Xalqaro tashkilotlarning aholini ijtimoiy muhofaza qilish masalalarini hal etishdagi tajribasi - Юриспруденция - Рефераты

Xalqaro tashkilotlarning aholini ijtimoiy muhofaza qilish masalalarini hal etishdagi tajribasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

www.arxiv.uz X alqaro tashkilotlarning aholini ijtimoiy muhofaza qilish masalalarini hal etishdagi tajribasi Reja: 1. Aholini ijtimoiy muhofazalash masalalarini hal qilish bilan shug`ullanadigan xalqaro tashkilotlar 2. XMTning asosiy vazifalari 3. XMT faoliyatining muhim yo`nalishlari 4. XMTning normativ hujjatlari

www.arxiv.uz Jahon iqtisodiy taraqqiyotidagi ijtimoiy omillar XX asr oxirida ko`pgina mamlakatlar oldida iqtisodiy rivojlanishning yangi yo`llarini va iqtisodiy muammolarni hal etishning yangi metodlarini izlash masalasi ko`ndalang bo`ldi. Jahon iqtisodiy rivojlanishining global tendentsiyalari bunda eng istiqbolli yo`l jamiyatdagi butun iqtisodiy tizimni ijtimoiy omillarni kuchaytirish va hatto ustuvorlik roli tomon qayta qurish ekanligidan dalolat beradi. Bu tendentsiya nazariy jihatdan barcha yetakchi iqtisodiy maktablar tomonidan tan olinadigan ijtimoiy bozor iqtisodiyoti kontseptsiyasida o`z aksini topgan. Bozorning ijtimoiy muammolarini birinchi o`ringa qo`yish jahon iqtisodiy rivojlanishining tabiiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi, bunda iqtisodiyotning samaradorligini yanada oshirish masalalari sezilarli darajada pirovard oqibatda ishlab chiqarishning inson omilini rivojlantirishdan iborat bo`lishi mumkin bo`lgan ham eski, ham yangi ijtimoiy muammolarning hal etilishiga bog`liq bo`lib qoladi. Agar inson omili ijtimoiy muhofaza muammolari doirasida ko`rib chiqiladigan bo`lsa, fikrimizcha, xo`jalik yuritishning bozor tizimi shart-sharoitlarida aholini ijtimoiy muhofazalashning butun tizimi aslida kelgusidagi iqtisodiy o`sishning asos-jamg`arilgan inson potentsialini saqlab qolish va rivojlantirish kabi bosh vazifani (yuqorida qayd qilingan ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash vazifasidan tashqari) hal qilishga bo`ysundirilganligini tan olmaslik mumkin emas. O`tish iqtisodiyotini, bozor islohotlari jarayoni rivojlanishda bo`lgan mamlakatlarda avval boshdanoq bozor mexanizmlarini, bunday vazifalarni hal qilishi lozim bo`lgan ijtimoiy sohaning davlat tomonidan boshqarilishi bilan biriktirishni mo`ljalga olish g`oyat muhim. Tub islohotlar davrida ijtimoiy bozor islohotlari doirasida iqtisodiy rivojlanishning yangi metod hamda vositalarini ishlab chiqish va amalga oshirish ham muhimdir. Barcha hokimiyat tuzilmalari ijtimoiy siyosatning ishlab chiqilishi va amalga oshirilishida hamda odamlarning barcha faoliyatlari, jumladan, mehnat faoliyatlari uning ijtimoiy mazmunidan kelib chiqib baholanishida davlatning rolini faollashtirishga yo`naltirilishi kerak. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda keyingi o`n yillikda tashkiliy revolyutsiya degan atama sodir bo`ldiki, uning mohiyati yaqin o`tmishda xususiy tashabbus va iqtisodiy samaradorlikning an`anaviy printsiplariga qarama-qarshi qo`yilgan «birlashish huquqi», «uyushmalar erkinligi» printsiplarini yanada rivojlantirish va amaliy ro`yobga chiqarilishidan iboratdir. Bu o`zgarishlar guruhiy manfaatlarning guruhiy vakillik printsipi asosida davlat hamda yuqorida aytib o`tilgan tashkiliy va uyushmalar o`zaro munosabatining yangi modelini ishlab chiqish yo`lidagi urinish bo`ldi.

www.arxiv.uz Kasaba uyushmalarining aholini ijtimoiy muhofazalash tizimidagi roli Turli ijtimoiy birlashmalar, birinchi navbatda kasaba uyushmalarining safi kengayib bormoqda. Kasaba uyushmalari tomonidan ijtimoiy dialog jarayonlarining faollashtirilishi ijtimoiy korpartizm fenomenini keltirib chiqardi. Hozirgi sharoitda ijtimoiy korporatizmning rivojlanganlik darajasi ko`p jihatdan siyosat tizimining boshqaruvchanligini belgilaydi. Rivojlangan mamlakatlarda manfaatlar vakilligining korporativ modeli har qanday hukumatning davlatni samarali boshqarishga qodirligini oshiradi. Bu munosabatda ko`pgina mamlakatlarning turli ijtimoiy sheriklik shakllarini davlat nazorati ostida rivojlantirishdan manfaatdor ekanliklari qonuniydir. Bu jarayonlarni faol rag`batlantirish ijtimoiy dialogning o`z mustaqilligini saqlab qolishga intilayotganlari qarshilikka duch kelishi mumkin, ammo ijtimoiy dialog ishtirokchilari turli shakllarining rivojlanishi bunday qarshilikni yengish imkonini beradi. Mehnatkashlarning barcha uyushmalari va ijtimoiy tashkilotlari orasida kasaba uyushmalari ta`sirining kuchi alohidadir. Buning sababi ishtirokchilarning ommavviyligida emas, balki kasaba uyushmalarining asosiy vazifasi o`z a`zolarining ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muhofaza qilish ekanligidadir. Davlat iqtisodiyotiga faol ta`sir ko`rsatadigan hozirgi sharoitda kasaba uyushmalari ular bilan albatta dialogga kirishadi, davlatning iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishda ishtirokchiga aylanadi. Bandlik, ijtimoiy muhofaza, mehnat shart-sharoitlari va unga haq to`lash boshqa o`zaro aloqa yo`li bilan hal qilinadi. Shu bilan kasaba uyushmalarining davlat hokimiyati mexanizmiga integratsiyasi maqsadga muvofiq emas. Hozirgi sharoitda ijtimoiy davlat quyidagi vazifalarni bajarib, ijtimoiy adolat va faravonlik g`oyasini amalga oshirishga da`vat etilgan: -jamiyatni ijtimoiy rivojlantirish va strategik ijtimoiy siyosat kontseptsiyasini ishlab chiqish; -ko`p ukladli iqtisodiyotning ijtimoiy asoslangan zaminlarini yaratish; -muvofiq keluvchi moliyaviy va moddiy ta`minotli ijtimoiy dasturlar ustuvorliklarini tuzish va belgilash; -ijtimoiy siyosat va ijtimoiy dasturlarning mafkuraviy hamda axborot ta`minoti; -ham umummilliy, ham mintaqaviy darajada davlat ijtimoiy muassasalarining ijtimoiy muammolarni hal qilish bilan shug`ullanadigan jamoatchilik va diniy tashkilotlar, siyosiy partiyalar hamkorligini qamrab oladigan ijtimoiy boshqaruv tizimini shakllantirish; -davlat ijtimoiy vazifalari majmuining sistemali huquqiy ta`minoti.

www.arxiv.uz Umumiy davlat farovonligini tashkil etish davridagi iqtisodiy o`sishning yuqori sur`atlari ijtimoiy – madaniy sohani moliyalash hajmini, ya`ni «inson sarmoyasiga» qo`yilmalar hajmini ko`paytirishda katta imkoniyat bergan. Shu bilan birga, keyinchalik ijtimoiy-madaniy sohada davlat roli ortib borishining salbiy tomonlari ko`rina boshlagan. Ortib borayotgan ijtimoiy xarajatlar hajmi va byudjetga kelib tushayotgan og`irlik va unga bog`liq bo`lgan xo`jalik yurituvchi sub`ektlar hamda aholi zimmasidagi soliq yukining yuqorilik darajasi o`zini ko`proq sezdira boshladi. Davlat byudjetiga tushayotgan og`irlik qator sabablar tufayli keskinlashdi. Birinchidan, ijtimoiy-madaniy xizmatlarning o`z ichki rivojlanish mantiqi bor, ya`ni keng ko`lamda o`zini qayta tiklash xususiyatiga ega. Xalqning ijtimoiy- madaniy rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, ijtimoiy-madaniy sohadagi keyingi taraqqiyot imkoniyatlari shunchalik ko`p bo`ladi. Odamlarning ijtimoiy- madaniy ehtiyojlari moddiy ehtiyojlardan farq qilib, to`yinish chegarasiga ega emas. Shu bilan birga, inson ehtiyojlari tizimida ijtimoiy-madaniy ehtiyojlar shaxsning rivojlanishi va o`zini namoyon qilishda alohida muhim rol o`ynaydi. Ikkinchidan, ta`lim, madaniyat va sog`liqni saqlash xizmat sohasining alohida tarmog`ini ifodalaydi. Moddiy ishlab chiqarishga qiyosan bu sohadagi mehnat unumdorligi doimo orqada qolish tendentsiyasiga ega. Buning sababi, xizmat sohasida inson mehnatini texnika bilan almashtirish imkoniyati ancha cheklangan, chunki shifokorlar, o`qituvchilar va madaniyat sohasi xodimlarining mehnati ijodiy hisoblanadi hamda sub`ektning sub`ekt bilan bevosita aloqada bo`lishini taqozo etganligi uchun ham uni qat`iy reglamentlash mumkin emas. Texnik vositalar ijtimoiy-madaniy soha xodimlarining ijodiy imkoniyatlarini oshirib, xizmat ko`rsatish sifatini oshiradi xolos. Xizmatlar ishlab chiqarish sermehnatliligi va ish haqi sarflar ulushining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy xizmatlar qiymatida ish haqi ulushining yuqoriligi ijtimoiy-madaniy kompleks xodimlari mehnatining murakkabligi va ular ish haqining o`sishi sanoat sohasidagi ishlab chiqarish unumdorligi o`sishiga bog`liqligi kabi omillar bilan belgilanadi. Demak, zamonaviy iqtisodiy rivojlanish xizmat sohasidagi bandlik ulushining ortib borishi va yalpi ichki mahsulotda uning salmog`i ortishi bilan ifodalanadi. Uchinchidan, xizmat sohasini, jumladan, ijtimoiy-madaniy sohani rivojlantirish demografik, texnogen va ekologik omillar ta`siri ostida bo`ladi. Ko`pgina rivojlangan mamlakatlarda pensiya yoshidagi aholi salmog`ining ortishi tibbiy va ijtimoiy xizmat ko`rsatish xarajatlarini ko`paytirishga olib keladi. Atrof- muhitning yomonlashuvi aholi sog`lig`iga yetkazilishi mumkin bo`lgan zararning oldini olish sarflarini oshirishga sabab bo`ladi. Texnik jarayonning inson organizmiga salbiy ta`sirini doimo ham yo`qqa chiqarib bo`lmaydi. Ko`pincha,

www.arxiv.uz mehnat shart-sharoitlarining nomaqbul sanitariya-gigiena holatlari yuzaga keladi. Ishlab chiqarishdagi shikastlanish va kasbiy kasallanish holatlarini to`la istisno qilib bo`lmaydi. Rivojlangan mamlakatlarda ijtimoiy-madaniy soha tarmoqlarini byudjetdan moliyalash qiyinchiliklari keyingi o`n yillikda ularni bartaraf etishga tubdan farq qiluvchi ikki yondashuvni keltirib chiqardi. Yondashuvlardan biri nokonservativ kontseptsiyaga hamda jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida davlatning rolini minimallashtirishga asoslanadi va bunday moliyaviy tanazzuldan chiqishda faqat o`z-uzini boshqarishning bozor imkoniyatlarini nazarda tutadi. Neokonservativlar ijtimoiy davlat rolini cheklashni ma`qullab, ijtimoiydan ko`ra iqtisodiy tomonga urg`u beradilar. Ular vositani maqsadga aylantirib, hozirgi jamiyatning asosiy vazifasi sifatidagi insonni rivojlantirish va uning ehtiyojlarini ikkinchi o`ringa qo`yadilar. Iqtisodiyotni chuqur tarkibiy qayta qurish bilan bog`liq hozirgi bosqichning xarakterli xususiyati rivojlangan mamlakatlar uchun jamiyat mehnat potentsialidan foydalanish darajasining ko`rsatkichi hisoblanadigan ishsizlikning sezilarli o`sishi tendentsiyasi bo`lib qolmoqda. Keyingi yillarda deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda ishsizlik sur`atining o`sishi ularda iqtisodiy rivojlanish bosqichining yuqorida aytilgan xususiyatidan emas, balki iqtisodiy o`sish sur`atlari pasaygan sharoitlarda ijtimoiy xarajatlar o`sishining nomuvofiqligi tufayli hamdir. Natijada davlat byudjeti kamomadi ko`payib, inflyatsiya o`sgan. O`z navbatida bunga qo`shimcha sifatida ish kuchining qimmatlashuvi sodir bo`lib, yangi ish joylarining soni kamaygan va ishsizlik o`sgan. Ijtimoiy davlat rivojlanishi, xususan, ijtimoiy xarajatlarni moliyalash inqirozida ifodalangan tanazzul hodisalarini rivojlangan bozor mexanizmlarining moslashuvchanligi ancha yumshatdi. Shu bilan birga, mazkur mamlakatlar rivojlanishining bu murakkab bosqichida ijtimoiy sheriklar tomonlarning munosabatlarini to`g`rilash zarurligi yuzaga keldi. Iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish sharoitida davlat kasaba uyushmalari bilan o`zaro munosabatni shu davr uchun xarakterli bo`lgan o`ziga xos shakllarda amalga oshirishi kerak. Masalan, davlatning iqtisodiy modernizatsiyaga yo`naltirilgan siyosati kasaba uyushmalari tomonidan sezilarli yon berilishi zarurligini va ayni paytda ular iqtisodiyotining amalga oshirilayotgan tarkibiy qayta qurishga qushilishlarini ham nazarda tutadi. Bundan tashqari, yuzaga kelgan iqtisodiy vaziyat nafaqat davlat, korxonalar balki kasaba uyushmalari o`rtasida qaror topgan ijtimoiy sheriklik munosabatlariga ham salbiy ta`sir qiladi. Bunday sharoitda davlatning iqtisodiyotni jonlashtirish bo`yicha kechiktirib bo`lmaydigan tadbirlarni amalga oshirishiga nomuvofiq ta`sir etishi mumkin bo`lgan ijtimoiy

www.arxiv.uz nizolar yuzaga kelishining oldini olish kerak bo`ladi. Shu bilan birga, kasaba uyushmalari bu vazifalarni amalga oshirishdagi davlat bilan qilingan hamkorlik evaziga miqdori naqd iqtisodiy vositalar bilan aniqlanishi kerak bo`lgan ma`lum kompensatsiyani ham talab qiladi. Aytib o`tilgan muammolar deyarli barcha iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud, ammo ularning har birida bu muammolarning ijtimoiy sheriklikning moyilligi va qaror topgan tizimidan kelib chiqadigan, qoidaga ko`ra kuchli tashkilotga, tadbirkorlar uyushmalari bilan hamkorlik darajasiga ega bo`lgan kasaba uyushmasi harakatining xarakteridan kelib chiqadigan o`z yechimi bor. Hozirgi kasaba uyushmalari o`z rivojlanishi jarayonida murakkab tashkiliy tuzilmali ommaviy tashkilotga aylangan. Ular jiddiy ijtimoiy kuch va yuksak darajadagi javobgarlikni kasb etgan, ularning rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi roli ijtimoiy davlat qaror topishiga ko`ra ortib borgan. Shuning uchun iqtisodiyotni modernizatsiya qilishda kasaba uyushmalarini e`tiborga olmaslik, ma`lum ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Har qanday modernizatsiyalash modeli o`z navbatida avvalo, davlat, tadbirkorlar va kasaba uyushmalarining qaror topgan xususiyatlarini aks ettiradi. Uning muvaffaqiyatli bo`lishi faqat kasaba uyushmalari xatti-harakatiga emas, balki davlatning ijtimoiy sheriklik tomonlari bilan dialogni tashkil etishdagi pozitsiyasi qanchalik moslashuvchan va shu bilan birga printsipial bo`lishiga ham bog`liq bo`ladi. Yevropa mamlakatlarida aholini ijtimoiy muhofaza qilish Davlat ijtimoiy muhofazalash tizimi Shimoliy Yevropa davlatlarida, ayniqsa Shvetsiyada anchagina rivojlangan. Aksincha, AQSHda davlat faqat minimal ijtimoiy muhofazani ta`minlaydi, bundan ortig`iga insonning o`zi erishishi lozim, chunki har bir kishi o`z hayoti va kelajagi uchun o`zi javobgar. Rivojlangan davlatlarning ijtimoiy muhofazalash sohasi uchun umumiy bo`lgan tendentsiya shundaki, bu davlatlarda ijtimoiy jamg`armalarga badallar korxona yoki mehnatkashlar tomonidan to`lanadi (Finlyandiyada faqat korxonalar to`lasa, Germaniya, Niderlandiya, Frantsiyada asosiy og`irlik mehnatkashlar gardanida). Olinadigan yordam miqdoridagi farq sezilarli darajada. Imtiyozlardan foydalanishda umumiy tenglik huquqi Shimoliy Yevropa davlatlari, Niderlandiyada amal qiladi. Belgiya, Germaniya, Frantsiyada nafaqa va yordam miqdori to`langan badallar salmog`iga qarab belgilansa, AQSH va Kanadada nafaqalar muhtojlik darajasiga qarab to`lanadi. Ijtimoiy davlat rivojlanishi, xususan, ijtimoiy xarajatlarni moliyalash inqirozida ifodalangan tanazzul hodisalarini rivojlangan bozor mexanizmlarining moslashuvchanligi ancha yumshatdi. Shu bilan birga, mazkur mamlakatlar

www.arxiv.uz rivojlanishining bu murakkab bosqichida ijtimoiy sheriklar tomonlarning munosabatlarini to`g`rilash zarurligi yuzaga keldi. Iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish sharoitida davlat kasaba uyushmalari bilan o`zaro munosabatni shu davr uchun xarakterli bo`lgan o`ziga xos shakllarda amalga oshirishi kerak. Ijtimoiy siyosat sohasida diqqatga molik yo`nalishlardan biri oilalarni qo`llab-quvvatlash va oilaviy nafaqalardir. Yevropa Ittifoqiga kiruvchi davlatlar orasida aholini ijtimoiy muhofazalash Belgiyada yaxshiroq tashkil etilgan. Ayni shu davlat ishchilarning ish haqlariga nisbatan oilaviy nafaqalar salmog`i bo`yicha birinchi o`rinda turadi. Ikki va uch farzandli oilalar uchun u mos ravishda 13,7% va 25,7%ni tashkil etadi, Germaniyada bu nisbatlar 3,0% va 5,8%ga teng. Belgiyada bolali oilalarni qo`llab-quvvatlash bo`yicha bir necha qonuniy aktlar amal qilmoqda, ularning maqsadi «ishlab chiqarish jarayonidagi hissasidan qat`i nazar har bir insonga ijtimoiy muhofaza va minimal kafolatlangan daromadni ta`minlashdir». Hozirgi vaqtda oilalarni qo`llab-quvvatlash siyosati oilaviy nafaqalarni ko`zda tutadi, birinchi farzand tug`ilgandan boshlab shunday nafaqalar to`lab boriladi. Nafaqalar miqdori ota-onalarning professional maqomi, oiladagi bolalar soni, tug`ilgan farzandning oilada nechanchi ekaniga bog`liq. Bola 18 yoshga to`lguncha, talabalar esa 25 yoshga to`lguncha nafaqa to`lanadi. Bolali oilalar, shuningdek, soliq imtiyozlariga ham ega, masalan, qaramog`idagi bolalar soniga qarab soliqqa tortilmaydigan daromad miqdorini oshirish transportdan, uy-joydan foydalanish, harbiy xizmatga chiqarish bo`yicha. Onalikni muhofaza qilish va bolalar muassasalari instituti tashkil etilgan, enagalar va tarbiyachilar xizmati, oilalarga yordam ko`rsatish xususiy xizmatlari shakllantirilgan. Avstriyada ham oilalarga yordam ko`rsatish tizimi ancha rivojlangan. Bu yerda mazkur masala Onalik akti va Ota-onalar ta`tili to`g`risidagi aktlar bilan tartibga solinadi. Bolalar nafaqalari soni bir talay. Masalan, ota-onalar ta`tili davridagi nafaqa, farzand tug`ilishi bilan bog`liq nafaqa, tug`ishdan keyingi davr uchun nafaqa (farzand 12 yoshga to`lguncha), bolalarni parvarishlash uchun mahalliy nafaqalar. Bu davlatlarda bolali onalar uchun soliq imtiyozlari tizimi mukammal tuzilgan. Farzand voyaga yetgunga qadar uning parvarishi, ta`lim olishi va boshqalar uchun sarflanadigan xarajatlarni davlat tomonidan qisman kompensatsiyalab turish uchun ota-onalarga ajratiladigan bolalar nafaqasi ko`pgina xorijiy davlatlarda oilaviy nafaqalar sirasiga kiritilib, ko`proq ota-onalik nafaqalari deb yuritiladi. Bolalar nafaqasi jahonning barcha davlatlarida ham mavjud emas. Osiyo, ayniqsa, Afrikadagi aksariyat davlatlarda bolali oilalarni ijtimoiy muhofazalash tizimi yetarlicha shakllanmagani bois bunday nafaqalar berilmaydi.

www.arxiv.uz Rivojlangan g`arb davlatlarida bolalar nafaqasi asosan voyaga yetmagan farzandlari bor oilalar uchun ajratiladi. Bu nafaqa Frantsiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya kabi davlatlarda 16 yoshgacha farzandi bo`lgan oilalarga berilsa, Belgiyada farzand 14 yoshga yetgach, to`xtatiladi. Aksariyat xorij davlatlarida bizda yaqindagina joriy etilgan bolalar nafaqasini faqat muhtoj oilalarga to`lash tamoyili ilgaridan mavjud, ya`ni bolalarga nafaqa belgilashdan oldin oilaning shu nafaqaga qay darajada muhtoj yoki muhtoj emasligi aniqlanadi. Masalan, Buyuk Britaniyada dastavval, oilaning daromadlari tekshiruvdan o`tkaziladi, agar oilaning daromadlari yashash minimumidan yuqori bo`lsa, nafaqa belgilanmaydi. Bundan tashqari, ushbu nafaqa olish uchun murojaat qilgan oila so`nggi ikki yil ichida kamida olti oy mamlakatda istiqomat qilgan bo`lishi kerak. Frantsiyaning bolalarga nafaqa to`lash mexanizmi o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bolalar nafaqasi asosan tadbirkorlar va yakka tartibdagi mehnat bilan shug`ullanuvchilarning daromadlaridan to`lanadigan foizlik sug`urta badallari hisobiga tarkib topadigan mablag`lardan to`lanadi. Nafaqa olish uchun oilada kamida ikkita farzand bo`lishi lozim. Agar farzand davolanish, o`qish va boshqa sabablar bilan 3 oy Frantsiyadan tashqarida bo`lsa, nafaqa to`xtatiladi. Nafaqa miqdori: 2 farzand uchun- ish haqining 32,2%, 3 nafari uchun- 27,3%, 5 nafar farzand uchun- 115,0% ga teng. Kanadada nafaqalar soliq imtiyozlari bilan almashtirilgan, ya`ni farzandi bor ota-onalar kamroq soliq to`laydilar. SHvetsiyada ko`p bolalai oilalarga maxsus nafaqa to`lanadi. Ammo farzandlar boshqa-boshqa nikohlardan bo`lmasligi shart. Bundan tashqari, agar ota aliment to`lashga qodir bo`lmasa yoki kam miqdorda to`lasa, qo`shimcha aliment nafaqalari to`lanadi.

www.arxiv.uz AQSHda aholini ijtimoiy muhofaza qilishning xususiyatlari AQSHda ijtimoiy yordam tarmog`i quyidagi ikki asosiy guruhga birlashtirish mumkin bo`lgan bir necha katta-kichik dasturlarni o`z ichiga oladi: qashshoqlikka qarshi kurash dasturlari va sug`urta tarzidagi dasturlar. Birinchi guruhga kiruvchi dasturlar aholining kundalik ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Yordam olish huquqi va nafaqa miqdori insonning boshqa manbalardan olgan daromadlarining salmog`i, shuningdek, uning jamg`armalariga bog`liq. Yordam olishning boshqa variantlari ham mavjud, masalan, taklif etilgan ishga joylashishi, kasbiy ta`lim olishga rozilik bildirish va h.k. fuqarolarni dasturlarga qo`yish uchun nomoliyaviy mezonlar ham mavjud. Ba`zi dasturlar faqat urush veteranlari, 65 yoshdan oshgan keksalar, yosh bolali oilalarga yordam ko`rsatishga qaratilgan. Sug`urta tarzidagi dasturlar murakkab vaziyatlarda alohida shaxslar yoki oilalar turmush darajasini tutib turishga ko`maklashadi. Bu dasturlarning maqsadi - boy berilgan daromadning (ishsizlik, travmatizm oqibatida va h.q.) o`rnini qisman bo`lsada qoplash. SHu bilan birga, xususiy dasturlar ham mavjud, masalan, ish beruvchilarning mablag`lari hisobiga shakllanadigan xususiy pensiya tizimlari. Garchi xususiy dasturlar ijtimoiy yordam tarmog`iga kirmasa-da, davlatdan yordam olishga talabgorlarning muhtojlik darajasini aniqlashda ularni hisobga olish darkor. Ko`plab dasturlar federal qonunlar bilan tartibga solinadi. Ularning bir qismi federal xukumat tomonidan moliyalanadi va amalga oshiriladi, ammo ko`plab dasturlar shtatlar hukumatlari tomonidan bajariladi, xarajatlar esa federal hukumat va shtatlar o`rtasida taqsimlanadi. Ta`kidlash lozimki, turli dasturlarning amalga oshirilishiga qaramay AQSHda hozirda ham qashshoqlikning ma`lum darajasi saqlanib qolgan. Statistik ma`lumotlarga ko`ra, AQSH aholisining 15,0% qashshoqlik chegarasida. Аholini ijtimoiy muhofaza qilishning Yaponiya modeli Yaponiyada davlat tomonidan aholiga ijtimoiy yordam ko`rsatishning keng tarqalgan turlari quyidagilardan iborat:  H ayot kechirish uchun subsidiyalar;  Ta`lim olish uchun nafaqalar;  Uy-joy uchun nafa q alar;  Tibbiy nafa q alar;  Bola tug`ilishi munosabati bilan beriladigan nafaqalar;  Dafn etishga beriladigan nafa q alar;  Ishga tayyorgarlik ko`rish uchun beriladigan nafaqalar( kiyim, transport xarajatlari va boshqalar);

www.arxiv.uz Aholini ijtimoiy muhofazalash va ijtimoiy ta`minot tizimi quyidagilarni o`z ichiga oladi: ijtimoiy sug`urta va tibbiy sug`urta, ijtimoiy xizmat ko`rsatish va jamoatchilik yordami. Yaponiyada ijtimoiy sug`urta o`zining milliyligi va o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu yerda ijtimoiy sug`urta tushunchasi keng tushuncha bo`lib, ish bilan bandlik sug`urtasi, bemorlik, shikastlanish, nogironlik va keksalik nafaqasi sug`urtalari va boshqalarni nazarda tutadi. Yaponiyada umumiy sug`urta instituti tashkil etilgan bo`lib, shuning hisobiga tibbiy yordam va nafaqa sug`urtasi huquqiga barcha aholi qatlamlari ega bo`lgandir. «Ishsizlikka qarshi sug`urtasi» va «ishchilarni kompensatsiyalash sug`urtasi haqida»gi qonun 1947 yilda qabul qilingan bo`lib, mazkur sug`urtalar turida ishlab chiqarish jarayonida orttirilgan shikastlanish va kasalliklarga sarflanadigan xarajatlar bilan qoplanadi. 1974 yilda «Ish bilan bandlikni sug`urta qilish haqida»gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun amaldagi 1947 yilda qabul qilingan «Ishsizlikka qarshi sug`urta haqida»gi qonuning o`rniga kuchga kirdi. Mazkur qonunda ishsizlik nafaqasini to`lash bilan bir qatorda ,avvalgi maoshining 60-80,0%ni tashkil qiladigan va 3 oydan 10 oygacha to`lab boriladigan nafaqa bilan birga, ish bilan bandlikni barqarorlashtirish, ishsizlikning oldini olish kabi tadbirlar ham qayd etilgan. Shu bilan birga, ish joyini yo`qotganlar uchun yangi mutaxassislikni egallashda yordam ko`rsatish yo`li bilan ularning mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshirish ham nazarda tutilgan. Ayrim aholi guruhlarining mehnat bozoridagi holati yaxshilanishida «Mehnat qilish imkoniyatlarining tengligi haqida»gi qonun katta rol o`ynadi. Ushbu qonun ayollarning ish joylarida kamsitilishlariga chek qo`yib, ularni umumiy ishlab chiqarish jarayonida o`z xohishlaridan kelib chiqqan holda ishtirok etishlari imkoniyatini yaratdi. Mazkur yo`nalishda yana «Keksa kishilarning bandligini barqarorlashtirish haqida»gi qonun ham katta axamiyat kasb etdi. Yaponiyada ishsizlarga ajratilgan nafaqa xarajatlari ancha kam bo`lib, bu o`z navbatida ishsizlar sonining ham ancha kam bo`lishini taqazo etadi. Shuni ham nazarda tutish kerakki, umumiy hisob bo`yicha Yaponiya ijtimoiy ta`minotning iqtisodiy faol aholiga ko`rsatayotgan tibbiy, keksalik nafaqasi va boshqa nafaqalar sohasida rivojlangan davlatlardan orqada qolayotgani yo`q. Tibbiy sug`urtadan tushadigan to`lovlar tibbiy xizmat ko`rsatishga, tibbiyot muassasalarini zamonaviylashtirish, avvalombor sifatliroq tibbiy asbob-uskunalar olish, vrachlar, hamshiralar va boshqa tibbiyot xodimlarining malakasini oshirish kabi tadbirlarga sarf qilinadi. Mamlakat miqyosida 1961 yildan bo`yon «Davlat tibbiy sug`urtasi haqida»gi qonun amalda bo`lib, mazkur qonunga binoan bu turdagi sug`urta dasturini boshqarish bilan bog`liq sarf-xarajatlar mahalliy hukumat tashkilotlari zimmasiga yuklanadi.

www.arxiv.uz Yaponiyada ijtimoiy xizmat ko`rsatish deganda, biz aholining barcha ijtimoiy guruhlari orasida, yordamga muhtoj bo`lgan shaxslarga, maxsus muassasalarda yoki uylarida kun davomida ko`rsatiladigan yordamni tushunishimiz lozimdir. Aholining ushbu toifasiga nogironlar, qariyalar va bolalar kiradilar. Mazkur xizmat turi «Bolalarning farovonligi haqida», «Nogironlarning farovonligi haqida», «Aqli zaif bolalarning farovonligi haqida» va «Qariyalarning farovonligi haqida» qonunlari asosida amalga oshiriladi. Shuni ta`kidlash lozimki, ijtimoiy xizmat ko`rsatish uchun javobgarlik hukumatning mahalliy tashkilotlari zimmasiga yuklatilgan bo`lib, u teng ulushda davlat va mahalliy byudjetlar tomonidan moliyalashtiriladi. Yaponiyada «Jamoatchilik yordami haqida»gi qonun qabul qilingan bo`lib, 1950 yilda qayta ko`rib chiqilgan va unga qo`shimchalar kiritilgan. Jamoatchilik yordami Sog`liqni saqlash va Ijtimoiy ta`minot vazirliklari tomonidan belgilangan turmush darajasidan past darajada yashayotgan oilalarga qaratilgandir. Bunday oilalarga nafaqalar to`lanib, bepul xizmat ko`rsatilib beriladi. Har ikkala xizmat turi ham umumdavlat va mahalliy soliqlar hisobiga moliyalashtiriladi. 1998-1999 yillarda ijtimoiy ta`minotga sarflangan davlat byudjetining xarajatlari 14,8 trln. ienni tashkil qilgan. Shundan 60,0% ijtimoiy sug`urtaga mo`ljallangan. Jamoatchilik yordamiga ajratilgan ulush ham anchagina katta bo`lib, u 30,0%ni tashkil qilgan. Shundan 60,0% keksalarga sarf qilingan bo`lsa, 25,0%ga yaqini bolalar uchun sarflangan. Yaponiyada aholini ijtimoiy muhofazalash va ijtimoiy ta`minot tizimida yosh avlodga g`amxo`rlik ko`rsatish muhim o`rin egallaydi. Bolalar sog`ligini saqlash tizimining zamonaviy poydevoriga «Bolalar farovonligi haqidagi» qonun qabul qilinishi bilan asos solingan edi. Mazkur qonun Yaponiya Konstitutsiyasining 25-bandida ko`rsatilgan «bolalarning zarur turmush sharoitiga va turmush sifatiga bo`lgan huquq»lari asosida qabul qilingandir. Qonun davlat va mahalliy hukumat organlariga o`sayotgan yosh avlodning sog`ligi uchun kerakli bo`lgan g`amxo`rlik qilish majburiyatini yuklaydi. Mazkur vazifani amalga oshirishda bolalarning turmush tarzini yaxshilash bilan shug`ullanuvchi jamoalar faol ishtirok etadilar. Ularning vazifalariga quyidagilar kiradi : 1. emizikli va homilador ayollarning moddiy sharoitini o`rganish; 2. aqli zaif onalar istiqomat qiluvchi oilalarni o`rganish va boshqalar. Zarur hollarda ular hukumatning mahalliy organlariga kerakli choralar ko`rish haqida murojaat qilish huquqiga egadirlar. 1965 yilda qabul qilingan «Ona va bolaning sog`ligi haqida»gi qonunga asosan joylarda maxsus tashkilotlar faoliyat ko`rsatmoqdalar. Ular barcha homilador ayollarning ro`yxatini olishadi, yangi tug`ilgan chaqaloqqa g`amxo`rlik qilish, onaning sog`ligi haqida, homiladorlikning rivojlanishi, bola tug`ilishi haqidagi ma`lumotlar, bola tug`ilgach

www.arxiv.uz esa chaqaloqning sog`ligi haqida, birinchi vrach ko`rigi, emlashlar, bolaning rivojlanishi haqida ma`lumotlar qayd etilgan kitobchalar bilan ta`minlaydilar. Barcha ma`muriy hududlarda maslahat markazlari faoliyat ko`rsatadi, hozirgi paytda ularning soni 200 dan oshiqroq. Ushbu markazlarda malakali mutaxassislar xizmat qiladilar. Bu yerda ota-onalar bola tarbiyasi, bolalar haq- huquqlari poymol qilinishining oldini olish masalalari bo`yicha maslahatlar oladilar. Ayrim markazlarda kutubxonalar, bolalar o`ynaydigan xonalar yoki maydonchalar, mashq zallari tashkil qilingan bo`lib, bu qulayliklar avvalambor sharoiti og`ir oiladagi bolalar uchun mo`ljallangandir. Ushbu markazlar xodimlari yetim qolgan yoki ota onalarining bola ta`minotiga qurbi yetmaydigan bolalarni maxsus bolalar muassasalariga, masalan, bolalar uylariga joylashtirilishiga yordam beradilar. «Ish bilan bandlikni sug`urta qilish haqida»gi qonunga 1994 yilda kiritilgan o`zgartirishlarga muvofiq, 1995-1996 yillardan boshlab bola tarbiyasi uchun ta`til oluvchilarga ularning so`ngi okladining 25,0% miqdorida nafaqa to`lanishi kafolatlanadi. Bundan tashqari, shu davr mobaynida ular ijtimoiy sug`urta jamg`armalariga badallar ham to`lamaydilar. Ko`pgina korxonalar o`z ishchi- xizmatchilariga qo`shimcha moddiy yordam ko`rsatadilar. Ular ta`tildan qaytgach esa, ular uchun ma`lum yengilliklar, jumladan, sharoitga mos keluvchi ish tartibi yaratib berishga harakat qiladilar. XXI asrda shubhasiz Yaponiyada aholini ijtimoiy muhofazalash va ijtimoiy ta`minot tizimi rivojlanadi, yanada takomillashib boradi. Yuqorida qayd etilganidek, yaponiyaliklarning boshqa rivojlangan davlatlarga nisbatan ijtimoiy jamg`armalarga o`tkazayotgan to`lovlari uncha katta bo`lmasa-da, kelajakda bu to`lovlar albatta ko`payib boradi. Sog`liqni saqlash va Ijtimoiy ta`minot vazirliklarining 2025 yilga mo`ljallangan istiqbollariga ko`ra, to`lovlar bu davrga kelib milliy daromadning 28,5-32,5% tashkil qilishi mumkin. Ya`ni, Germaniya va Frantsiyaning shu sohadagi bugungi kundagi darajasiga yetib kelishi mumkin. Xususan, albatta soliqlar va ijtimoiy sug`urta to`lovlarining umumiy ulushi o`sha paytga kelib 50%ga o`sishi kutilmoqda. Yaponiyaliklarning fikricha, milliy daromad tarkibida soliqlar ijtimoiy sug`urta to`lovlarining ulushlari ko`paymasdan, XXI asrda tobora keksayib borayotgan Yaponiya jamiyatining zarur iqtisodiy turmush darajasini ta`minlashi kerak bo`ladi. Xulosa tarzida aytsak bo`ladiki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlari tajribasining ko`rsatishicha, ijtimoiy muhofaza qilish tizimini davlat, xususiy strukturalar, jamoat birlashmalari o`zaro hamkorlikda tashkil etishlari maqsadga muvofiqdir. Mablag`larning bir qismini avtomatik ravishda ijtimoiy ehtiyojlarga ajratishdan voz kechish, ijtimoiy muhofaza qilish tizimi samaradorligini oshirish

www.arxiv.uz so`ngi yillarda rivojlangan davlatlarning aholini ijtimoiy muhofaza qilish sohasidagi siyosatining asosiy xususiyatlariga aylanib bormoqda. Ijtimoiy yordamga ajratiladigan xarajatlarning ko`pligi jamiyat rivojining nomaqbul ko`rsatkichidir, zero, ijtimoiy muhofaza qilish dasturlarining haddan tashqari kengaytirilishi mehnatga bo`lgan iqtisodiy rag`batning pasayishiga olib keladi. Har qanday mashg`ulot – mehnatkashlar va ularning oilalarini muayyan daromad bilan ta`minlash asosidir. Shu bois keyingi yillarda xorijda ijtimoiy muhofaza qilish tushunchasini tobora ko`proq aholining ish bilan bandlik siyosati bilan bog`liq holda ko`rilmoqda. Bunga kam ta`minlangan mehnatkashlar tabaqalarining ish bilan bandligini tartibga solish, ularni qayta o`qitish, turmush xarajatlarining o`sishi bilan bog`liq holda indeksatsiyalashning moslashuvchan tizimi kabilarni ham kiritish mumkin . Ijtimoiy sug`urta: mazmuni, mohiyati O`zbekistonda tub bozor islohotlarini amalga oshirish jarayonida aholini ijtimoiy himoyalashning umumdunyo tendentsiyalarinid yaxlit hisobga oladigan va ayni payt mamlakatni rivojlantirish xususiyatlarini uning tarixiy demokratik hamda ijtimoiy o`ziga xosliklarini aks ettiradigan tizimi yaratildi. O`tish iqtisodiyoti sharoitida mehnat jarayonida xodimlarni ijtimoiy himoyalashning butun tizimi va mexanizmlarini shakllantirishga ta`sir har xil turdagi omillar majmui amalda bo`ladi va bu mazkur sohani davlat tomonidan boshqarishning alohida rolini nazarda tutadi. Bu sharoitda mehnatga layoqatli aholini ijtimoiy muhofazalashning asosiy muammolari quyidagilar hisoblanadi: -xodimlarning mehnat shart-sharoitlari va muhofazasi sohasidagi asosiy ehtiyojlari va ularning davlat tomonidan kafolatlanganligi; -mehnatni insoniylashtirish ob`ektiv tendentsiyalari ortib boradigan shart- sharoitlarda ishlab chiqarish omillari va atrof-muhitning salbiy ta`sirini kamaytirish; -ijtimoiy muhofaza masalalarini hal qilishda mehnat munosabatlari sohasini ijtimoiy sheriklik rolini oshirish yo`nalishida rivojlantirish. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko`rsatishicha, ijtimoiy muhofaza tizimiga turli davlat va nodavlat tuzilmalari, jumladan, quyidagilar kiradi : -maxsus davlat organlari (mehnat va ijtimoiy muhofaza, sog`likni saqlash, vazirliklari, turli davlat qo`mitalari); -ijtimoiy sug`urta (ishlab chiqg`arishdagi baxtsiz hodisa va boshqalar) bo`yicha davlat va jamoat tashkilotlari; -shu muammolar bo`yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilishini ta`minlaydigan milliy markazlar va jamg`armalar.

www.arxiv.uz O`zbekistonda ijtimoiy muhofazaning zamonaviy tizimini yaratish mavjud ijobiy tajribani hisobga oladi, shuningdek, taniqli xalqaro tashkilotlar – xalqaro mehnat tashkiloti, butun dunyo sog`liqni saqlash tashkiloti va boshqalar tavsiyalaridan foydalanadi. Ko`pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar ijtimoiy muhofaza tizimlarida ijtimoiy sug`urta bilan ijtimoiy yordam o`rtasida farq bo`lgan, ammo bu O`zbekistonda ham amalda bo`lgan sobiq sho`ro tizimiga taalluqli emas. Ijtimoiy sug`urta tizimi nafaqat yakka tartibda badallar to`lanishiga bog`laydi, balki hayot mobaynida daromadlarni tenglash (pensiya kabi) yoki sug`urtaning an`anaviy ma`nosida, masalan, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo`qotganlik va ishsizlik bo`yicha nafaqalar to`lashda foydalaniladi. Ijtimoiy yordam, ikkinchi tomondan, oldin to`langan badallarga bog`liq bo`lmaydi va aholining kam ta`minlangan qatlamlarini ta`minlashga mo`ljallanadi. Ijtimoiy sug`urta tizimiga pensiyalar, vaqtincha mehnat qobiliyatini yo`qotganlik va nogironlik bo`yicha nafaqalar, shuningdek, ishsizlik bo`yicha nafaqalar kiradi. Ko`p bolali oilalarga nafaqalar hamda iste`mol subsidiyalari ijtimoiy yordam toifasiga kiritilishi mumkin. Ijtimoiy sug`urta bilan ijtimoiy yordam o`rtasidagi farq o`zini-o`zi moliyalash hisobiga ta`minlanadigan ijtimoiy muhofaza bo`yicha nafaqalar (pensiyalar, vaqtincha mehnat layoqatini yo`qotganlik va nogironlik, ishsizlik bo`yicha nafaqalar) hamda davlatning umumiy daromadlaridan moliyalanadigan nafaqalarni (ko`p bolali oilalarga nafaqalar, homiladorlik va tug`ish bo`yicha nafaqalar va mo`ljalli iste`mol subsidiyalar) ajratib ko`rsatish uchun o`tkaziladi. Ijtimoiy sug`urta bo`yicha nafaqalar xususiy sektor ishtiroki uchun katta imkoniyatlar yaratadi, ijtimoiy yordam esa asosan daromadlarni qayta taqsimlash, hukumat va xayriya tashkilotlari vakolatiga kiradigan kambag`allik darajasini pasayitirishga yo`naltirilgan bo`ladi.

www.arxiv.uz Ijtimoiy ta`minot tizimining shakllanishi va rivojlanishi Ish staji bo`yicha pensiyalarning belgilangan muddatgacha berilishi soliq- byudjet sohasiga jiddiy ta`sir etadi. Islohotning dastlabki yillarida u qamrab olgan ishlovchilar soni bo`yicha sezilarli istisnolar bo`lgan, odamlar belgilangan muddatdan oldin pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan. Keyinchalik bunday pensiyani tayinlash ko`lami birmuncha qisqardi, ammo yangi qonunga ko`ra ancha sezilarliligicha qolaverdi. Rasmiy ma`lumotlarga ko`ra, 1994 yilga kelib belgilangan muddatidan oldin pensiyaga chiqqanlar hissasi barcha pensionerlarning 13,8 foizini tashkil qilgan. Ijtimoiy pensiyalar zarur mehnat stajiga ega bo`lmaganlarga berilgan. Bu toifadagi pensiya yangi pensiya qonunchiligi bo`yicha bekor qilindi, u haqda quyida tuxtalib o`tamiz. Ikkinchi bosqichda mehnat staji va oldingi ish haqi miqdori yoki qonunchilikda belgilangan ma`lum mezonlarga ko`ra pensiyalarga ustamalar to`lash asosida pensiyalarning minimal miqdoridan ortadigan pensiyalar miqdorini to`lash ko`rib chiqiladi. Ustamali pensiyalar respublika byudjetidan moliyalanadi va urush nogironlari hamda faxriylar bevalariga qo`shimcha to`lovlarni o`z ichiga oladi. Ikkinchi bosqich qisman rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan ijtimoiy sug`urtaga muvofiq keladi, ya`ni pensiyaga ustamalarni oldin to`langan badallarga bog`liq qilib qo`ymaydi, balki ish staji va ish haqi miqdorini hisobga oladi. Pensiya olish huquqini beradigan stajga ma`lum faoliyat turiga, masalan, oliy ma`lumot olishga sarflangan vaqt kiritiladi. Shu yo`sinda ish haqining o`sishini to`xtatib turish siyosati muntazam amalga oshirib kelingan sharoitda inson resurslarini shakllantirish rag`batini yaratish maqsadida pensiya tizimidan foydalanilgan sho`rolar amaliyoti davom etmoqda. Faoliyatning ayrim turlari staji imtiyozli hisoblash huquqini beradi, masalan, haqiqiy xizmatdagi haqiqiy xizmat qilingan bir yil ikki yoki uch yilga hisoblanadi. Yangi qonun bo`yicha eng ko`p sonli bo`lgan pensionerlarga pensiya to`lash davlatdan ilgargisidan ko`proq mablag` sarflashni talab etdi, bunda qarilik bo`yicha pensiya to`lash xarajatlari oldingi to`lovlarning 106 foizini, nogironlik bo`yicha pensiyalar – 120 foizni va boquvchisini yo`qotganlik bo`yicha pensiyalar – 104 foizni tashkil qildi. Umuman, yangi qonunga ko`ra ko`rsatilgan toifalar bo`yicha pensiya to`lovlariga umumiy pensiya to`lovlari xarajatidan 6 foiz ko`proq sarflangan. Pensiya ta`minoti tizimini rivojlantirishda uning bo`linmalari texnik jihozlanganligi alohida muammoga aylandi. Tizim bo`linmalarini kompyuterlashtirish bir xilda bo`lmaydi. 1992 yil yanvar, 1993 yil oktyabr oylarida

www.arxiv.uz ko`pgina tumanlarda pensiyalarni qayta hisoblashda qo`l kalkulyatorlaridan foydalanildi. Kompyuterlashtirishni amalga oshirish uchun moliyaviy mablag`lar respublika Pensiya jamg`armai byudjeti orqali o`tkazildi. Chunonchi 1993 yilda viloyat markazlari va yirik shaharlardagi bo`linmalar uchun 25 kompyuter xarid qilishga mablag` ajratildi. Kompyuterlashtirish boshlangan viloyatlarda kompyuterlarning yetishmaslik hollari uchrab turadi. Ulardan asosan kalkulyator sifatida foydalanilgan va hatto aniq bo`limlar o`rtasidagi tarmoqqa ham ulanmagan. Faqat shaharlardagina bo`limlar xodimlari kompyuterlar bilan ishlash malakasiga ega bo`lgan. 1993 yil noyabrida 230 tuman bo`limlarida 1990 yilda davlat byudjeti hisobiga sotib olingan 148 kompyuter bor edi. Uchta viloyat o`z mablag`lari hisobiga qo`shimcha kompyuterlar sotib olgan. 1993 yilda Ijtimoiy himoya vazirligida pensiya va bolalar nafaqalari miqdorini hisoblash hamda nafaqalar miqdori hisoblash tizimi umumrespublika kompyuter tarmog`ini yaratish maqsadida kompyuterlashtirish boshqarmasi tashkil etildi. Bu davrda O`zbekistonda pensiya ta`minoti tizimini qayta tashkil etishda turli xalqaro tashkilotlar ham o`z tadqiqotlari va aniq tavsiyalari bilan ishtirok etdi. O`zbekistondagi bu muammoni o`rgangan Jahon banki xodimlari fikricha, pensiya to`lovlari xarajatlari katta bo`lgan va yosh pensionerlar, nafaqa oladiganlar hissaning kattaligi, o`rnini bosish koeffitsientining yuqoriligi (u ko`p hollarda oldingi haqiqiy ish haqining 100 foizidan ham ortib ketardi) tufayli ortib borgan. Pensiya to`lovlari xarajatlarini ko`paytirib yuboradigan va sobiq ittifoqning boshqa respublikalariga ham xos bo`lgan ikki holat, bu nisbatan past umumiy pensiya yoshi hamda ishlab turganlarga pensiyaning to`la hajmda to`lanishi bo`ldi. Shunga ko`ra pensiya to`lovlarining davlat byudjetiga bosimini kamaytirish maqsadida bu xarajatlarni kamaytirish yo`llarini topish tavsiya etildi. Ular fikricha, qabul qilingan pensiya yoshi g`arbiy o`lchovga ko`ra ancha past bo`lib, ayollar uchun 55 yil va erkaklar uchun 60 yilni tashkil qiladi. Uzoq mudddatli istiqbollarda pensiya yoshini oshirish tavsiya etilib, bu pensiya to`lovlari xarajatini kamaytirishi mumkinligi aytib o`tildi. Ammo bunda bir narsani unutmaslik kerak, ya`ni pensiya yoshining uzaytirilishi ish bilan bandlikka, jumladan, aholining yosh qismiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Kattaroq yoshdagi ishchilar ish joylarini ish bilan band etishda davom etsalar, pensiya to`lovlari sarflarini pasaytirish hisobiga davlat xarajatlaridagi tejam ishsizlik bo`yicha to`lanadigan to`lovlarga, ya`ni ijtimoiy yordamga sarflarning yuqorisi bilan tenglashib qolishi mumkin. Pensiyaga chiqishning qayta qurish sur`atini ham pasaytirish mumkin, chunki korxonalar ishchilardan tabiiy kamayish vositasida qutilishga harakat qiladi.

www.arxiv.uz O`zbekistonda umumiy pensiya yoshining pastligiga qo`shimcha sifatida muddatidan oldin pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan ishlovchilar toifasi ham amalda bo`lgan. Bunda ish haqining o`sishini muntazam ushlab turishni kompensatsiya qilish maqsadida xodimlarga ish haqiga aloqador bo`lmagan rag`batlantirishlar bo`yicha pensiya tizimida o`rin olgan printsip o`z aksini topgan. Xodimni xavfli ish shart-sharoitlari yoki ishchi kuchiga yuqori talab tufayli ish haqini oshirish orqali taqdirlash o`rniga mehnat rag`batlari pensiya tizimi orqali yaratilgan. Muddatdan oldin pensiyaga chiqish muammosi yangi pensiya qonunchiligi qabul qilingandan keyin ham o`zgarishsiz qoldi. Imtiyozli toifalar soni taxminan o`sha darajada qoldi va eng ko`p sonli guruhlar ham o`zgarmagan. O`tkazilgan tadqiqotlar jarayonida ishlab turgan pensionerlar pensiya miqdorini kamaytirish tavsiya etilib, ishlab turgan pensionerlarga pensiya to`lash sezilarli sarflarni talab etishi aytib o`tildi, masalan, 1993 yilda pensionerlarning 14 foizi ishlagan va barcha pensiya to`lovlarining 13,2 foizi ularga to`g`ri kelgan. Tavsiya etilgan pensionerlarni attestatsiyadan o`tkazish pensiyasi to`lovlari xarajatlarini kamaytirishi yoki pensiya yoshiga yetgan ishlab turganlarning ayrimlari ishdan ketishga qaror qilishlari oqibatida ish joylarini ko`paytirishi lozim edi. Boshqa taklif ishlab turgan pensionerlar pensiyasi miqdorini kamaytirish edi. Masalan, Estoniyada ishlab turgan pensionerlar miqdori qarilik pensiyalarining 38 foizini tashkil qiluvchi baza stavka tayinlanadigan pensiyani oladi. Jahon banki xodimlari ma`muriy tusdagi islohotni amalga oshirishni ham taklif qilishdi. Ta`kidlanishicha, amaldagi pensiya tuzilmalarining murakkabligi ma`muriy xarajatlarni ko`paytiradi hamda tizimning adekvat miqdordagi pensiya to`lash imkoniyatini kamaytiradi. Pensiyalar tuzilmasini soddalashtirish hamda baza stavka bo`yicha hisoblanadigan pensiyalarni joriy etish yo`li bilan pensiya to`lovlari xarajatini kamaytirishga erishgan Estoniya va Latviya namuna sifatida keltirilgan. O`zbekistonda ham qisqa muddatli istiqbolda baza stavka bo`yicha hisoblash chizmasini joriy qilishni ko`rib chiqish tavsiya etildi. Jahon amaliyoti ko`rsatishicha, pensiya to`lovlarini naqd pulda uyga yetkazib o`rniga bevosita bank depozit orqali to`lashga o`tilishi ma`muriy xarajatlarni jiddiy kamaytirish imkonini beradi. Pochta bo`linmasi o`z xizmati uchun 3 foiz undiradi. Moliyaviy to`lovlar tizimi yetarlicha rivojlanmaganligiga qaramay bu muammoni hal qilishda yordam berishi mumkin bo`lgan jamg`arma banklarining keng tarmog`i mavjud. Islohotlarni amalga oshirish bo`yicha aniq takliflar sanoati rivojlangan ko`pgina mamlakatlaridagidan qattiq bo`lmaydigan pensiya tizimi saqlangan holda pensiya to`lovlari xarajatlarini jiddiy qisqartirish mumkin bo`ladi. Ana shular asosida pensiya to`lovlari umumiy mablag`larining kamida uchdan bir qismini

www.arxiv.uz tejashga erishish mo`ljallangan, bu YaMMning 7,5 foizini tashkil qilgan 1991 yildagi deyarli real darajadagi pensiya to`lovlari xarajatini qisqartirishga teng bo`ladi deyish mumkin. Umuman, Jahon banki mutaxassislarining O`zbekiston pensiya tizimini isloh qilish bo`yicha tavsiyalari quyidagilarni o`z ichiga oladi: Pensiya to`lovlarining byudjet cheklovlari doirasidagi miqdorlarda to`lanishini ta`min etish masalasini hal qilish maqsadida pensiyalarning mavjud tuzilmasini soddalashtirish, pensionerlarning turli toifalari, shuningdek, pensiyalarga ustamalar sonini qisqartirish; Qisqa muddatli istiqbolda eng kam miqdordagi pensining real qiymatini saqlashga mo`ljallangan baza stavka bo`yicha indeksatsialashga o`tish. O`rta muddatli istiqbolda ish haqi bilan bog`lanadigan pensiya tizimini joriy qilish tavsiya etiladi; Pensiyalar uchun o`rnini bosish koeffitsientini pasaytirish maqsadida pensiyalar hisob-kitobining mavjud formulasi taxminan 70 foiz o`zgartiriladi; Mavjud pensiya yoshini yagona darajaga - erkaklar uchun 65 va ayollar uchun 60 yoshga asta-sekin ko`tarish maqsadga muvofiqdir; Xudddi mana shu asosda muddatidan oldin pensiyaga chiqish huquqiga ega bo`lgan pensionerlar toifasini bekor qilish; Ishlab turgan pensionerlarni pensiya olish huquqidan mahrum qilish yoki ular oladigan pensiya hajmini eng kam pensiyaning ma`lum hissasigacha kamaytirish. Nogironlar bo`yicha pensiya tayinlash ustidan nazorat tizimi bunday pensiyani faqat nogironlar olishi uchun yetarlicha samarali bo`lishi kerak. Ijtimoiy ta`minot sohalaridagi islohotlar O`zbekistonda ijtimoiy sug`urta tizimini isloh qilish doirasida vaqtincha mehnat layoqatini yo`qotganlik bo`yicha nafaqalar va boshqa nafaqalarni to`lashda muayyan o`zgarishlar sodir bo`ldi. Islohotning dastlabki yillarida, keyingi yillarda ham xalqaro standartlar bo`yicha O`zbekistonda ishga chiqmaslik holatlari unchalik ko`p emas. Yildagi mehnatga layoqatsizlik kunlarining umumiy soni taxminan 7 kun, bu ko`pgina g`arbiy mamlakatlardagi darajadan jiddiy farq qiladi, masalan, Frantsiyada 21 kun, Shvetsiyada 23 kun va Rossiyada 8 kundir. Vaqtincha mehnatga layoqatsizlik to`lovlari bo`yicha davlat xarajatlari 1992 yilda 0,5 foizdan birmuncha ortiq bo`ldi. Ammo vaqtincha mehnatga layoqatsizlik to`lovlari bo`yicha xarajatlar hali ham Ijtimoiy sug`urta jamg`armai xarajatlari barcha moddalarining katta qismini tashkil qilib kelmoqda. Bu davrda ish bilan band bo`lganlarning ko`pchiligi uchun vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalarini moliyalash Ijtimoiy sug`urta jamg`armai

www.arxiv.uz orqali amalga oshirildi. 1994 yil yanvarigacha uni rasmiy kasaba uyushmasi tasarruf qilib keldi, so`ngra, u pensiya ta`minoti hamda ijtimoiy sug`urta funktsiyalarini o`zida birlashtirgan yangi Ijtimoiy sug`urta jamg`armaiga topshirildi. Ammo barcha ish bilan band bo`lganlarning bir qismi milliy Ijtimoiy sug`urta jamg`armai sirtida qoldi. Ayni vaqtda 1,2 mln. kishilik jamoa xo`jaliklari xodimlari uchun alohida Ijtimoiy sug`urta jamg`armai mavjud. Kooperatorlar, tadbirkorlar va temir yo`lchilarning mustaqil kasaba uyushmalari ham taxminan 300 000 xodimni o`z qanoti ostiga olgan mustaqil ijtimoiy sug`urta jamg`armalarini tashkil etdi. 1991-1993 yillarda ijtimoiy sug`urta jamg`armai ham ish beruvchilar, ham ishlovchilar tomonidan ish haqi jamg`armaidan 5,6 foiz hajmida to`lanadigan badallardan moliyalandi. Ammo 1994 yil yanvaridan boshlab vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bo`yicha nafaqalar birlashgan Pensiya jamg`armai va Ijtimoiy sug`urta jamg`armaidan tayinlana boshlandi, bu ishlab turganlarga unchalik jiddiy ta`sir etmadi. Ijtimoiy sug`urta jamg`armaidan turli boshqa nafaqalar, masalan, homiladorlik va tug`ish bo`yicha nafaqalar ham to`lanadi hamda sanatoriy, kurort va bolalar sog`likni saqlash muassasalari xarajatlari qoplanadi. Bir qator xalqaro ekspertlar fikricha, sanatoriylarni aynan kambag`allarga mo`ljallangan manfaatlar qatoriga kiritish juda ham to`g`ri bo`lmasa kerak, shuning uchun ular sanatoriylar hamda boshqa kurort muassasalarini xususiylashtirish yoki ulardan foydalanish xarajatlarini, agar ijtimoiy mablag`laridan moliyalanishi lozim bo`lsa, ularni qoplashni tavsiya etadilar.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasida pensiya ta`minoti tizimi xususiyatlari O`zbekistonda ijtimoiy muhofazani isloh qilishning alohida muhim yo`nalishi samarali ishlovchi pensiya tizimi, insonga keksayganda yashash manbaini yo`qotmaslik, o`z xizmatlari uchun munosib taqdirlanish imkonini beradigan mexanizmning yaratilishi bo`ldi. Ma`lumki, jahon amaliyoti pensiya tizimining ikki asosiy turini farqlaydi: -hamkorlikdagi mas`uliyat tizimi, bunda ishlab turgan avlod oldingi avlodga pensiya to`lovlarini moliyalash uchun badallar to`laydi (o`z navbatida keyingi avlod hozirgi ishlab turganlar pensiya to`lovlarini moliyalaydi); -jamg`arish tizimi, bunda har bir ishlab turgan kishi o`zining keksalikdagi ta`minoti uchun mablag`larni o`z mehnat faoliyati mobaynida jamg`arishi kerak. O`zbekistonda sobiq idtifoqdan o`tgan hamkorlikdagi mas`uliyat tizimi qo`llaniladi. Sobiq ittifoqdagi tizimda pensiya ta`minoti umumiy soliq tushumlari hisobiga to`la davlat byudjetidan amalga oshirilgan. Pensiya ta`minoti «Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi. Respublikada pensiya ta`minotining xususiy shakllari yo`q. Qonunga ko`ra pensiyaning 3 turi farqlanadi: -yoshga ko`ra pensiya -nogironlikka ko`ra pensiya -boquvchisini yo`qotganligiga ko`ra pensiya. Qonun pensiya ta`minoti uchun ikki asosiy talabni belgilaydi – pensiya ta`minoti huquqini beruvchi shartning mavjudligi (pensiya yoshiga yetish, nogiron bo`lib qolish, boquvchisini yo`qotish), zarur ish stajining mavjudligi. Aytib o`tilgan talablardan bittasining yo`qligi pensiya ta`minoti huquqining yo`qotilishiga olib keladi. Ma`lumotlarning to`g`ri hisobga olinishini oshirish va ular bilan informatsion ishlashning jadalligi respublikada pensiya tizimi ishlashining muhim muammolaridan hisoblanadi. Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza vazirligi va uning pensiya jamg`armai tuzilmalarida yetarli kompyuter hamda dasturiy ta`minotning yo`qligi pensionerlarni operativ hisobga olish, kelib tushayotgan badallarni personifikatsiyalangan hisobga olishga o`tish, pensiyalarni butun mehnat faoliyati davridagi o`rtacha ish haqidan hisoblashga o`tishning qonunchilik asosini joriy qilish imkonini bermaydi. Ko`pgina mamlakatlarda pensiya tizimini moliyaviy barqarorlashtirish muammosining yechimi pensiya yoshining oshirilishidadir, deb qaralmoqda. Bu rivojlangan g`arb mamlakatlari uchun juda muhimdir, chunki hayotning o`rtacha davomiyligi anchagina yuqori, aholi keksayib bormoqda, pensionerlar va ishlab turganlar nisbati, ya`ni bog`liqlik og`ishmay ortib bormoqda. Bunday sharoitda

www.arxiv.uz pensiya yoshini oshirish masalasini, u hozirda anchagina yuqorilikdan qat`i nazar, qayta ko`rib chiqilishi (masalan AQSHda jinsidan qat`i nazar u 65 yoshdir) haqiqatan ham ijobiy natijalar berishi mumkin. Qator sobiq ijtimoiyistik mamlakatlar – Vengriya, Boltiq bo`yi davlatlari, Rossiya, Qozog`istonda pensiya yoshi qonun yo`li bilan oshirildi. O`zbekistonda pensiya yoshini yaqin 20 yil mobaynida bosqichma-bosqich oshirish mo`ljallanmoqda. Bunday tadbir haqiqatan ham pensiya jamg`armalarining moliyaviy holatiga ijobiy ta`sir etishi mumkin. Ammo O`zbekistonda pensiyalar moliyaviy ta`minotini yaxshilashning boshqa mexanizmlari bor bo`lib, ular quyidagilardir: -imtiyozli pensiyalar tartibotini, ya`ni umum-belgilangan yoshdan oldin tayinlanadigan pensiyalarni tugatish (bu mexanizmning amalga oshirilishi – pensiyaga chiqish o`rtacha yoshini erkaklar uchun 1,5 yilga, ayollar uchun 2 yilga ko`tarish imkonini beradi, o`tkazilgan tahlil ko`rsatishicha, bunda pensiya jamg`armaiga tushadigan yillik og`irlikni 16 % kamaytirish mumkin bo`ladi); -erkaklar va ayollar uchun pensiyaga chiqish yoshini tenglashtirish, bu pensiyaga chiqish umumiy yoshini 3 yilga oshirish hamda pensiya jamg`armaiga tushadigan og`irlikni yilda 27% kamaytirish imkonini beradi. Bu ikki mexanizmni amalga oshirish natijasida o`rnini bosish o`rtacha koeffitsientini (o`rtacha pensiya miqdorining o`rtacha ish haqi miqdoriga nisbatini) hozirgi 33% dan 47%gacha ko`tarish imkonini beradi, natijada yangi to`g`rilash koeffitsientlarini joriy qilish yo`li bilan pensiyalarni indeksatsiyalashni kiritish va ish haqi hamda pensiyalar minimal miqdorini tenglashtirish mumkin bo`ladi. Pensiya jamg`armalari moliyaviy holatini barqarorlashtirishning muhim muammolari qatoriga moliyalashning qo`shimcha manbalarini qidirib topish ham kiradi. Bu quyidagi hisobiga hal etilishi mumkin: -moliyalash bilan qoplanmaydigan qo`shimcha xarajatlarni tugatish. Jumladan, mehnat staji yoki ish staji tushunchasidan voz kechib, sug`urta staji tushunchasi kiritilishi kerak. Bu pensiyani hisoblashda faoliyatning faqat pensiya badallari to`langan davrlari hisobga olinishi kerak degandir; -qonunchilikka qat`iy rioya qilinishi, ya`ni harbiy xizmatchilarga davlat byudjeti hisobiga tayinlanadigan pensiyalarni moliyalash ta`minlanishi kerak; -yolg`iz keksa fuqarolarga, ish stajiga ega bo`lmaganlarga, 16 yoshgacha bo`lgan nogiron bolalarga va bolalikdan nogiron bo`lganlarga tayinlanadigan ijtimoiy deb atalmish nafaqalarni, shuningdek, alohida xizmatlari (urushda ishtirok etganlik, faxriy unvon, urush yillarida ishlaganlik va boshqalar) uchun davlat byudjetidan belgilanadigan pensiyalarga ustamalarni to`lashga o`tish. Bu takliflarning amalga oshirilishi pensiya jamg`armaiga 40 foizga yaqin xarajatlarni tejash imkonini beradi.

www.arxiv.uz Pensiya ta`minotini isloh qilishning eng samarali yo`nalishlaridan biri jamg`ariladigan pensiya tizimining joriy qilinishidir. Ammo jamg`ariladigan pensiya tizimi hamkorlikdagi mas`uliyat pensiya tizimiga davlat fuqarolarning pensiya ta`minoti sohasidagi konstitutsiyaviy huquqini hamkorlikda amalga oshiradi, jamg`ariladigan tizimlarda esa bu kafolatlarni davlat byudjet hisobiga mustaqil ta`minlashi kerak bo`ladi. Shuning uchun jamg`ariladigan pensiya tizimlari davlatga yetarlicha turmush darajasini hamda davlat pensiya tizimiga tushadigan og`irlikni yengillatish usullarini ta`minlashda yordam beradigan qo`shimcha sifatida tashkil etilishi kerak. Ikkinchi tomondan, bunday jamg`armalar mamlakat iqtisodiyotiga investitsiyalashning qudratli manbai hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlar amaliyoti ko`rsatishicha, aynan mana shunday jamg`armalar iqtisodiyotni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Bunga Chilini misol qilib keltirish mumkin, u yerda aynan pensiya jamg`armalari mamlakatning rivojlanishini ta`minlagan. Jamg`ariladigan pensiyalar nodavlat pensiya jamg`armalarini tashkil etish orqali shakllantirilishi kerak. Nodavlat pensiya jamg`armalari faqat ixtiyoriylik printsipiga asoslanishi kerak. Buning uchun nodavlat pensiya jamg`armalarini tashkil etish hamda ularning ishini tartibga solib turadigan samarali qonunchilik bazasi yaratilishi kerak. Bunday jamg`armalarning investitsiya faoliyati faqat maxsus kompaniyalar orqali amalga oshirilishi kerak. Aholini ijtimoiy muhofazalash masalalarini hal qilish bilan shug`ullanadigan xalqaro tashkilotlar Aholini ijtimoiy muhofazalash muammolari alohida mamlakatlar vakolati hisoblanmaydi. Muammolarning aksariyat ko`pchilik qismi insoniyat tsivilizatsiyasining rivojlanishiga ta`sir ko`rsatishi tufayli alohida xalqaro ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun bu muammolar bilan turli xalqaro tashkilotlar – BMT doirasida ham, Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) singari mustaqil tashkilotlar ham faol shug`ullanadi. XMT ijtimoiy tinchlikni qaror toptirish va saqlash, inson huquqlarini muhofaza qilish, ijtimoiy mehnat munosabatlarini boshqarish va mehnat sohasidagi bir qator o`ziga xos masalalarni hal qilish maqsadida tashkil etilgandi. U o`z faoliyati mobaynida muzokara jarayonini rivojlantirish, yuzaga keladigan ijtimoiy-mehnat muammolari va nizolarni uch tomonlama muzokaralar va bitimlar (tripartizm) asosida bartaraf qilish va ko`pincha mehnatning konkret muammolarini hal etish borasida katta tajribaga ega hamda beqiyos amaliy ishni amalga oshirgan. XMT ijtimoiy sheriklikni rivojlantirish, sog`lom ijtimoiy-mehnat munosabatlarini qaror toptirishda zarur bo`ladigan organlar va mexanizmlarni

www.arxiv.uz yaratish hamda mustahkamlashda hukumatlar, tashkilotlar, mehnatkashlar va tadbirkorlarga yordam ko`rsatadi. XMTning asosiy vazifalari orasida mehnat shart-sharoitlari va uni muhofaza qilish, ijtimoiy sug`urta va ta`minot, ish haqi, tibbiy yordam, kasbiy tayyorgarlik va boshqa sohalarda inson huquqlarini muhofaza qilishni o`z ichiga oluvchi masalalar majmui muhim o`rinni egallaydi. XMTni tashkil etishda ijtimoiy-mehnat sohasini xalqaro boshqarish masalalari ijtimoiy taraqqiyotning zamini deb qaralgan. «Umumiy va mustahkam tinchlik» – deyiladi XMTning asosiy hujjatlardan birida – faqat ijtimoiy adolat asosidagina o`rnatilishi mumkin: … ko`pchilik odamlar uchun adolatsizlik, muhtojlik va yo`qchilikka sabab bo`luvchi mehnat sharoitlari ham borki, ular noroziliklarga sabab bo`ladi, dunyodagi tinchlik va inoqlikka rahna soladi». XMTning asosiy vazifalari XMTning bosh maqsadi – ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga, odamlar farovonligini oshirish va mehnat sharoitlarini yaxshilash, inson huquqlarini muhofaza qilishda yordam berishdir. Aytilgan maqsadlardan kelib chiqib, XMTning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi: -ijtimoiy-mehnat muammolarini hal etishga yo`naltirilgan kelishilgan siyosiy va dasturlarini ishlab chiqish; -qabul qilingan siyosatni amalga oshirish va ularga rioya etilishini nazorat qilish maqsadida konventsiya va tavsiyalar ko`rinishidagi xalqaro mehnat normalarini ishlab chiqish hamda qabul qilish; -ishtirokchi mamlakatlarga bandlik va ishsizlikni kamaytirish muammolarini hal qilishda yordam berish; -inson huquqlarini muhofaza qilish (mehnat qilish, birlashish huquqi, majburiy mehnatdan, kamsitishdan muhofaza qilish va boshqalar); -kambag`allikka qarshi, mehnatkashlar turmush darajasini yaxshilash, ijtimoiy ta`minotni rivojlantirish uchun kurash; -mehnat shart-sharoitlarini va ishlab chiqarish muhitini yaxshilash, xavfsizlik texnikasi va mehnat gigienasi, atrof-muhitni muhofaza qilish va qayta tiklash sohasidagi dasturlarni ishlab chiqish; -mehnatkashlar va tadbirkorlar tashkilotlariga ijtimoiy-mehnat munosabatlarini boshqarish bo`yicha hukumat bilan hamkorlikda ishlashlarida yordam berish; -mehnatkashlarning eng zaif guruhlarini (ayollar, yoshlar, nogironlar, keksalar, migrant-mehnatkashlarni) muhofazalash chora-tadbirlarini ishlab chiqish.

www.arxiv.uz 1944 yilda Xalqaro mehnat konferentsiyaning 26 sessiyasida qabul qilingan XMT maqsad va vazifalari to`g`risidagi deklaratsiyada MXT faoliyatiga asosiy yondashuvlar tasdiqlanib, quyidagi printsiplar ajratib ko`rsatilgandi: -mehnat tovar hisoblanmaydi; -so`z erkinligi va birlashish erkinligi doimiy taraqqiyotning zaruriy sharti hisoblanadi; -har qanday joydagi qashshoqlik umumiy farovonlik uchun xavf hisoblanadi; -muhtojlikka qarshi kurash har bir davlatda hamda hukumat vakillari bilan teng huquqlardan foydalanadigan mehnatkashlar va tadbirkorlar vakillarining doimiy va kelishilgan harakatlari vositasida xalqaro ko`lamda hech bir susaytirmay olib borilishi kerak, bunda yuqorida aytilganlar umumiy farovonlikka yordam berish maqsadida demokratik qarorlarni muhokama va qabul qilish uchun birlashadi. Aholining ish bilan bandligi sohasida XMTning asosiy maqsadlari quyidagilar hisoblanadi: -muvozanatlangan va qo`shimcha iqtisodiy o`sishga ko`maklashish yo`li bilan ish bilan bandlikka yordam berish; -ish bilan samarali bandlik vositasida kambag`allik darajasini pasaytirish; -mehnat bozorida faol siyosat o`tkazish; -ish bilan bandlik barqarorligi bilan ish haqi barqarorligining oqil nisbatiga erishish; -mehnatkashlarning eng zaif guruhlari, ayollar, yoshlar, migrantlarni muhofaza qilish. XMT yangi tendentsiyalar - o`zini-o`zi band qilish, to`la bo`lmagan va vaqtincha ish bilan bandlik hamda boshqa muqobil shakllar tahliliga ham muhim ahamiyat beradi. XMTning faoliyati ishchilar sog`lig`iga zararli mehnat sharoitlarini yaxshilash, xodimlar va ular oila a`zolariga ijtimoiy kafolatlarning minimal miqdorini aniqlash bo`yicha tavsiyalarni ishlab chiqishga ham yo`naltirilgan. Keyinchalik bu tashkilotning ijtimoiy muhofaza muammolariga yondashuvi ancha kengayib, tibbiy xizmat ko`rsatish, mehnatni tashkil etish va xodimlarni kasbga tayyorlashning turli masalalarini ham qamrab oldi. XMT 1944 yilda ikkita muhim ho`jjat: «Daromadni taqsimlash tug`risida» 67-tavsiyanoma va «Tibbiy xizmat to`g`risida» 69-tavsiyanomalarni qabul qilganidan so`ng ijtimoiy muhofazaning keng va barcha ishlarni qamrab oluvchi tizimini yaratish imkoniyati tug`ildi. Bu hujjatlar odamlar sog`lig`iga yoki ularning moddiy faravonligiga xavf tug`iladigan vaziyatlarda ijtimoiy kafolatlash uchun javobgarlikni davlatlar va hukumatlar zimmasiga yuklaydi.

www.arxiv.uz XMT tavsiyalarida o`zaro yordam va ijtimoiy sug`urta dasturlarini yagona ijtimoiy muhofaza tizimiga biriktirish, jumladan, alohida mehnatkashlar guruhlariga va ularning oila a`zolariga asosiy kafolatlar berishning turli usullaridan keng foydalanish taklif etilgan. XMT faolyatining rivojlanish jarayonida ijtimoiy muhofazaning milliy tizimlarini yaratishga oid shart-sharoitlar ishlab chiqildi. Aytilganlarni tayyorlash siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilarni nazarda tutadi: -barcha mehnatkashlarga mehnat qilishga tayyorgarlik ko`rish va unda ishtirok etish har qanday asosdagi kamsitishlardan xoli tarzda teng foydalanish ta`minlanishi kerak; -milliy siyosat va dasturlar fuqarolarni birinchi navbatda ularni o`z manfaatlari, shuningdek, mamlakat ehtiyojlarini nazarda tutib, mehnat layoqatlarini rivojlantirishga undashi kerak; -ta`lim tizimida kadrlar tayyorlash Milliy dasturi asosida yoshlar va katta yoshlar butun hayotlari mobaynida kasbiy tayyorgarlik ko`rish talablariga javob berishi kerak; -kasbiy tayyorgarlik milliy siyosati va dasturlarini hukumat tadbirkorlar hamda mehnatkashlar tashkilotlari bilan hamkorlikda milliy dastur asosida ishlab chiqishi va amalga oshirishi kerak. XMT ko`p shug`ullanadigan eng keskin masalalardan biri inson huquqlari hisoblanadi. XMT turli mamlakatlarda inson huquqining buzilishini ko`rib chiqish bilan shug`ullanadigan nazorat organlarining butun bir tizimiga ega. XMT ning butun faoliyati inson huquqlari, mehnat qilish huquqi va majburiy mehnatdan muhofaza qilish, normal mehnat qilish shart-sharoitiga ega bo`lishi, kamsitilishdan muhofaza qilish, kasaba uyushmalariga birlashish huquqi va boshqalarga daxldor deyish mumkin. XMT faoliyatining muhim yo`nalishlari Mehnat qilish shart-sharoitlari, xavfsizligi, gigienasi, ishlab chiqarish va atrof-muhit XMT faoliyatining muhim yo`nalishlari hisoblanadi. Bular XMTning ko`plab konferentsiyalarida muhokama qilingan va uning konventsiya hamda tavsiyalarida o`z aksini topgan. XMTning bu sohadagi faoliyati mehnatning umumiy shart-sharoitlarini, uni tashkil etish va muhofaza qilishni, ishlab chiqarish, xavfsizlik texnikasi hamda mehnat gigienasi sohalarini yaxshilashga, mehnatni insoniylashtirish va ishdan qoniqishni oshirishga, atrof-muhitni muhofaza qilish hamda yaxshilashga yo`naltirilgan. XMT Bosh direktorining 1975 yildagi Xalqaro mehnat konferentsiyasida qilgan «Mehnatkashning insoniyroq shart-sharoitlari uchun» deb nomlangan ma`ruzasida mehnat shart-sharoitlarini yaxshilashga e`tiborsizlik bilan qarashning

www.arxiv.uz oqibatlari ta`kidlab o`tilgandi. Bu sohadagi e`tiborsizlik «…bu yaqin kelajakda biz tasavvur qilganimizdan ko`ra ko`proq xavflarga sabab bo`ladi, bu ijtimoiy tizimda mehnat shart-sharoitlarini yaxshilash bo`yicha ilgariroq ko`rilishi lozim bo`lgan me`yordagi chora-tadbirlar iqtisodiy qiymatiga qiyoslab bo`lmaydigan buzilish va tartibsizliklarga olib keladi». Mehnat shart-sharoitlari, ishlab chiqarish muhitini yaxshilash to`g`risidagi qonunchilik hamda uni hayotga tatbiq etish harakati mehnatni yanada insoniyroq qilish maqsadida zarur chora-tadbirlarni amalga oshirishga yo`naltiriladi. Bunda avvalo, mehnatkashlarning jismoniy hamda aqliy layoqatlariga, mehnat qurollarini loyihalash va mehnatni tashkil etish, haddan tashqari ish bilan ko`mib yuborish va charchash holatlarini bartaraf qilishni ham o`z ichiga oluvchi iqtisodiy printsiplarga mumkin qadar muvofiq keladigan shart-sharoitlarni yaratish nazarda tutiladi. XMTning normativ hujjatlari 121, 148, 155 – Konventsiyalar, 31, 97, 112, 156, 164- Tavsiyalarga ko`ra davlat siyosatining muhim yo`nalishlari quyidagilar hisoblanadi: -mehnat shart-sharoitlari va uni muhofaza qilish sohasida qonunlar hamda boshqa normativ hujjatlarni ishlab chiqish va tasdiqlash; -mehnatni muhofaza qilish, xavfsizlik texnikasi va mehnat gigienasi sohasida davlat va boshqa turdagi nufuzli hamda vakolatli organlarni tashkil qilish, ular faoliyatini muvofiqlashtirish; -xavfsiz texnika va texnologiyani ishlab chiqish hamda joriy etishni rag`batlantiradigan, xavfsiz mehnat va ishlovchilarni ijtimoiy muhofazalash shart- sharoitlarini shakllantirishga yordam beradigan samarali xo`jalik mexanizmlarini yaratish; -mehnatkashlarni ijtimoiy muhofazalashni baxtsiz hodisalar va kasbiy kasalliklardan sug`urtalash tizimlarini, kasalliklarning oldini olish, jabrlanganlarni tibbiy va kasbiy reabilitatsiya qilishga mo`ljallangan, asosan tadbirkorlar badallari hisobiga mablag` bilan ta`minlanadigan xizmat va markazlarni tashkil etish yo`li bilan ta`minlash; -mehnat shart-sharoitlari va uni muhofaza qilish, ishlovchilarni o`qitish va kasbiy tayyorlash. Ularning axborot ta`minoti muammolari bo`yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish hamda amalga oshirish; -turli jamoa tashkilotlari va birlashmalari, uyushmalar va alohida shaxslarning mehnatni muhofaza qilishga yo`naltirilgan faoliyatlarini har tomonlama qo`llab-quvvatlash, tadbirkorlar bilan barcha darajadagi boshqaruv xodimlari o`rtasida mehnatni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlikka yordam berish.

www.arxiv.uz Masalan, 155-Konventsiyada milliy siyosatni ishlab chiqish, amalga oshirish va vaqti-vaqtida qayta ko`rib chiqish ish natijasida, ish jarayonida yoki unga aloqador holatda yuzaga keladigan baxtsiz hodisalar, sog`liqqa shikast yetkazishlarni yo`q qilish, mumkin qadar kamaytirishga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. Asosiy muammolarni taqsimlash, ularni hal qilish va natijalarni baholash metodlarini aniqlash maqsadida mehnat xavfsizligi va gigienasi sohasidagi majburiyatlarni davlat, tadbirkorlar, mehnatkashlar bilan boshqa shaxslar o`rtasida taqsimlash milliy siyosat printsiplari doirasiga kiradi. Milliy darajadagi chora- tadbirlar shu sohada barcha faoliyatni muvofiqlashtirishni, mehnat xavfsizligi va gigienasi bo`yicha kasbiy tayyorgarlikni, ilmiy-tadqiqot ishlari o`tkazilishini, shuningdek, inspektsiya tizimi yaratilishini ta`minlashi kerak. Mehnat muhofazasi sohasidagi yana bir ijtimoiy kafolat xodim hayoti va sog`lig`iga xavf tug`ilgan holatda «xodimning ishni boshlashdan bosh tortish yoki ishni to`xtatish huquqidir». SHuni ta`kidlash lozimki, XMT o`z faoliyatida, xususan, xodimlarni ijtimoiy muhofazalash sohasida amal qiladigan eng muhim printsip kelishilgan milliy ijtimoiy siyosatni ishlab chiqishda uchtomonlama hamkorlik, ya`ni davlat – tadbirkorlar-xodimlar hamkorligidir. Bunday yondashuv qarorlarni ishlab chiqishning barcha bosqich va boshqaruv darajalarida kesishuvga erishishning muhim shartidir. Qarorlar qabul qilish jarayonida ijtimoiy sheriklarning ishtirok etishi ikki afzallikni ta`minlaydi: qarorlarning asoslanganligini mustahkamlaydi va bu qarorlar mahsulini adolatliroq taqsimlashni tayminlaydi. Tadbirkorlar va ishchilarning faol hamda mustaqil tashkilotlari mehnat shart-sharoitlari va ijtimoiy muhofazalashning boshqa barcha tarkibiy qismlarini yaxshilashda jiddiy rol yo`naydi. Ularning ta`sir doirasi avvalo, axborot olish va u bilan ishlash, kadrlarni tayyorlash, xodimlarni ijtimoiy muhofazalashning iqtisodiy-huquqiy mexanizmlarini (ijtimoiy sug`urta tizimini, mehnatni muhofaza qilish qo`mitalarini) yaratishni qamrab oladi. Ish beruvchilar va ishchilar vakillarining hamkorlikdagi intilishlari bilan ishlab chiqilgan tavsiyalar ko`p hollarda jamoa shartnomalari va chegarali tarif bitimlarini tuzishda tadbirkorlar bilan kasaba uyushmalari o`rtasidagi muzokaralarda pirovard qarorlarni shakllantirishda hal qiluvchi rol o`ynaydi. Aytib o`tilgan ikkala tomon (bir vaqtda va hamkorlikda) vakillarining mehnatni muhofaza qilish masalalarida parlament a`zolari va hukumatga maslahat berishlari, qonunchilik va boshqa normativ hujjatlarni ishlab chiqishda turli milliy qo`mitalar ishida ishtirok etishlari o`zini oqlaydigan hamda maqsadga muvofiq amaliyot sifatida tan olinadi. XMTning «ishchilar sog`lig`ini muhofaza qilish to`g`risida»gi 97-son Tavsiyanomasi (1959 yil) ish joyida mehnatkashlar sog`lig`ini muhofaza qilishning

www.arxiv.uz ikki asosiy metodi: zararli va xavfli ishlab chiqarish omillaridan muhofazalashning texnik chora-tadbirlari hamda ishlovchilar sog`lig`ini tibbiy kuzatishni nazarda tutadi. Bu metodlarga muqobillar sifatida qaralmaydi, ular bir vaqtda qo`llaniladi, bir-birini to`ldirib turishi kerak. XMT ijtimoiy sohada katta ishlarni olib boradi, bu dastavval ijodiy faoliyat normasiga tegishlidir. 30dan ortiq konventsiya va deyarli 20ta tavsiya ana shu muammoga bag`ishlangan. Bu masala boshqa xalqaro hujjatlarda ham o`z aksini topgan. 1952 yilda qabul qilingan 102-sonli «Ijtimoiy ta`minotning minimal normalari to`g`risida»gi Konventsiya muhim normativ hujjat hisoblanadi. Bu normativ hujjat aholining barcha qatlamlarini va ijtimoiy sug`urta hamda ta`minotning hamma turlarini qamrab oluvchi ijtimoiy ta`minotning universallik printsipini ilk bor xalqaro huquqda tasdiqladi. Konventsiya turli nafaqalar minimal normasini oldingi ish haqi daromadlar umumiy summasidan foizlarda belgilaydi. Unda nafaqalarni hisoblashda asos qilib olinadigan turli mehnatkashlar toifalari ish haqi va daromadlarini aniqlash mezonlari ko`rsatib o`tilgan. Ijtimoiy ta`minot masalalari XMTning texnik yordam dasturlarida katta o`rin egallaydi. Rivojlanayotgan deyarli har bir mamlakat XMTning ijtimoiy ta`minot bo`yicha maslahatchilaridan yordam oldi. Ular milliy siyosatni belgilashda yordam, bu masalalar yuzasidan ma`murlar va mutaxassislarga maslahatlar berishdi. Ko`pgina iqtisodiy rivojlangan davlatlar ham bu sohadani milliy qonunchilikni ishlab chiqishda XMT tajribasidan foydalandi. Umuman, XMTning butun faoliyati aholining mehnat faoliyati, bandlik va ijtimoiy muhofazalash sohasidagi xalqaro tan olingan huquqiy normalarni davlatlar qonunchiligi hamda amaliyotiga joriy qilishga yo`naltirilgan. Bu normalarning tan olinishi hamda ulardan foydalanilishi har bir davlatning xalqaro hamjamiyatning to`la huquqli a`zosi hisoblanishidan hamda o`zida bu sohadagi umumtan olingan standartlarni rivojlantirayotganligidan dalolat beradi. Jahon iqtisodiy taraqqiyotidagi ijtimoiy omillar. Kasaba uyushmalarining aholini ijtimoiy muhofazalash tizimidagi roli. Yevropa mamlakatlarida aholini ijtimoiy muhofaza qilish. Bolalar nafaqasi. AQSHda aholini ijtimoiy muhofaza qilishning hususiyatlari. Ijtimoiy sug`urta va tibbiy sug`urta. Frantsiyada aholini ijtimoiy muhofaza qilish mexanizmi. Nafaqa miqdori, maxsus nafaqalarning belgilanishi. Yaponiyada ishsizlarga ajratiladigan nafaqa miqdori. Ish bilan bandlikni sug`urta qilish haqidagi qonun. Ijtimoiy sug`urta: mazmuni va mohiyati. Ijtimoiy ta`minot tizimining shakllanishi va rivojlanishi. Pensiya ta`minoti tizimi. Ijtimoiy ta`minot sohalaridagi islohatlar. O`zbekiston Respublikasida pensiya ta`minoti tizimi hususiyatlari. Pensiya tizimining turlari. Muddatidan oldin nafaqaga chiqish, nafaqa tizimini

www.arxiv.uz isloh qilish tushunchasi. Nafaqalarning moliyaviy ta`minotining mohiyati. Nodavlat nafaqa jamg`armalari to`g`risida tushuncha. Aholini ijtimoiy muhofazalash masalalarini hal qilish bilan shug`ullanadigan xalqaro tashkilotlar. XMTning asosiy vazifalari. Asosiy tamoyillari. Xalqaro Mehnat Tashkiloti faoliyatining muhim yo`nalishlari. XMTning normativ xujjatlari. 121, 148, 155- konventsiyalari, mehnat shart sharoitlari, ishlab chiqarish muhitini yaxshilash mehnat muhofazasi, bandlik va ijtimoiy muhofazalash., ijtimoiy tinchlikni qaror toptirish va saqlash. Inson hhuquqlarini muhofaza qilish, ijtimoiy mehnat munosabatlarini boshqarish.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: O`zbekiston, 2002. 2. I.Karimov “Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas`ulmiz”-T.: O`zbekiston, 2001. 3. I.Karimov “Halqimiz farovonligining barqaror o`sishini ta`minlash-ustuvor vazifa” Halq so`zi, 2001 yil 12 yanvar. 4. Abdurahmonov Q.Q. va boshqalar. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish (o`quv qo`llanma) O`zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti T.: 2004. 5. Abdurahmonov Q.X., Toxirova X.T. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish (o`quv qo`llanma). T.: 2004.

Похожие

Kam ta'minlangan oilalarni ijtimoiy muhofaza qilish mexanizmi

Xalqaro nizolarni Xalqaro huquqiy vositada hal etish. Xalqaro jinoyat huquqi

Yerni huquqiy muhofaza qilish

Tarmoqlararo sohalarni boshqarish

Xalqaro jinoyatchilik va unga qarshi kurashda o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish