгоритмнинг мустақил босқичлари ўзининг аҳамиятлилига кўра турлича бўлади. Уларнинг ҳар бири махсус оператор билан белгиланади. Операторлар чизмларда махсус символлар билан белгиланади. Мисол учун: В – бирламчи маълумотларни киритиш; А – арифметик оператор; П – принтерда чоп этиш оператори; Р – мантиқий оператор; R – ишни тўхтатиш оператори.

www.arxiv.uz Чизмада кетма-кет келиши тартибига биноан операторлар индекс- рақамлар билан белгиланади. Бир оператордан иккинчи операторга бошқарувни узатиш, агар у операторнинг ўнг томонида турмаган бўлса стрелка билан белгиланади. Чап томонда турган оператордан ўнг томондаги операторга бошқарувни узатиш кўрсатилмаган бўлса, унда ўнг томонга нуқта-вергул қўйилади. М и с о л 2 . Қуйидаги ҳисоблашнинг оператор чизмасини тузинг. X + A, агар 1 < X  4 F = X – c * z, агар 4 < X < 10 X – A, агар X = 10 Е ч и л и ш и: В 1 Р 2 ( I < X  4) A 3 ; P 4 (4 < X <10); А 5 P 6 ( X = 10) A 7 П 8 R 9 Операторли чизмалар ўзининг шакли бўйича ихчамгина бўлади. Лекин яққолликнинг йўқлиги мураккаб турдаги масалаларни ечишда бундай алгоритмни текширишни қийинлаштиради. Алгоритмларнинг блок-чизмалари. Алгоритм босқичлар кетма- кетлигини график жиҳатдан тасвирлаб бериш блок-чизмалар деб аталади. Блок-чизмаларнинг ҳар бир қисми маълум бир шакл кўринишдаги георметрик фигуралар билан тасвирланади. Ҳар бир фигура битта босқични кўрсатади ва блок деб номланади. Алгоритмлаштиришда кўп қўлланиладиган блоклар билан яқиндан танишиб чиқамиз.

www.arxiv.uz - жараён (битта ёки бир гуруҳ операцияларни бажариш) - қарор қабул қилиш(маълум бир шартлар асосида алгоритм ёки дастурни бажарилиш йўналишини танлаш) - модификация(дастур, буйруқларни ўзгартирувчи операцияларни бажариш) - бошлаш, тугатиш. Маълумотларни қайта ишлаш жараёнини бошлаш, тугатиш ва тўхтатиб туриш учун хизмат қилади. - киритиш, чиқариш(маълумотларни қайта ишлаш учун керакли бўлган шаклга келтириш(киритиш) ёки қайта ишлаш натижаларини рўйҳатга олиш (чиқариш)).

www.arxiv.uz - оқимлар чизиғи. Символлар орасидаги алоқаларнинг кетма- кетлигини тасвирлаб беради. - уловчи. Ўзаро боғлайдиган символлар асосида оқимлар чизиғи ўртасида узилган алоқаларни кўрсатади. - олдиндан аниқланган жараён. - хужжат.

www.arxiv.uz - магнитли диск. - бетларни ўзаро боғловчи. Оқимлар чизиғининг нормал йўналиши бўлиб юқоридан қуйига ва чапдан ўнгга ҳисобланади ҳамда стрелкалар(йўналтирадиган) билан белгиланмайди. Бошқа барча ҳолатларда стрелкалар бўлиши керакдир. Блоклар рақами чизиқлар тасвирини узган ҳолда блокнинг чап юқори қисмига қўйилади. Блоклар ҳарфлар билан ёки ҳарф-рақам кўринишида белгиланиши ҳам мумкин. 3 2 Ҳа Йўқ

www.arxiv.uz 4 Агар блокнинг мазмунини ифода этувчи сўзлар блокка сиғмаса, у ҳолда «изоҳлар»дан фойдаланилади. Изоҳлар чизмаларнинг бўш жойида келтирилади ва изоҳ берилаётган блок билан чизиқ орқали ёки штрихли чизиқ билан уланади. 5 изоҳлар изоҳлар Узоқ жойлашган блокларнинг бир-бири билан бўлган оқимлар чизиғи узилиши мумкин. Бундай ҳолларда узилиш тугаган ва бошланган жойда ҳарф, рақам ёки ҳарф-рақам кўринишдаги «Уловчи» белгиси қўйилади. 12 А А

www.arxiv.uz 8 9 «Уловчи»нинг номи бўлиб қабул қилиб олувчи блокнинг номери (идентификатор) хизмат қилади. Агар оқимлар чизиғининг ўзаро боғланиши уловчилари турли бетларда бўлса, у ҳолда бетлараро боғловчи қўлланилиб, унинг ичига бет ва блокнинг номерлари келитирилади. 15 А 9 9 001 бет 001 бет002 16 002 бет 002 бет002 16

www.arxiv.uz 16 Блок-чизмаларнинг асосий афзаллигини, алгоритмни тасвирлашнинг яққоллиги билан изоҳлаш ҳисобланади. Масалани ечишнинг алгоритмларини блок-чизмалар асосида ифода этиб уларнинг яққоллигини таъминлаш борасида қуйидаги техник қоидаларни инобатга олиш керак бўлади: а) блокларни горизонтал ва вертикал ҳолатда жойлаштириш керак; б) блоклар орасидаги масофани шундай олиш керакки, уларни улаб турувчи чизиғлар етарли даражада калта бўлсин; в) блокларнинг геометрик ўлчами ҳисоблаш жараёнини тавсифлашнинг ҳажмига тўғри келиши керак. Шу билан биргаликда блокнинг узунлиги унинг баландлигига нисбатан в=1,5*а кўринишда бўлиши керак;

www.arxiv.uz г) блок-чизмаларда блокларнинг жойлашиши ва гуруҳларга ажратилиши шундай бўлиши керакки, уларни кўриб ахборотларни яхши қабул қилиш таъминланиши лозим. 3. Ч изиқли ва тармоқланган жараёнларни ҳисоблашни алгоритмлаштириш Барча ҳисоблаш жараёнларини учта синфга ажратиш мумкин бўлади: чизиғли, тармоқланган ва даврий(циклик). Ч и з и қ л и ҳ и с о б л а ш ж а р а ё н и. Ҳисоблаш жараёнларининг шундай турига чизиқли деб айтиладики, унда ҳисоблашнинг барча босқичлари қоғозда ёзилганидек чизиғли кетма-кетлик кўринишида бажарилади. Бунда ҳисоблашлар-нинг йўналиши бирламчи маълумот ёки оралиқ натижаларга боғлиқ бўлмайди. Мисол 3 . Қуйидаги ифодани ҳисоблашнинг блок-чизмасини тузинг. X 2 + C А = --------------  X + C

Киритиш Х, С D = X 2 + C E =  X + C A = D/E Чиқариш D, E, Awww.arxiv.uz 1 2 3 4 5Бошланди

www.arxiv.uz 10.1-расм. 3 мисолни ечиш алгоритм и нинг блок-чизмаси . Биринчи блокда ўзгарувчилар Х, С киритиш кўрсатилган, чунки улар бирламчи маълумотлар бўлиб хизмат қилади. 2,3,4 блокларда ҳисоблашлар бажарилгандан сўнг D,E,A қийматлари олиниб, 5 блокнинг бажарилиш жараёнида чиқарилади. Тармоқланган ҳисоблаш жараёни. Ҳисоблаш жараёнларининг шундайига тармоқланган деб аталадики, унда у бирламчи ёки оралиқ маълумотлар хусусиятидан келиб чиққан ҳолда бир ёки бир неча йўналиш бўйича бажарилиши мумкин бўлади. Бунда ҳар бир йўналиш ҳисоблаш жараёнининг тармоғи ҳисобланади. У ёки бу тармоқнинг танланиши мантиқий шартларнинг бажарилишини текшириш асосида таъминланади. Аниқ бир ҳолда жараён фақат тармоқларнинг биттаси бўйича бажарилади. Бошқа тармоқланиш-ларнинг бажарилиши мумкин эмас. Тармоқланган ҳисоблаш жараёнининг алгоритмлари оддий (10.1-расм, блокнинг иккала тармоғи ҳам мантиқий ифодаларни ҳисоблашни талаб этмайди) ва мураккаб (10.2-расм, битта ёки иккала тармоқларда ҳам мантиқий ифодаларни ҳисоблаш блоклари бўлади) бўлиши мумкин. Тугади

www.arxiv.uz 10.2. - расм. Оддий тармоқланган ҳисоблаш жараёнининг алгоритми. а) б)

Киритиш xwww.arxiv.uz в) 1 0 .3-расм. Мураккаб тармоқланган ҳисоблаш жараёнининг алгоритмлари Мисол 4. Қуйидаги ифодани ҳисоблашнинг блок-чизмасини тузинг. x > 0 бўлганда, x +5, y = x  0 бўлганда, x -5. 1 Бошланди

x>0 Y=x-5 Y=x+5 Чиқариш ywww.arxiv.uz 3 2 Йўқ Ҳа 4 5 10.4- расм. 4 мисолни ечиш алгоритм и нинг блок-чизмаси . 10.4 - расмда келтирилган блок-чизмада ҳисоблаш жараёнининг тармоқланган алгоритми келтирилган. Агар х>0 шарти бажарилса, у ҳолда 2,4,5 блокларнинг бажарилиш жараёни бўлади, акс ҳолда эса 2,3,5 блоклар бажарилади. Шундай қилиб, масаланинг алгоритмидан келиб чиқиб иккита блокдан биттаси ёки 3-блок, ёки 4-блок бажарилиши мумкин. Мисол 5 . Қ уйидаги ифодани ҳисоблаш алгоритм и нинг блок-чизмасини тузинг. Тугади

Киритиш x x<0 x=0 y= x 2 y= 25 y= 1- x Чиқариш ywww.arxiv.uz x < 0 бўлганда, x 2 , y = x = 0 бўлганда, 25, x > 0 бўлганда, 1- x . 1 2 Йўқ 3 Йўқ Ҳа Ҳа 4 5 6 7 10.5- расм. . 5 мисолни ечиш алгоритм и нинг блок-чизмаси .Бошланди Тугади

Киритиш А,В,С А < В R= A R= B R<Cwww.arxiv.uz 10.5-расмда мураккаб тармоқланган жараёни алгоритмининг блок- чизмаси келтирилган. Бу ерда тармоқланиш учта йўналиш бўйича бўлиши мумкин: 2,4,7; 2,3,5,7; 2,3,6. Мисол 6. Берилган учта А, В, С сонларнинг энг кичиги квадратини топиш алгоритмининг блок-чизмасини тузинг. Натижани R ҳарфи билан белгилаймиз. 1 2 Йўқ Ҳа 3 4 5 Ҳа ЙўқБошланди

R= C R = R 2 Чиқариш Rwww.arxiv.uz 6 7 8 10.6- расм. 6 мисол ечиш алгоритмининг блок-чизмаси. 4. О ддий даврий жараёнларни ҳисоблашни алгоритмлаштириш Даврий (циклик) ҳисоблаш жараёнлари. Ҳисоблаш босқичларини кўп марта қайтариши мумкин бўлган ҳисоблаш жараёнлари даврий дейилади. Даврлар шахсий компьютерда масалаларни алгоритмлаштириш ва дастурлаштиришнинг асосини ташкил қилади. Даврий алгоритмлар қуйидагиларга ажралади: Тугади

www.arxiv.uz 1) давр танасининг алгоритмининг тури бўйича; 2) даврий жараённи бошқариш хусусиятига кўра. Даврийлик танаси алгоритми чизиқли, тармоқланган ва даврий бўлиши мумкин. Алгоритмнинг турига кўра даврийлик танасидаги даврий алгоритмлар оддий ва мураккаб бўлиши мумкин (10.7 расм). Агар даврнинг танаси чизиқли ёки тармоқланган ҳисоблаш жараёнларидан иборат бўлса унда у о д д и й даврий алгоритм дейилади. Агар даврнинг танаси даврий ҳисоблаш жараёнларидан иборат бўлса унда у м у р а к к а б даврий алгоритм дейилади. Бошқарувчи қисмнинг хусусиятига кўра даврнинг қайтарилишлар сони аниқ бўлган бўлиши ва аниқ бўлмаган бўлиши ҳам мумкин. Аниқ бўлгандан даврнинг неча марта қайтарилиши кўрсатилади, масалан 20, 50, 100. Аниқ бўлмаганда маълум бир натурал сон орқали ифодаланади, масалан N , M , K . Даврий алгоритмнинг таснифланиш чизмаси 10.7- расмда келтирилган. Даврий алгоритм Ўзгарувчиларнинг бирламчи қийматини бериш Давр танаси Бошқариш Оддий давр Мураккаб давр Қўйилган шартни бажаришАниқ берилган сон асосида такрорлашлар Даврий ҳисоблаш жараёни

www.arxiv.uz 1 0 . 7 - расм. Даврий алгоритмнинг таснифланиши. Даврий алгоритмнинг асосий қисмларидан бўлиб қуйидагилар ҳисобла- нади: даврнинг танаси (ДТ), бошқарувчи қисм (БҚ), янги қийматларни шакл- лантириш (ЯҚШ) ва янги қийматларни киритиш (ЯҚК). Ушбу қисмларнинг бажарилиши кетма-кетлиги турлича бўлиши ҳам мумкин. Уларнинг айримларини кўриб чиқамиз. Ҳисоблаш жараёнларини кўпмарта қайтариладиган қисми даврнинг танаси дейилади. Даврий жараёнларни ташкил қилишнинг турли усуллари мавжуддир. Қуйидаги 1 0 .8 расмда уларнинг айримларидан мисоллар келтирилган. ЯҚК ЯҚШ ДТ БҚ ЯҚК ЯҚШДТ БҚ

www.arxiv.uz Йўқ Йўқ Ҳа Ҳа а) б) 1 0 .8 – расм. Даврий алгоритмларнинг асосий қисмларига мисоллар. ЯҚК ЯҚШДТ БҚ ЯҚК ЯҚШ ДТ БҚ

www.arxiv.uz Ҳа Ҳа Йўқ Йўқ в) г) 10.8 – расмнинг давоми. Қуйидаги формула асосида А вектор элементлари қийматини йиғиндисини топиш масаласини кўриб чиқамиз. 20 S = a 1 + a 2 + a 3 + . . . + a 20 =  a i i=1 S-ни қийматини топиш учун қўшиш операциясини кўпмарта (20-марта) такрорлаш керак бўлади. Ушбу операциянинг ҳар бир бажарилишида олдинги

www.arxiv.uz натижага векторнинг кейинги янги элементининг қиймати қўшилиб борилади. Шундай қилиб алгоритмнинг қуйидаги қисми кўпмарта бажарилади: S = S + a i Бу ерда i индекснинг 1-дан 20-гача 1-тадан қадам ташлаб ўзгариб бориши билан векторнинг барча элементлари уларнинг йиғиндисини топиш учун кўриб чиқилади. Натижада даврий айланишни ўзгарувчан индекс i бошқаради, шунинг учун ҳам уни даврнинг бошқарувчи ўзгарувчиси дейилади ёки давр параметридир. Алгоритмда даврнинг айланиши билан S-нинг йиғиндисини топиш учун у аввалом бор нолга тенглаштирилиши керак. Акс ҳолда олиниши керак бўлган S бўйича натижа нотўғри бўлиши мумкин. Қуйидаги 10.9 расмда юқорида келтирилган мисолни ечишнинг айрим блок-схемалари келтирилган. i=0 i=i+1 S=S+a i i<20 i=1 i=i+1S=S+a i i>20

www.arxiv.uz Ҳа Йўқ Йўқ Ҳа а) б) 1 0 .9 – расм. Вектор элементларининг суммасини аниқлаш алгоритми нинг блок- чизмаси . i=1 i=i+1S=S+a ii>20 i=1 i=i+1 S=S+a ii<20

www.arxiv.uz Ҳа Йўқ Йўқ Ҳа в) г) 10. 9 – расм нинг давоми . Аниқ берилган сон асосида такрорлашларнинг оддий даврларининг блокчизмалари. Аниқ берилган сон асосида даврларни ташкил қилишда давр параметрининг бошланғич ва охириги қийматлари, унинг ҳар бир такрорла- нишидаги давр параметрининг ўзгариш қонунлари, даврнинг такрор-ланиш сонлари кўрсатилиши керак бўлади. Давр танасидаги бирламчи маълумотлар доимий катталик, оддий ўзгарув- чан, индексли ўзгарувчан кўринишида бўлиши мумкин.

www.arxiv.uz Бу ерда индексли ўзгарувчи кўрилаётган массив элементи номидир. Элементнинг массивдаги ўрни унинг индекснинг қиймати бўлмиш элементлар кетма-кетлигида жойлашган тартиб рақами билан аниқланади. Индекснинг қиймати даврнинг такрорланиш жараёнида ўзгаради. Давр танасининг алгоритми массивдаги барча элементларга нисбатан қўлланилади. 50 Мисол 8. S =  a i - b 2 i=1 Ушбу мисолда (10.11-расм) даврнинг параметри арифметик прогрессия қонунига асосан 1-қадам ташлаб ўзгариб боради, унинг бошланғич ва якуний қиймати 1 ва 50 ташкил қилади. 3-блокда даврни ташкил қилиш амалга ошади, масалан i бирламчи қийманга эга бўлади. 4-блокда эса ҳисоблашнинг даврий қисми берилади. 5-чи блокда эса давр параметри қабул қилинган қонун бўйича ўзгаради. Бу блок даврнинг ҳисобчиси бўлади. 6-чи блокда параметрнинг ҳозирги ҳолатдаги қиймати унинг якуний бўлиши мумкин бўлган қиймати билан солиштириш асосида даврнинг тугаганлиги текширилади. Агар ушбу ҳолат сақланиб қолса, у ҳолда А векторнинг барча элементлари қиймати жамланмаганлигини билдиради. Шунинг учун ҳам бошқариш жараёни даврни такрорланишига берилиб, унда S–да йиғилган вектор элементлари қиймати жамламасига векторнинг навбатдаги элементи қиймати қўшилади. Агар i  50 бажарилмаса, у ҳолда даврдан чиқишга олиб келади. Бу А векторнинг барча 50-та элементлари қиймати S-га жамланганлигини кўрсатади. Бу масалани ечишни қуйидаги чизма орқали амалга оширамиз. Бошланишида Т-га векторнинг биринчи элементи қиймати берилади, Р –га биринчи элементнинг координаталари киритилади, яъни 1 бўлади. Кейин T давр ичида кўрилаётган b i векторнинг қолган барча элементлари билан таққосланиб чиқилади. Агар ҳар бир таққосланганда Т < b i бажарилса, у ҳолда Т b i элемент қийматини олади ва Р эса унинг координатасига тенг бўлади. Акс ҳолда Т ва Р-ларнинг қийматлари сақланиб қолади ва таққослаш учун В векторнинг кейинги элементи олинади. Векторнинг барча элементлари кўриб

www.arxiv.uz чиқилгандан сўнг Т максимал элемент қийматини ва Р эса унинг координаталарига тенг бўлади. Т < b i бажарилгандагина даврий блокнинг қуйидаги 5-6 блоклар ишлайди. Юқорида келтирилган алгоритмни мантиқий жиҲатдарн ишлашини еттита элементдан 5,12,13,10,2,28,4 иборат бўлган вектор мисолида кўриб чиқамиз. Бу ердам кўриниб турибдики, дастлабки қиймат Т=5. Даврий жараён эса i =2 бошланади. 10.2 - жадвал. Давр параметри қиймати Т < b i Т Р i=i+1 i  7 Бош қ арувни қ абул қ илувчи блок 2 5 < 12 ( Ҳа ) 12 2 3 3  7 (Ҳа) 4 3 12 < 13 ( Ҳа ) 13 3 4 4  7 (Ҳа) 4 4 13 < 1 0 ( Йўқ ) 5 5  7 (Ҳа) 4 5 13 < 2 (Йўқ) 6 6  7 (Ҳа) 4 6 13 < 28 (Ҳа) 28 6 7 7  7 (Ҳа) 4 7 28 < 4 (Йўқ) 8 8  7 (Йўқ) 8 Фараз қ илайлик векторнинг максимал элементи ва унинг координатасини ани қ лаб олингандан кейин , уни векторнинг биринчи элементи билан алмаштириш керак б ў лсин . Вектор элементларини ў рнини алмаштиришни қ уйидаги чизма ор қ али амалга ошириш мумкин : Р 1 3

www.arxiv.uz b 1 b i 2 Қуйидаги операторлар билан амалга оширилади: P = b 1 , b 1 =b p , b p =P. Ушбу мисолда элементларни ўрнини алмаштиришни қуйидагича ҳам амалга ошириш мумкин: b p =b 1 ; b 1 =T. Такрорланишлар сони аниқ бўлмаган даврлар. Бундай даврларда такрорланишлар сонини олдиндан белгилаб бўлмайди. Унда давр маълум бир шарт бажарилишигача давом этади. Такрорланишлар сони аниқ бўлмаган даврларга интерцион даврларни мисол қилиш мумкин бўлиб, унда даврдан чиқиб кетиш аниқ бир натижага эришилгандан кейин амалга оширилади. Ҳисоблашлар эришиш керак бўлган натижага босқичма-босқич яқинлашиб бориш орқали бажарилади (итерация усулидир).

Похожие

Криптография асослари

Интернетда ишлаш асослари

Тизимни моделлаштириштириш асослари

Электрон савдо асослари

Интернет ва интранет асослари