Ўзбекистон тупроқлари ( Узбекистон тупроклари реферат ) - Юриспруденция - Рефераты

Ўзбекистон тупроқлари ( Узбекистон тупроклари реферат )

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Ў збекистон тупро қ лари Режа: 1. Ў збекистон тупро қ ларининг хилма – хиллиги 2. Тупро қ турлари 3. Буз тупро қ лар 4. Жигарранг тупро қ лар 5. Яйловлар ва су ғ ориладиган ерлар.

Ўзбекистон табиат унсурлари хусусиятларининг унинг ҳамма қисмида бир хил бўлмаслиги — релефнинг мураккаблиги, тор жинсларининг келиб чиқиши ва литологик тузилишининг ҳамда гидрологик шароитининг хилма- хиллиги, арид типли континентал иқлим ва ўсимликларнинг мавжудлиги ҳар хил тупроқ турларининг вужудга келишига сабабчи бўлган. Ўзбекистон текислик қисми билан тоғли қисми орасида хам табиий унсурларнинг фарқи жуда катта. Шу сабабли текислик (қисмида тупроқнинг зоналлик хусусияти мавжуд бўлиб, чўлга хос тупроқ турлари шаклланса, аксинча тоғли қисмида баландлик минтақаланиш вужудга келган. Жумҳуриятимиз текислик (қисмида ҳам .қолдик тоғлар, баландликлар, водийлар, ботиқлар мавжуд бўлиб, уларда тупроқ ҳосил бўлиш жараёни бир- биридан фарқ қилади. Бунинг устига йилнинг кўп қисми иссиқ, қуруқ ва серофтоб бўлганлигидан тупроқ хосил бўлиш жараёни суст бўлади. Ёз қурғоқчил, ҳарорат юқори бўлганлигидан мумкин бўлган буғланиш ёғинга нисбатан 15—20 мартагача ортиқ бўлиб, тупроқ таркибида ҳар хил тузлар тўпланиб, тупроқ кўп жойда шўрлашган. Ўзбекистон ҳудудининг ер ости сувлари нисбатан чуқур жойлашган текисликларида сўрқўнғир, тоғ олди текисликлари ва адирларда бўз, тоғдарида жигар ранг, қўнғир тоғ-ўрмон каби автоморф тупроқ турлари жойлашган. Аксинча, ер ости сувлари юза бўлган жойларда гидроморфли тупроқлар — ўтлоқ, ботқоқ, ботқоқ-ўтлоқ каби тупроқ турлари мавжуд. Гидроморфли тупрок турлари яна жойнинг геоморфологик шароитига (дарёнинг;қуйи қайирларида) боғлиқ ҳолда тоғ олди текисликларида хам учрайди. Ўзбекистонда арид иқлим шароитида вужудга келган сур-кўнғир тусли, тақир, кумли каби тупроқларида чиринди миқдори ниҳоятда кам бўлиб, тупроқнинг усти катламида 1,0% атрофида мавжуд. Бунга асосий сабаб иқлимий шароитларни (ёз иссиқ, қурғоқчил бўлиб, узоқ давом этишлиги)

ноқулайлиги туфайли ўсимликларнинг ниҳоятда сийрак ўсишидир. Ўзбекистон ҳудудида яна суғориладиган жойларда маданий суғориладиган тупроқлари тури вужудга келган. Чунки кишилар минг йиллаб тупроқни суғориб, хар хил ўғитлар солиб, ишлов бериб табиий хусусиятларини ўзгартириб юборган. Бундай тупроқ турларига воҳа ўтлоқ, воҳа ботқоқ, воха бўз каби тупроқлар киради. Ўзбекистоннинг текисликчўл қисмидаги тупроқларнинг ўзига хос томонлари шундаки, чиринди миқдори кам бўлишидан ташкари юқори карбонатли, шўрлашган ва баъзи йерларида шўрхоклар; мавжуд. Жумҳурият чўл қисми тупроғининг 40% сур-қўнғир тусли тупроққа, 36% қумларга, 5,4% такирли тупроққа, 3,18% қумли чўл тупроққа, 3,8% шўрхокка, 0,5% тақирларга тўғри келади. Демак, Ўзбекистоннинг чўл қисмида энг кўп тарқалган тупроқ бу сур кўнғир тупроқ туридир. Бу тупроқ тури жумҳурият йер фондининг 25—30% ни ишғол қилиб, асосан бўр, палеоген, неоген даврларининг қумтош, гил, мергел, охактош ва қадимий пролювиал, эллювиал ётқизиқларда ташкил топган. Сур-қўнғир тупроқлар Устюрт платоси, Қизилқумдаги қолдиқ тоғ этаклари ва баландликлари, Қарши, Малик чўлларидаги қолдиқ тоғ этакларида жойлашган. Сур-қўнғир тупроқ таркибида чиринди миқдори кам бўлиб, (устки қатламида гумуснинг миқдори 0,3—0,7% гача боради. Сур-қўнғир тупроқ шўртанг бўлиб, унинг таркибида калҳўий карбонат кўп, лекин у чуқурлашган сари камайиб, аксинча, гипс миқдори ортиб боради. Сур-қўнғир тупроқнинг 40—60 см чуқур қисмидан бошлаб бутун тупроқнинг 60%, баъзи жойларида эса 80% и гипсдан ташкил топади. Гипсли (қатламнинг қалинлиги одатда 25 — 80 см. Устюрт платосида зса ҳатто 2,0 м. га йетади. Сур-қўнғир тупроқ тарқалган баъзи жойларда (Устюрт платооида, Қизилқумнинг қолдиқ тоғлари этаклари) тупроқ устида тез эрийдиган тузлар учрайди, бинобарин бундал шароитда сур-қўнғир тупроқ шўрхок ва шўртоб тупроққа ажралади.

Ўзбекистон ҳудудининг кўпгина қисмида қум ва қумли чўл тупроқлари жойлашган. Бундай жойлар қаторига Қизилқум, Амударё, Қашқадарё ва Зарафшон дарёларининг қадимий делталари, Сурхондарёнинг қуйи қисми (Ховдор, Боботоғ этаклари), қисман Марказий Фарғона киради. Жумҳуриятимизнинг чўл, қисмидаги қадимги аллювиал текисликларида, Устюрт платосининг жанубий қисмида, Амударё ва Зарафшон дарёларининг қуйи қисмидаги қадимий делтала, рида, Қарши чўлининг жануби-ғарбий қисмларида тақирлар ва тақирли тупроқлар учрайди. Тақир ва тақирли тупроқлар эгаллаган майдон жумҳурият йер фондининг 4,0% ни ишғол қилади. Тақирли тупроқ турлари чўл зонасидаги қадимий қуруқ делталарда, дарё қайирларида ва марта қумлар орасида, тоғ олди текисликларида учрайди. Тақирли тупроқ тури таркибида чиринди, кам (0,5—0,8%), чиринди сақловчи қатлам юпқа (10—12 см) ва карбонатлидир. Тақирлар асосан аллювиал ва пролювиал ётқизиқлардан ташкил топган, таркибида гилли жинслар кўп бўлган жойларда учрайди. Тақирлар юзаси қаттиқ бўлиб, ёрилиб кетган. Чунки тақирлар юзаси баҳорда ёғин сувлари билан тўлиб, ёзда улар буғланиб кетиб, қуриб қотиб, ёрилиб-ёрилиб кетади ва ҳатто устида от юрсада изи тушмайди, чиринди миқдори ниҳоятда кам (0,4 — 1,0%). Ўзбекистон ҳудудининг баъзи жойларида, хусусан Қуйи Аму— дарёнинг қайир-аллювиал ётқизиқлари устида ўтлоқ тақир, тақир ўтлоқ тупроқ тури учрайди. Бундай тупроқ тури жойлашган майдон жумхурият ҳудудининг 1,02% ни ишғол қилади. Утлоқ тақир, тақир ўтлоқ тупроқлар кўпроқ грунт суви йер бетига яқин (2—5 м бўлган жойларда учраб, у ёки бу даражада шўрлашган ва чиринди миқдори кам бўлиб, 0,7— 0,9% ни ташкил этади. Жумҳуриятимизнинг Амударё, Сирдарё, Зарафшон, Қашқадарё, Сурхондарё каби дарёларининг куйи қайирларида ўтлоқ тупроқлар ҳам учраб таркибида чиринди миқдори 2% гача борйди. Бу тупроқ майдони Ўзбекистон

йер майдонггаинг 3,97% ишғол қилади. Лекин бу тупроқ тури кўп жойларда суғориладиган ўтлоқ тупроққа айлантирилган. Ўзбекистон ҳудудининг чўл қисмидаги ботиқларда, қадимий кўллар ўрнида, йер ости суви юза (1 м.) бўлган жойларда эса боткоқ ўтлоқ тупроқлар учрайди. Бу тури жумҳурият йер фондининг 0,15% ни ташкил қилади. Жумҳуриятимизнинг дарё водийларида, делталарида, кичик берк ботиқларда, тоғ олди қия текисликларда, қолдиқ платолар ва тоғлар орасидаги ботиқларда, қисман эса бўз тупроқ минтақасининг қуйи қисмларида шўрхоклар учрайди. Шўрхоклар Ўзбекистон йер фондининг 2,83% ни ишрғол қилади. Шўрхоклар грунт сувлари йер юзасига яқин (0—3 м) хамда ёғинга нисбатан мумкин бўлган буғланиш бир неча ҳисса кўп жойларда вужудга келади. Чунки грунт суви йер бетига яқин бўлган жойларда буғланиш туфайли сув буғга айланиб кетиб, тузлар эса тупроқ юзасида тўпланаверади, натижада шўрхоклар вужудга келади. Шўрхок тупроқлар таркибида сувда тез эрийдиган хлорли, сулфатли ва натрийли тузлар кўп бўлиб, унинг кимёвий хусусиятини ёмонлаштиради. Тупроқлар таркибида тузлар миқдори 3% дан ошса, шўрхоклар вужудга келади, оқибатда тупроқ юзаси оппоқ ва юпқа туз катлами билан қопланади. Шўрхокларда чиринди деярли бўлмайди, фақат ўтлок ва ботқоқ шўрхоклардагина гумусли қатлам вужудга келиб, ажриқ ва қиёқ ўсади (гумус миқдори 1,0% дан кам), колган шўрхокларда онда-сонда ҳолда шўралар ўсиши мумкин. Шўрхоклар шунингдек воҳалар атрофида хам учраб, илғор агротехник ва мелиоратив усулларни қўллаб деҳкончиликда фойдаланса бўлади. Сўнгги йилларда Ўзбекистоннинг суғориладиган йерлари орасида ҳам агротехника қоидаларига риоя қилинмаслиги оқибатида тупроқ қайта шўрлашмоқда. Ўтлоқ-воҳа (суғориладиган) тупроқлари асосан Амударё, Зарафшон ва Қашқадарёларнинг қуйи қисмларида, Қарши, Шеробод чўлида учрайди. Тақир-ўтлоқ суғориладиган тупроқ тури Қуйи Амударё ва Қуйи Зарафшонда, ўтлоқ-воҳа (суғориладиган) тупроқ тури эса Қашқадарёнинг

қуйи қисмида ва Шеробод чўлида учрайди. Бундай тупроқлар таркибида чиринди миқдори 1— 1,3% ни ташкил этади. Лекин ўтлоқ-воҳа тупроқлари минг йиллаб суғорлиб, ишлов берилиб, ҳар хил ўғитлар солиниши натижасида ўзининг табиий хусусиятларини ўзгартириб, маданий воҳа тупроғига айланган. Шу сабабли маданийлашган (агроқатлам) қатлам 2 —3 метрга йетади. Бу аграр қатлам орасида хар хил сопол идишлар қолдиғи, ғишт, кўмир, суяк ва бошка қолдиклар учрайди. Ўтлоқ-воха тупроғи баъзи жойларда нотўғри агротехник усулларни қўлланиши туфайли шўрлашган, бинобарин, улардан юқори хосил олиш учун шўрини ювиб туриш керак. Ўзбекистон тоғли қисмида релефнинг баландлашуви туфайли ҳаво ҳарорати пасая боради, аксинча, ёғин миқдори ортади, оқибатда, чўлга хос ўсимлик турлари ўзгариб, ўз ўрнини ҳар-хил ўтларга, бута ва ўрмонларга, тоғларнинг юқори кисмида эса ўтлоқларга бўшатиб беради. Бинобарин, ландшафтнинг баландлик минтақаланиши вужудга келиб, унинг бир унсури ҳисобланган тупроқ турлари хам юқорига кўтарилган сари ўзгариб, учта минтақасини ҳосил қилади: бўз тупроқли адир минтақаси:тоғ-жигар ранг ва қўнғир тоғўрмон минтақаси ва оч тусли кўнғир ўтлоқ баланд тоғ (яйлов) минтақаси. Ўзбекистоннинг адир, қисмида бўз тупроқ минтақаси жойлашган. Бўз тупроқли адир минтақаси тоғ этаклари бўйлаб 1200—1460 м. баландликларгача кўтарилади. Релефнинг баландлашиши натижасида ёғин миқдори ортади, ўсимликлар тури кўпайиб, қалин ўсади. Булар ўз навбатида тупроқ пайдо бўлиш жараёнига, бинобарин, тупроқдаги чиринди миқдорига таъсир этади. Бўз тупроқ карбонатли бўлиб, карбонат миқдори унинг қуйи қисмига қараб ортиб боради. Агар бўз тупроқнинг устки қисмида карбонат миқдори 10—15% бўлса, қуйи қисмида (100—140 см чуқур қисмида) 25% га йетади. Бўз тупроқ таркибида чиринди миқдори 1—2% дан 4-5°/о гача боради. Бўз тупроқ тарқалган майдон жумҳурият йер фондининг 26,51% ни ишғол

қилади. Бўз тупроқ ўзинииг морфологик ва кимёвий таркибига кўра пастдан юқорига қараб оч тусли, типик ва тўқ тусли бўз тупроқ турларига бўлинади. Жойнинг геоморфологик ва гидрогеологик хусусиятларига кўра бўз тупроқ минтақасида яна ярим гидроморфли ўтлоқ бўз, бўз ўтлоқ ва яна гидроморфли ўтлоқ, ботқоқ ўтлоқ, ботқоқ тупроқ турлари хам учрайди. Оч тусли бўз тупроқ мутлоқ баландлиги 250—400 м. бўлган тор олди текисликлар.ида, дарёларни баланд (эски) кайирларида, паст тоғ этакларида (жумҳурият жанубида) кенг тарқалган. Бу жойларда тупроқ ҳосил қилувчи жинс лёсс ва келтирма конусларнинг аллювиал-пролювиал ётқизиқлари ҳисобданади . Оч бўз тупроқ типик бўз тупроқдан чимли устки қатлами оч бўз туслилиги, чиринди миқдорининг камлиги, чиринди сакловчи катламининг юпқалиги, карбонатли қатлам юзасига яқинлиги билан ажралиб туради. Оч тусли бўз тупрокда чиринди миқдори устки кнсмида (13—15 см чуқурликда) 1,5—1,7%, сўнгра чиринди миқдори камайиб 100 см чуқурликда 0,1—0,35% га тушиб қолади. Оч тусли бўз тупроқ орасида турли миқдорда шўрлашган тупроқлар хам учрайди. Оч бўз тупроқнинг кўп қисми суғориладиган, оз қисми лалмикор йерларга тўғри келади. Оч тусли бўз тупроқ тарқалган майдон жумҳурият йер фондининг 4,48 фоизини ишғол қилади. Типик бўз тупроқ жумҳуриятимизнинт 300—400 м дан 800 м баландда бўлган тоғ олди текисликларида, қирлар ва паст торларида, дарёларнинг баланд қийирларида кенг таркалган. Бу тупроқ турини ҳосил қилувчи жинс асосан лёсс ва лёссимон ётқизиқлар ҳисобланади. Типик бўз тупроқ оч бўз тупрокдан таркйбида чиринди миқдорининг кўплиги, чиринди сақловчи қатлам калинлиги ва бироз тўқ туслилиги билан ажралиб туради. Типик бўз тупроқнинг устки қатламида чиринди миқдори 1,5 дан 2,5% гача, айрим (ҳар хил ўтлар қалин ўсадиган) жойларда 2,88% гача йетади. Бунинг устига гумус сакловчи қатлам қалин бўлиб, 60—70 см. гача, айрим

ҳолларда 90—100 см. чуқур қисмида ҳам учрайди. Типик бўз тупроқ оч бўз тупроққа нисбатан карбонатли бўлиб, тузли ва гипсли қатлам анча чуқурда жойлашган. Типик бўз тупроқнинг кўп қисми суғорилиб деҳқончидик килинади, бир қисмидан эса лалмикор экинлар экиб фойдаланилади. Типик бўз тупроқ тарқалгая ҳудудларига кўра оч бўз тупроқ майдонидан каттароқ бўлиб, Ўзбекистон йер фондининг 6,77 фоизини ишғол килади. Тўқ тусли бўз тупроқ Ўзбекистон ҳудудининг 600—800 м. дан 1400—1600 м баландда жойлашган тор олди қияликларини, паст тоғларни ишғол қилади. Тўқ тусли бўз тупроқ асосаи лёссимон қумоқ ётқизиқлар тарқалган жойларда вужудга келган бўлиб, типик бўз тупроқдан чириндисининг кўплиги, чиринди сақловчи қатламнинг қалинлиги, бинобарин, устки қисми тўқ тусдалиги билан ажралиб туради. Тўқ тусли бўз тупроқнинг устки қатламида чиринди миқдори 2,3—3% га, айрим жойларда эса ҳатто 4,5% гача боради. Чиринди сақловчи қатлам эса 120—130 см. чуқурликкача жойлашган. Бу тупрок оч ва типик бўз тупроққа нисбатан ишқори яхши ювилган бўлиб, шўрланган тупроқ деярли учрамайди, гипсли қатлам эса анча чуқурда (2—2,5 м. да) жойлашган. Дўқ тусли бўз тупроқ анча баландда жойлашганлиги туфайли ундан суғоришда кам фойдаланилади, аксинча асосан баҳорикор экинлар экишда фойдаланилади. Тўқ тусли бўз тупроқ Ўзбекистонда оч ва типик бўз тупрокқа нисбатан камроқ майдонни ишғол қилиб, жумҳурият йер фондининг 2,33% ии эгаллайди, холос. Ўзбекистон ҳудудидаги Фарғойа, Зарафшон, Сурхондарё(Чирчиқ, Оҳангарон водийларида, Қарши ва Мирзачўл-Жиззах чўлларида суғориладиган бўз тупроқ кенг тарқалган. Бу тупроқ узоқ йиллардан бери суғорилиб, ишлов берилиб, ҳар хил ўритлдр солиниб унинг табиий ҳолатини, яъни физик ва кимёвий ҳолатини ўзгартириб юборилган, устки қисмида 1— 1,5 м. қалинликда деярли бир хил маданий (агроирригаўия) қатлам вужудга

келтирилган. Суғориладиган бўз тупроқда чиринди миқдори юқори қатламида 1—2% га йетади. Суғориладиган бўз тупроқ тарқалган минтақанинг қуйи қисмида грунт сувининг силжиши қийин бўлган жойларда агротехника қоидаларига тўла риоя қилмаслик туфайли тупроқнинг қайта шўрлашиш жараёни мавжуд. Бундай жойларда тупроқ мелиораўияга муҳтождир. Суғориладиган бўз тупроқлар кўпроқ хлорсулфат тузлари билан шўрлашган Бўз тупроқли адир минтақасида яна ўтлоқбўз, ботқоқ ўтлоқ бўз, ботқоқ бўз каби гидроморф тупроқ турлари ҳам учрайди. Бундай бўз тупроқ турлари Зарафшон, Сирдарё, Чирчиқ, Оҳангарон, Сурхондарё, Қашқадарё каби дарёларнинг эски юқори қайирларида, делталарида, тоғ этакларидаги текисликларнинг қуйи қисмлдрида жойлашган. Ўтлоқбўз тупроқлари йер юзасига яқин (1—3 м) бўлган грунт сувлари билан намланиб, устки қисмида анча қалин ўтлоқ ўсимликлари ўсади. Бу эса ўз навбатида ўтлоқ бўз тупроқлар таркибида чиринди миқдорининг 2,5—3% гача, ҳатто ўтлоқ тўқ бўз тупроқда эса 4,5—5% гача бўлишига сабабчи бўлган. Ўтлоқ бўз тупроқ тарқалган ва релефи бир оз чуқур бўлган жойларда ботқоқ ўтлоқ ва ботқоқ бўз тупроқ тури учрайди, бундай жойларда грунт, суви йер бетига яқин (0—1,0 м) жойлашганлиги туфайли тупроқ ўта намлашган бўлади. Ўтлоқ ботқоқ ва ботқоқ тупроқ таркибида органик моддалар кўп тўпланиб, торф ҳосил бўлишига сабабчи бўлади. Ўтлоқ, ўтлоқ ботқоқ ва ботқоқ тупроқлар Ўзбекистон умумий майдонининг 3,36 фоизини ишғол қилиб, кўп қисми суғориладиган йерларга тўғри келади. Лекин суғориладиган ўтлоқ ботқоқ ва ботқоқ тупроқлар тарқалган жойларда унинг шўрини қочириш учун йер ости сув сатҳини пастга тушириш мақсадида зовур-дренажлар қуришни талаб қилади. Жигар ранг ва корамтир-қўнғир тоғ-ўрмон тупроқ минтақаси Ўзбекистон тоғларида 1200—1600 м. дан 2800—3000 м. баландликдаги жойларда учрайди. Бу тупроқ минтақаси тоғларнинг шимолий ёнбағирларида 2500—2600 м. гача,

жанубий ёнбағирларида эса 2800—3000 м. баландликкача кўтарилади. Бундай баландликларда ҳарорат ёзда чўл ва адирга «исбатан пастроқ, ёғин миқдори эса кўп. Бундай иқлимий шароитда ўсимликлар зич ва қават бўлиб ўсади. Биринчи қаватида ҳар хил ўтлар қалин бўлиб ўсса, иккинчи қаватида дўлана, наъматак, бодом, писта, олича, арча, ёнғок, заранг каби бута ва дарахтлар ўсади. Бу минтақада тупроқ ҳосил қилувчи жинслар қумоқлар, сарғиш-қўнғир тусдаги гиллар ва шараллар ҳисобланади. Бу минтақадаги тупроқлар табиий шароитга боғлиқ ҳолда тарқалган. Тоғларнинг нисбатан қурғақчилроқ қисмларида жигар ранг тупроқ тури, аксинча, намроқ ва баландроқ, кенг баргли ўрмонлар сероб бўлган қисмида эса қорамтир-қўнғир тоқ-ўрмон тупроқ тури тарқалган. Жигар ранг тупроқ тури гумус сақловчи қатламнинг қалинлиги (70—100 см), донадорлиги, гумус миқдорининг (юқори қатламида) кўплиги (4—5% дан айрим ҳолларда — арчазор тагида 11% гача боради) туфайли рангини қўнғир жигарранг ва тўқ қўнғир тусдалиги билан бўз тупроқдан ажралиб туради. Жигар ранг тупроқ тури тарқалган минтақаларда ёғин миқдорининг нисбатан кўшгаги (йилига 500—800 мм) туфайли тупроқнинг юқори қатламидаги сувда тез эрийдиган тузлар ювилиб пастки қисмига тушади, бинобарин, бу тупроқ турининг юкори қатламида қарбонатлар жуда кам, аксинча, остки қатламида тўпланиб, кўпаяди. Бундай жараёняар ўз навбатида жигар ранг тупроқ турида шўрлашиш ҳодисасига йўл қўймайди. Жигар ранг тупроқ баъзи ёнбағри тупроқ, юзаси нисбатан парчаланган, ўртача баландликка эга бўлган тоғларда кишилариинг нотўғри хўжалик юритиши (ўрмонларни нотўғри кесиши, бир йерда сурункасига мол боқиши, йерларни нотўғри ҳайдаши ва бошк.) натижасида эрозияга учраган. Жигар ранг тупроқларни эрозиядан сақлаш учун зудлик билан қуйидаги чораларни амалга ошириш керак: ёнбағри тик бўлган жойларни ҳайдаб экин экмаслик ёки кўп йиллик йем-хашак экиш; ўрмонзорлар ташкил этиш; мол боқишни тартибга солиш ва ҳоказо.

Ўзбекистон тоғларининг юқори қисмида, хусусан Ғарбий Тяншан тоғларининг сернам ҳамда ёнғоқзорлар ва буталари тагида қорамтир қўнғир тоғ ўрмон тупроқ тури жойлашган. Бу тупроқ тури морфологик жиҳатидан жигар ранг тупроқ турига яқин. Лекин ундан таркибида чиринди микдорининг кўплиги, бинобарвн, рангини қора-қўнғир туслиги, донадорлиги, унумдорлиги билан ажралиб туради. Қорамтир-қўнғир тоғ- ўрмон тупроғининг устки қатлами таркибида чиринди миқдори 14% га қадар бўлади. Қорамтир-қўнғир тоғ-ўрмон тупроғидан агротехника қоидаларига риоя қилиб экин экилса яхши ҳосил олиш мумкин. Ўзбекистонда жигар ранг ва қорамтир-қўнғир тоғ-ўрмон тупроғи жумҳурият умумий майдонининг 3,68% ни ишғол қилади. Ўзбекистон тоғларининг энг баланд қисмларида (3000—3300 м.дан юқорида) оч тусли қўнғир тупроқ минтакаси жойлашган. Оч тусли қўнғир тупроқ тарқалган жойлар Ўзбекистон тоғларининг энг баланд қисмларида жойлашганлиги учун тупроқ унча қалин эмас, чунки скелетли делювиал жинслар негизида вужудга келган, бинобарин, тупроқ минтақа бўйича ёппасига туташиб жойлашган эмас. Релефи қулай, нам, ўсимликлар қалин ўсган тоғларнинг шимоли-ғарбий ёнбағирларида бу тупроқ тури нисбатан кенг тарқалган бўлиб, таркибида гумус миқдори 5—7%, гача, гумус сақловчи қатлам эса 30—60 см. йетади. Аксинча, тоғларнинг қуёшга қараган жанубий ёнбағирларида тупроқ яхшк ривожланмасдан кўп жойларида туб она жинслар йер бетига чиҳиб, қоялар очилиб, кўп қисмини шағал ва қурумлар ишғол қилади. Бундай жойлардаги мавжуд бўлган оч тусли қўнғир тупроқлар қатл.ами юпқа, таркибида чиринди миқдори кам бўлиб 2—3 % ни ташкил этади. Оч тусли қўнғир тупроқ тарқалган минтақанинг кўп қисми, тошлоқлардан, очилиб қолган туб жинслардан, курумлардан, доимий қор ва музликлардан иборат. Оч тусли қўнғир тупроқли баланд тоғли минтақанинг доимий қорларга яқин жойларида, булоқ ва сизотлар атрофида унча катта майдонга эга

бўл,маган баланд тоғли утлоқ ва торфли-ботқоқ тупроқ тури жойлашган. Бу тупроқ турлари ичида торфли-ботқоқ тупроғининг устки (0—10 см) қисми таркибида 18—20% гача чиринди (гумус) мавжуд. Лекин торфли-ботқоқ тупроқнинг 10 см. дан қуйи қисмида гумус миқдори кескин ўзгариб, 1—3% га тушиб қолади. Оч тусли қўнғир тупроқ тарқалган майдон унча катта бўлмасдан умумий тупроқ майдонининг 1,19 фоизини ташкил этади, холос. (18 жадвалга қаранг.)Ўзбекистон ҳудудининг тоғли қисмида сув эрозияси кучли бўлиб, у яйловлардан нотўғри фойдаланиш, тик ёнбағирларни нотўғри ҳайдаш, ўсимликларга нисбатан нотўғри муносабатда бўлиш оқибатида содир бўлмоқда. Жумҳуриятимиз тоғ ва тоғолда қисмларида тупроқ майдонининг 15,44% сув эрозиясига учраган. Тупроқ —инсоният ҳаёти учун жуда зарур бўлган ресурсдир. Чунки инсон ўзи учун зарур бўлган озуқа маҳсулотларини тупроқдан олади. Бу жиҳатдан қараганда, Ўзбекистон жуда кулай имкониятга эга. Чунки унинг ҳудудида 44,7 млн. га йер майдони бўлиб, мутахассисларнинг маълумотига кўра суғорма деҳкончилик учун ўзлаштириш мумкин бўлган йерлар 18 млн. гектарни ташкил этади. Ҳозирча умумий йер фондининг фақат 4,2 млн. гектаридангина суғорма деҳқончиликда фойдаланимоқда, xолос. Қолганлари яйловларга, ўрмонзорларга ва бошқаларга тўғри келади. Деҳқончиликда фойдаланилаёгган йерларнинг 4,2 млн. гектари суғориладиган майдонга тўғри келади. Ўша суғориладиган майдоннинг 1,6 млн. гектари чўл зонасида, қолган 2,6 млн. гектари эса бўз тупроқ минтақаси зиммасига тушади. Демак, суғориладиган тупроқлар майдоннинг 62,0% бўз тупроқлар минтақаси зиммасига тўғри келади. Ваҳоланки, Ўзбекистонда буз тупроқ тарқалган майдон 8,0 млн. гектардан ортиқ бўлиб, ўшани 6,5 млн. гектари оч, типик ва тўқ бўз тупроқларга, қолгани эса ўтлоқ бўз, бўз ўтлоқ ва ўтлоқ, ботқоқ ўтлоқ тупроқлар зиммасига тушади. Ўзбекистонда ҳозирча суғорилаётган умумий майдоининг 60% дан ортиғи ўтлоқ воҳа (суғориладиган воҳа) тупроқларига тўғри келиди. Бундай

жойларга Қуйи Амударё, Қуйи Зарафшон, Марказий Фарғона, Қуйи Қашқадарё, Қуйи Сурхондарё каби воҳалар киради. Ўзбекистонда суғориладиган тупроқнинг 50 фоизи (2.1 млн. га яқин) у ёки бу даражада шўрлашган. Ўзбекистонда суғориладиган йерларнинг 2,1 млн. гектари хавфли даражада, шу жумладан 0,7 млн. гектари ўртача ва кучли даражада эрозияга учраган. Суғориладиган тупрокларнинг шўрлашишига ҳам табиий, ҳам антропоген омиллар сабабчидир. Баъзи жойларда грунт сувнинг силжиши кийин (Қарши ва Мирзачўл) бўлганлигидан тупроқ шўрлашса, баъзи ҳолларда илгор агротехниқа қоидаларига (суғориш қоидасига, миқдорига риоя қилмаслик амал қилмаслик туфайли тупроқ қайта шўрлашади. Ўзбекистон ҳудудида 6,6 млн. гектар тупроқ лалмикор зонада жойлашган. Булар асосан типик, тўқ бўз тупроқ ҳамда жигар ранг ва қўнғир ўрмон тупроқлар минтақасига тўғри келади. Лекин ҳозирча ўша 6,6 млн. гектардан фақат 1,1—1,3 млн. гектари ҳайдалиб деҳқончиллк қилинмоқда. Қолганлари эса яйлов, ўтлоқ сифатида фойдаланилмоқда. Ўзбекистондаги лалмикор йерлар асосан Тошкент, Самарқанд, Қашқадарё каби вилоятларда жойлашган. Жумҳуриятимиздаги лалми йернинг 20 фоизи хавфли даражада эрозияга, хусусан сув эрозиясига дучор бўлган (17расм). Бунга асосий сабаб ўтлоқ ва яйловлардан чорвачиликда нотўғри фойдаланиш, йерларни нотўғри ҳайдаш, ёнбағирлари қия бўлган жойларга бир йиллик экинлар экиш, ўрмонларга нисбатан нотўғри муносабатда бўлиш кабилар сабабчидир. Ўзбекистон ер фондининг энг кўп қисми (26,5—27,0 млн. гектари) яйловларга тўғри келади. Яйловларнинг 42,0% сурқўнғир тупроқлар жойлашган йерларга, 50% қумли, қумоқ, ўтлоқ ва бўз тупроқдарга, 8% эса бошқа тупроқларга тўғри келади. Лекин сўнгги йилларда яйловлардан нотўғри фойдаланиш (сурункасига бир жойда мол боқиш, тик ёнбағирларни нотўғри ҳайдаш, дарахтларни бетартиб кесиш, геологик қидирув ишлари, йўл қуриш, газ ва бошқа қувурлар ётқизиш ва бошқ.) туфайли яйловлар сифати

ёмонлашиб, қумлар кўчиб, қайта чўллашмоқда, тупроқ эрозияга учрамоқда. Маълумотларга кўра жумҳурият яйловларининг 27 фоизининг сифати ўзгариб кетган. Ўзбекистон суғориладиган йерларининг 722 минг гектари ирригаўион (суғорилма) эрозияга учраган. Бундан ташқари 700 минг га лалмикор йерлар ҳам сув эрозиясига дучор бўлган. Суғориш эрозияси асосан нишаб йерларни кўп сув оқизиб, қаровсиз қолдириш оқибатида вужудга келса, лалми йерлардаги эрозия тик ёнбағирларни нотўғри ҳайдаб, бир йиллик экин экиш туфайли вужудга келади. Жумҳуриятимизда 0,6 млн. гектар майдон шамол, эрозиясидан зарар кўрмоқда. Шамол эрозияси айниқса Фарғона, Зарафшон водийсида, Мирзачўлда, Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларида кучли. Шамол эрозияси туфайли тупроқнинг энг устки хосилдор қатлами зарар кўради, яъни учириб кетади, оқибатда тупроқ ҳосилдорлиги кескин камаяди. Ўзбекистон тупроқларини муҳофаза қилиш ўз ичига уни ифдосланишдан сақлаш каби масалани ҳам олади. Чунки эрозия туфайли тупроқ таркиби бузилиб, унумдорлиги кескин камайиб кетса, ифлосланиш туфайли тупроқнинг кимёвий ва биологик хусусияти ўзгаради, бинобарин, модда алмашинувида бузилиш юз беради, заҳарланади, унда ҳар-хил касаллик тарқатувчи микроблар кўпайиб кетади. Ўзбекистон тупроқ қатламини минерал ва заҳарли кимёвий моддалар, савоат ва шаҳар чиринди ахлатлари, коммуникаўия газ, нефт, сув, иссиқлик қувурларини ифлослайди. Ўзбекистон қишлоқ хўжалик эқинларидан юқори ҳосил олиш ва зараркунандаларга қарши курашиш мақсадида йилига катта миқдорда минерал ўғит ва ҳар хил заҳарли кимёвий моддалар ишлатилмоқда. Бу ўғит ва заҳарли кимёвий моддаларнинг бир кисми тупроқда тўпланиб, уни ифлосламоқда. Тупроқни саноат ва шаҳар чиқиндилари билан ифдосланишидан сақлаш

учун уларни қайта ишлаб, зарур моддаларни ажратиб олиб, зарарсизлантириб чиқаришга эришиш керак. Ўзбекистон тупроқ қопламини коммуникаўия қувурлари таъсирида зарарланишидан сақлаш учун коммуникаўия қувурлари ва кабелларини ётқизиш қоидаларига ва айниқса экологик зонани кенглигига тўла риоя қилиш; қувурлар ва кабелларни махсус туннел қазиб, ўша туннел орқали ўтказишга эришиш зарур. Ўзбекистон тупроқ қоплами шамол, сув, кимёвий эрозияга учраб, заҳарли моддалар билан ифлосланишдан ташқари яна тоғ-кон саноати таъсирида ҳам зарар кўрмоқда. Маълумотларга караганда тоғ-кон саноати ишлари билан бузилган йерлар ҳозир 1500 гектарни ташкил этади. Бунинг устига ҳар йиди 40 млн. тонна ҳажмнда тоғ жинслари, шлаклар, куллар, нокерак моддалар атрофга чиқариб ташланмоқда. Натижада тупроқ майдони (қисқариб, ифлосланмоқда. Шу сабабли бундан буён ўша тоғ-кон саноат чиқиндиларидан қайта фойдаланиб, улардан фойдали маъданларни ажратиб олишга эришиш; тоғ-кон саноати бузган йерларни, кераксиз чиқариб ташланган жинсдир қоплаган жойларни зудлик билан рекултиваўиялаш зарур.

Ф ойдаланилган адабиётлар : 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Высшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Узбекистон Республикасининг Президенти

Узбекистон Республикасида бюджет жараёни

Узбекистон Республикасида солик хукуки

Узбекистон Республикаси бюджет тузилиши

Узбекистон Республикасида Президент сайлови