Tashkilotdagi nizolar va stress (ruhiy zo`riqish) lar - Юриспруденция - Рефераты

Tashkilotdagi nizolar va stress (ruhiy zo`riqish) lar

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

213 KB

Tashkilotdagi nizolar va stress (ruhiy zo`riqish) lar Reja: 1. Tashkilotdagi ichki nizolar: tushunchasi, ko`rinishlari va kelib chiqish sabablari 2. Tashkilotda nizolarning boshqarilishi 3. Stresslar va ularning boshqarilishi

Tashkilotdagi ichki nizolar: tushunchasi, ko`rinishlari va kelib chiqish sabablari Ko`plab mehnat jamoalarida vaqti-vaqti bilan u yoki bu nizo vaziyatlari yuzaga kelib turadi. Nizo (konflikt - lot. conflistus-nizo, ixtilof) - ikki yoxud undan ko`proq taraflarning, ya’ni aniq shaxslar yoki guruhlarning haqiqiy kurashidan iborat bo`lib, bunda har bir taraf o`zini haq deb biladi va o`z nuqtai nazari yoki maqsadining qabul qilinishi uchun boshqa tarafga aynan shunday harakatlarni amalga oshirishga to`sqinlik qiladi. Shunday fikrlar ham borki, nizo doimo xush nomaqbul hodisadan iborat, uni chetlab o`tish va kelib chiqishi bilan tezda hal etish zarur. Amalda tashkilot faoliyati samaradorligini oshirishga olib keluvchifunksional yoki guruh hamkorligi va faoliyatining unumdorligini susaytiruvchi(disfunksional) nizolar bo`lishi mumkin. Aniqrog`i, nizolar ham ijobiy, ham salbiy vazifalarni bajarishi mumkin (1-jadval). Nizolarning u yoki bu vazifalari ustunligi, asosan, ularning qanday boshqarilishiga bog`liq. 1-jadval Nizolarning vazifasi (oqibat-natijasi) Ijobiy Salbiy

Nizochilar o`rtasidagi keskinlikning yumshatilishi. Taraflarning kelajakda hamkorlikqilishga kuchli moyilligi. Odamlarda muammolarni hal qilish va uni yengillashtirishga daxldorlik hissining kuchayishi. Qaror amalga oshirilishidan avval muammolarning aniqlanishi. Muammolarni yechishdagi muqobil variantlar to`plamining kengayishi. Nizo ishtirokchilari va uning sabablari, ehtimoliy opponentlar haqida yangi ma’lumotlar olinishi. Tashqi dushmanga qarshi kurashishda tashkilot jamoasining birdamlashuvi. O`zgartirish va rivojlantirishning rag`batlantirilishi. Rahbarga nisbatan ishchilardagi itoatkorlik sindrom(alomat)ining Nizoda ishtirok etishdan ko`riladigan katta moddiy va zararlar. Kadrlar(xodim) qo`nimsizligi oshishi, intizomning pasayishi, jamoada axloqiy-ruhiy muhitning yomonlashuvi. Boshqua guruhni dushman sifatida tasavvur qilish. Nizoga ortiqcha berilishning ish manfaatiga zarar yetkazishi. Muammolarni bartaraf etishdan ko`ra, nizoda g`olib kelishga ahamiyat berish. Nizo ishtirokchilari o`rtasidagi hamkorlikning susayishi yoki batamom tugatilishi. To`qnashayotgan taraflar adovatining kuchayib borishi. Ish aloqalarini tiklash qiyinchiligi(“nizo asorati”,

susayishi. davomiy nizo). Boshqa guruhlar bilan unumsiz raqobatning kuchayib borishi. O`z maqsadlarini ijobiy, boshqa taraf maqsadlarini salbiy, deb tasavvur etish. Nizolarning asosiy 4 turi mavjud. Birinchi turi - shaxsning ichki nizoi. U turli shakl olishi mumkin. Ko`proq tarqalgan shakllaridan biri – rolga oid nizo bo`lib, bunda bir kishiga ishining natijasi qanday bo`lishi yuzasidan bir-biriga zid talablar qo`yiladi. Masalan, bevosita boshliq - bo`lim mudiri tovarshunosga poyafzal sifati tekshirilishini tezlatish uchun ko`rsatma beradi, sifat bo`yicha rahbar esa texnologik jarayonni sekinlashtirish hisobiga poyafzal sifati tekshirilishini yaxshilash kerak deb, qattiq talab qiladi. Bunda yakkaboshchilik tamoyilining buzilishi natijasida nizo kelib chiqadi. Ba’zan shaxsning ichki nizoi ishchining bir-birini inkor etuvchi rollarni bajarishi zaruriyatida yuzaga keladi. Qator hollarda, individning o`zida sodir bo`ladigan shaxsiy ichki nizo, tabiatan, uning o`z maqsadlari yoki dunyoqarashiining nizoidan iborat bo`ladi. Individ bir- birini rad etgan maqsadlarga erishish uchun urinsa, u - maqsadlar nizoi bo`ladi. Individ o`z fikrlari, qadriyatlari va umuman axloqining ishonar(asos)siz ekanligini tan olsa, u dunyoqarashlar nizoiga aylanadi. Ikkinchi turi - shaxslararo nizo (keng tarqalgan). Rahbarlar ko`pincha jamoaning manfaatlarini himoya qilishiga to`g`ri keladi (resurslarni bo`lib berish, asbob-uskunalardan foydalanish vaqti va b.). Qolaversa, har kim ana shu resurslar aynan unga ajratilishi kerak va bunga yuqori pog`ona rahbarlarini ishontirish shart, deb hisoblaydi. Xuddi shunday ziddiyat ikki mutaxassis o`rtasida, o`z loyihasini amalga oshirish paytida kelib chiqishi mumkin. Bir bo`sh ish o`rni (lavozim)ga

ikki nomzod o`rtasida, shuningdek, alohida shaxslar sajiyasining turli xil qirrasi, dunyoqarashlari va qadriyatlarining farqlanishiga ko`ra ham nizo kelib chiqishi mumkin. Uchinchi turi - shaxs va guruh o`rtasidagi nizo. Masalan, norasmiy guruh axloq me’yorlari o`rnatadi. Bu guruhga qabul qilinishi uchun har kim ularga amal qilishi shart. Biroq, agar ma’lum bir shaxsning kutgan natijalari guruhnikiga zid bo`lsa, bu nizoga olib kelishi mumkin. Nizo lavozim majburiyatlari zaminida ham yuz berishi mumkin. Rahbar o`z ishchilariga nisbatan noan’anaviy ko`ringan tarbiya choralarini qo`llashga majbur bo`ladi. Bunda guruh unga javob tariqasida zarba berishi - rahbarga munosabatini o`zgartirishi mumkin. To`rtinchi turi - guruhlararo nizo, (rasmiy va norasmiy) guruhlarning, shuningdek, kasaba uyushmasi va ma’muriyat o`rtasida bo`lib turadi. Ko`pincha vazifaviy(funksional) guruhlar maqsadlari farqli bo`lgani uchun birbirlari bilan to`qnashib turadilar. Masalan, xaridorlar ehtiyojini ko`zlaydigan sotuv bo`limi buyurtmalarning bajarilishi uchun doimo katta tovar zaxirasi bo`lishidan manfaatdor, bu esa chiqimlarning ortishiga sabab bo`ladi va natijada moliya bo`limining manfaatlariga putur yetadi. Nizolar hayotda bir necha kundan bir necha yilgacha davom etishi mumkin. Keyingisi sust o`tish va vaqti-vaqti bilan zo`rayib turish xususiyatiga ham ega. Bevosita menedjerlar muhitidagi nizolarning bir necha turlarini ajratib ko`rsatish mumkin: boshqaruvning turli pog`onasidagi menedjerlar o`rtasida; menedjerlar va korxonaga bosim o`tkazuvchi guruhlar o`rtasida; alohida shaxs sifatidagi menedjerlarlar va menedjementning turli mafkuralari tashuvchilari boshqaruvning katta va bilan yosh avlod vakillari o`rtasida; menedjerlar va jamiyatning har xil tashkilotlari (kasaba uyushmalari, birlashmalar, ommaviy axborot guruhlari, lobbi(CHI)stlar va h.k.z.) o`rtasidagi nizolar.

Shuni qayd etish joizki, nizolarni turlarga ajratish, birmuncha shartli. Ularning turli ko`rinishlari o`rtasida qat’iy chegara yo`q va amalda vertikal yo`nalishda shaxslararo tashkiliy, gorizontal yo`nalishda esa guruhlararo ochiq nizolar yuz berib turadi. Mehnat nizolarini nizo vaziyati rivojlanib borishiga ko`ra izchil o`tadigan bosqichlar majmuidan iborat jarayon deb tasavvur qilish mumkin. (1-rasm) 1-rasm. Jarayon sifatidagi nizo andozasi Nizolarning asosiy sabablari quyidagilar: 1.Ishchilar yoxud bo`linmalar o`rtasida doim cheklangan miqdordagi resurslar (moddiy, tovar, oziq-ovqat, moliyaviy va b.) lar taqsimoti. Бошқарув вазияти Зиддият юзага келиши Зиддият ривожланиши Функционал ва дисфункционал Низо рўй бермаяпти Вазиятдан таъсирланиш Низо рўй беряпти Низо ни бошқариш

Rahbariyat materiallar, inson resurslari va moliyani turli guruhlar o`rtasida tashkilotning maqsadlariga eng samarali ravishda erishish uchun taqsimlashga intiladi. Natijada har bir guruh o`ziga ozroq emas, ko`proq olishni istaydi. 2.Topshiriqlarning o`zaro bir-biriga qaramligi. Bu hamma yerda bor, ya’ni vazifani bajarishda bir kishi yoki guruh boshqa bir kishi yoki guruhga tobe bo`ladi. 3. Maqsadlarning farqlanishi. Korxona yanada ixtisoslashib borayotgan bo`linmalarga ajratilayotganda nizo vaziyatlari sodir bo`ladi. Ular ko`pincha maqsadlarini o`zlari shakllantirib, ularga butun tashkilot maqsadlariga erishishdan ko`ra ko`proq e’tibor qaratadilar. Bunga vazifalari o`zaro kesishadigan kompaniyaningmarketing xizmati va sotish xizmati o`rtasida bo`lib turadigan nizolar yaqqol misol bo`lishi mumkin. Gap shundaki, sotish (o`tkazish, tarqatish) xizmati bitimlar tuzish va qisqa muddat ichida sotish (o`tkazish, tarqatish) hajmini kengaytirishga ko`proq yo`naltirilgan. Mana shu xizmatning boshqaruvchilari narxlarning tushirilishini taklif qiladilar va sotish (o`tlazish, tarqatish) hajmi bo`yicha uch oylik aniq maqsadli ko`rsatkichlarni bajarish uchun chakana savdogarlarning turli motivatsiya shakllaridan foydalanadilar. Marketing xizmati esa uzoq muddatli istiqbolda mevasi seziladigan faoliyatga - brend imidjni shakllantirish, mukofotli narxlarini saqlab turish va b.sh. sari ko`proq yo`naltirilgan. 4.Vaziyat va fikrlarga baho berishdagi farqlar. Biror vaziyat haqidagi tasavvur muayyan maqsadga erishish istagi bilan bog`liq. Vaziyatni xolisona baholash o`rniga odamlar vaziyatning, ular fikricha, faqat o`z guruhi va shaxsiy ehtiyojlari uchun maqbul bo`lgan ko`rinishlari va aspektlarinigina ko`rib chiqadilar. Masalan, xodim istagan paytda fikr bildirishga haqqim bor, deb hisoblaydi. Ayni vaqtda rahbar qo`l ostidagilar faqat izn berilganda fikr bildirishi mumkin va aytilganlarni so`zsiz bajarishi shart, deb hisoblaydi. 5.Tasavvurlar, qadriyatlar, ma’lumot darajasi, axloqi tarzi va hayot tajribasidagi farqlar. Tadqiqotlarda ko`rsatilishicha, hayotiy tajribasi (ma’lumoti, ish staji, yoshi va ijtimoiy xarakteristikasi) turlicha bo`lgan odamlar har doim ham

bir-birlarini to`liq tushunishga muyassar bo`lavermaydilar. Ular hamkorlik qilayotganida ba’zan nizolar bo`lib turadi. 6. Kommunikativ aloqaning qoniqarsizligi. Axborot-ma’lumotlardan bexabar ishchining vaziyatni yoxud o`zgalarning nuqtai nazarini tushunib yetmasligi oqibatida nizo kelib chiqadi. 7.Nizo ishtirokchilaridan biri yoki barchasining axloq, muloqot madaniyatining past bo`lishi. 8.Nizo ishtirokchisi yoki ishtirokchilarining bilimdonlik va kasbiy mahorati darajasining pastligi. 9.Xodimlar lavozimlariga oid yo`riqnomalar, shuningdek, bo`linmalar to`g`risidagi nizomlarning yo`qligi, noaniqligi yoki takrorlanishi. 10.Mehnat mahsuli - hujjatlarning, boshqaruvga oid qarorlar yoxud mahsulotlar sifatining past bo`lishi. 11.Xodimning rolga oid kutgan natijalari va tasavvurlari bilan haqiqiy hayot o`rtasidagi tafovut. 12. Rahbarlik lavozimiga yangi kelgan kishining rahbarlik faoliyati, odamlar bilan ishlash qobiliyati va ko`nikmalariga ega emasligi. Bunday rahbar odamlarni uyushtira olmaydi. Uning o`z ishchilariga qo`yadigan qonuniy talablari ham, e’tiroz, salbiy ta’sirlanish, gohida esa nizoga sabab bo`ladi. 13.Shaxsning o`z atrofidagilar bilan nizolarga moyil shaxsiy barqaror sifatlari, sajiya qirralariga egaligi. Masalan, o`zinikini m’qullash, o`zgalar kamchiligiga toqatsizlik, o`z-o`zini tanqidning sustligi, xudbinlik va tarbiyasizlik. 14.Jamoa a’zolari mehnatini baholashning atroflicha o`ylanmagan mezonlari. 15.Mehnatni tashkil etish va sharoitlarining yomonligi. 16.Korxona (bo`linma)ning ma’lumotli, taraqqiyparvar, bunyodkor, ko`p narsani o`zgartirishni istaydigan, ammo, hali odamlar qalbiga yo`l topa olmaydigan rahbar bilan qarashlari eskicha (konservativ), bu hayotda hech narsani o`zgartirishni xohlamaydigan xodimlar o`rtasidagi ziddiyatlar. 17.Tashkilotning bo`linmalariaro yoki bo`linmalari va

filiallari(vakolatxonalari) o`rtasida vakolatlar taqsimlanishi muayyan taraflarni qanoatlantirmasligi. 18. Insonga qarshi yo`naltirilgan pozitsiyani yanglish ravishda boshqa odamga tegishli deb hisoblash. Masalan, odamning o`z suhbatdoshini noto`g`ri tushunishi va uning keyingi harakatlarini xato talqin qilishi. 19.Boshqa odamning xislati yoki xulqiga noxolis munosabatda bo`lishga asoslangan psixologik jihatdan toqatsizlik. Masalan, biron kamchilikni u yoki bu yosh, millat, kasb, firqa va b.sh.q. larga mansub vakillarning barchasiga asossiz ravishda tegishli deb hisoblashdan iborat xurofotlar. 20.Ishchining o`z faoliyati natijasi yuzasidan mas’uliyatining uning huquqlari bilan nomuvofiqligi. Biroq, shaxs yoki guruhning o`z ehtiyojlarini amalga oshirish imkonini bermaydigan yoxud shaxsiy yoki guruh manfaatlariga zid bo`lgan obyektiv sabablar nizo keltirib chiqaradi. Individning ta’siroti, ko`pgina hollarda, jamoada qabul qilingan ijtimoiy me’yor va qoidalar, yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan axloq shakllari, shaxsning ijtimoiy yetukligi bilan o`lchanadi. Bundan tashqari, individning nizodagi ishtiroki qo`yilgan maqsad va mavzularning uning uchun muhimligi va kelib chiqqan to`sqinlikning ularni amalga oshirishga qay darajada xalaqit berishiga ko`ra aniqlanadi. Subyekt oldida turgan maqsad naqadar ahamiyatli bo`lsa, unga erishish uchun shu qadar ko`p kuch sarflanadi. Bunga xalal beradigan kishilarga qarshilik kuchliroq bo`ladi, o`zaro nizo ham keskin tus oladi. Ziddiyatlarni yengish usullarining tanlanishi, o`z navbatida, shaxs hissiyotlarining mustahkamligiga, o`z manfaatlarini himoyalashning mavjud vositalariga, hokimlik va boshqa qator omillarga bog`liq. Tashkilotda nizolarning boshqarilishi Tashkilotda nizolarning samarali boshqarilishi , avvalo, shakllanayotgan yoki shakllanib bo`lgan nizo vaziyatini tahlil qilishni taqazo etadi.

Nizo sabablarini aniqlash va tahlil qilishning bir necha usullari mavjud. Ularning asosiylaridan biri - kartografiya usuli. Uning mohiyati: nizo tarkibini chizma shaklida tasvirlash; nizo ishtirokchilari axloqining izchil tahlili; ishtirokchilarning asosiy muammolari, ehtiyojlari, xavotirlarini shakllantirish; nizoga olib kelgan sabablarni yo`qotish usullarini tavsiflashdan iborat. (2-rasm) 2-rasm. Nizo xaritasi Ish bir nechta bosqichdan iborat. Birinchi bosqichda muammo umumiy holda tushuntiriladi. Bunda faqat nizo xususiyatini aniqlash muhim, muammo mohiyatining to`liq aks ettirilishi uncha ahamiyatga ega emas. Ikkinchi bosqichda nizoning asosiy ishtirokchilari aniqlanadi. Bunda, agar ikki xodim o`rtasidagi nizo xaritasi tuzilayotgan bo`lsa, xaritaga mana shu ishchilarnig kiritish, qolganlarni esa bir guruhga birlashtirish mumkin. Bo`linma boshlig`i alohida ajratib ko`rsatiladi. Uchinchi bosqichda asosiy ehtiyojlarni va shu ehtiyojlar bilan bog`liq bo`lgan nizoning barcha asosiy ishtirokchilarini sanab chiqish taqozo etiladi. Bunda ishtirokchilarning nuqtai nazarlari zamiridagi axloq motivlari oydinlashtiriladi. Ким: эҳтиёжлар ҳадик(хавфсираш)лар Ким: эҳтиёжлар ҳадик(хавф сираш)лар Ким: эҳтиёжлар ҳадик(хавф сираш)лар Ким: эҳтиёжлар ҳадик(хавфсираш)лар

Ehtiyoj va xavfsirashlarning chizmada aks ettirilishi imkoniyatlarni kengaytiradi va kartografiyaning barcha jarayonlari tugagach, qabul qilinishi mumkin bo`lgan yanada keng doiradagi qarorlar uchun sharoit yaratadi. Xarita tayyorlash natijasida nizo tarafdorlari manfaatlarining o`zaro mos nuqtalari yoritiladi, taraflardan har birining qo`rqish va xavfsirash sabablari yaqqol ko`rsatiladi, vaziyatdan chiqish ehtimoli bor yo`llar belgilanadi. Nizo natijalari funksional bo`lishiga harakat qilish kerak. Muammo taraflarning barchasiga maqbul bo`lish yo`li bilan bartaraf qilinishi mumkin. Natijada odamlar muammo yechimiga o`zlarining daxldorliklarini ko`proq his etadilar. O`z navbatida, bu qarorlarni amalga oshirishdagi kiyinchiliklarni: dushmanlikni, adolatsizlikni va o`z ixtiyoriga qarshi yo`l tutish zaruriyatini kamaytiradi yoki batamom yo`qotadi. Nizolarning yana bir oqibati shundan iboratki, kelgusi vaziyatlarda taraflar qarshi turishga emas, balki ko`proq hamkorlikkaga moyil bo`ladilar. Nizoning ehtimoliy va muhim oqibatlaridan yana biri guruh bo`lib fikrlash ehtimolining pasayishi va itoatkorlik sindromidan iborat bo`lib, bunda ishchilar rahbarlar g`oyalariga qarshi fikrlar bildirmaydilar. Binobarin, nizolar hal etilishi jarayonida xulqning turli strategiyalari kuzatiladi. R.Bleyk va Dj. Moyton quyidagilarni ajratib ko`rsatadilar: - raqiblik (qarshi kurashish), o`z manfaatlari uchun ochiq kurashish bilan baravar kechadi. Mazkur strategiya har ikki tarafning o`z shaxsiy manfaatlari yuqori qo`yishi va raqibi manfaatlarini mutlaqo mensimasligi bilan farqlanadi; - kelishish – agar raqib shaxsiy manfaatlaridan voz kechsa, o`zinikidan ham qisman voz kechishga tayyor turish; - o`zini chetga olish - o`z manfaatlariga nisbatan ham, sherigi manfaatlariga nisbatan ham kamroq e’tibor berish. Ushbu strategiya nizo vaziyatini hal qilmay, o`z fikridan voz kechmay, biroq o`z fikrini o`tkazishga harakat ham qilmasdan undan chiqib ketishga urinishdan iborat; - moslashish (yon berish) - o`z manfaatlaridan voz kechib, nizolarni silliqlash tamoyili.

Sanab ko`rsatilgan axloq strategiyalari, ko`pincha, taraflardan birining manfaatlarini cheklaydi. Buning natijasida boshqa taraf ma’lum bir paytda qasd olishni xohlaydi. Yuqorida ko`rsatilgan mualliflar fikricha, nizoni bartaraf etishning beshinchi strategiya ham bo`lib, afsuski, undan juda kam foydalaniladi. Bu hamkorlik strategiyasidir. Hamkorlik deganda, tomonlar muammoni hal etishning o`zaro foydali yo`llarini izlashi, eski xafagarchiliklar, shaxsiy mayllarni unutishi tushuniladi. Nizolarning boshqarilishi - nizolarning oldini olish, nizo vaziyatlarini hal etish va nizoni yuzaga keltirgan sabablarni yo`qotish (minimal holatga keltirish) va nizo ishtirokchilari axloqini yaxshilash, ularning maqsadlarini o`zgartirishga qaratilgan aniq maqsadli faoliyat. Nizo vaziyatlarini boshqarishning bir necha usullari bor, ular tuzilmaviy va shaxslararo qismlarga bo`linadi. Nizolarning boshqarilishidagi tuzilmalarga oid usullar, deb: - ishga taalluqli majburiyat va talablarni tushuntirish. Har bir xodim va guruhga ulardan qanday natijalar kutilayotgani, ma’lumotlarni kim berib, kim olayotgani, vakolatlar va javobgarlik tizimi qanday bo`lishi kerakligi tushuntirib berilishi kerak. Qator hollarda, xodimlar lavozimining mavjud yo`riqnomalari yoxud bo`linmalar haqidagi nizomlarga qo`shimchalar yoki o`zgartirishlar kiritish maqsadga muvofiq bo`ladi; - tashkilotning to`qnashayotgan bo`linmalari, bo`linma va filiallari (vakolatxonalari) o`rtasida batafsil, asoslangan hamda tegishli qoidalar bilan mustahkamlangan vakolatlar(vazifalar)ning taqsimlanishi, shuningdek, ularga o`zgartirishlar kiritish; - to`qnashayotgan yoki to`qnashishga moyil bo`linmalarga oid maxsus muvofiqlashtirish va yaxlitlashtirish mexanizmlaridan foydalanish. Vakolatlar tadrijiyligining yo`lga qo`yilishi odamlarning o`zaro munosabatini tartibga solishga imkon beradi. Bunda funksional guruhlar (maqsadli guruhlar, kengashlar),

bo`limlar, xodimlar o`rtasidagi aloqani amalga oshiruvchi xizmatlar muhim o`rin egallaydi; - umumtashkiliy majmuiy maqsadlarni belgilash. Ularni amalga oshirishda ikki yoki undan ortiq xodimlarning yoxud bo`linmalarning birgalikda kuch berishi talab qilinadi. Haqiqatda, savdo bo`limining uch sho`basi o`rtasida nizo kelib chiqqanda, bo`limning maqsadlari umumiy holda ta’riflab berilishi kerak. Tashkilotda umumiy holda, aynan shunday (analogik) tarzda aniq ta’riflangan maqsadlarning yo`lga qo`yilishinafaqat bo`linmalar, balki korxonaning ham maqsadlarga erishishda, bo`lim boshliqlariga zaruriy qarorlarni qabul qilish uchun imkoniyat yaratadi. Ish vazifalari kesishib turadigan, ularning birlashtirilishi maqsadga muvofiq bo`lmagan yoki birlashtirilishi mumkin bo`lmagan bo`linmalar o`rtasidagi muayyan balansning-muvozanatga keltirib turuvchi mexanizmlarning ishlab chiqilishi; - tashkilot qismlarining, bo`linmalarining nizo ishtirokchisi sifatidagi xodimlarini “ajratib yuborish” (mablag`lar, maqsadlar, vositalar bo`yicha “ajratib yuborish”) yoki ularning o`zaro aloqa bog`lashini susaytirish; - korxona boshqaruvidagi tashkiliy tuzilmaning o`zgartirilishi, nizoli vaziyatni bartaraf etish uchun bo`lirmalarning ajratilishi yoki birlashtirilishi. Ayrim hollarda, masalan, bo`limga boshchilik qilayotgan bir xodimning, mazkur korxonaning boshqa bo`limida esa-goho korxona ishini “bo`g`ib qo`yadigan” (to`xtatib qo`yadigan) boshliqning qisqartirilishini amalga oshirish-qimmatga ega ikki xodimni bir-biridan uzoqlashtirish zarurati tug`iladi; - mukofotlash tizimidan foydalanish. Umumtashkiliy masalalarning amalga oshirilishida hissasini qo`shgan, boshqa guruhlarga yordam bergan va muammo yechilishiga majmuiy yondashishga harakat qilgan xodimlar va bo`linmalar taqdirlanishi kerak. Ayni vaqtda mukofotlash tizimi nokonstruktiv axloqli ba’zi shaxslarni yoki guruhlarni rag`batlantirishi mumkin emas. Shaxslararo nizolarni bo`shqarish usullariga quyidagilar kiradi (quyidagilardan iborat):

- o`zini chetga olish usuli. Rahbar nizoli vaziyatga e’tibor bermaslikka (o`zini payqamayotgandek qilib ko`rsatishga); kelishmovchilikka va biron kishi bilan munosabatni buzishga, ehtimol, aynitishga olib keladigan masalalar muhokamasida qatnashmaslikka harakat qiladi. Shu asnoda, muammo yechilmay, muammoligicha qolib ketadi; - silliqlash usuli. Birdamlik ehtiyoji yuzasidan, rahbar murojaat qilib, nizoli vaziyatni silliqlash, yo`qotishga urinadi. Afsuski, bu usulni qo`llashda, ko`pincha, nizo negizi (asosi, tubi) da yotgan muammo unutiladi, u qanday bo`lsa, shundayligicha turaveradi. Hissiyotlar junbushga kelmasa-da, lekin zo`rayib boraveradi. Buning natijasida portlashning yuz berish ehtimoli kuchayadi; - ishontirish usuli. Rahbar o`z pozitsiyasini asoslab, uning qabul qilinishi kerakligiga da’vat qiladi, qarama-qarshi tarafni nohaq ekaniga ishontiradi; - majburlash usuli. Rahbar o`z nuqtai nazarining majburan qabul qilinishi uchun hokimiyatdan foydalanadi. Ushbu usulning kamchiligi shundaki, ishchilar tashabbusining bostirilishi, faqat, bir nuqtai nazar taqdim etilgani (havola qilingani) bois, muhim omillardan faqat ayrimlarini hisobga olish ehtimolini keltirib chiqaradi; - bitimga kelish usuli. Har ikki tarafni ham, umumiy holda qanoatlantiruvchi, muammoni xal etishdagi bitimga kelish variantini topishdan iborat. Boshqaruv vaziyatlarida ushbu usul yuksak qadrlanadi, chunki birovga yaxshilikni ravo ko`rmaslik munosabati tugatilib, muammo yechilishiga imkon beriladi. Biroq, mavjud ahamiyatga ega muammolar tufayli, uning endi boshlanayotgan (dastlabki) bosqichida foydalanish uning yechimini topishga to`sqinlik qilishi mumkin. - muammoni xal etish usuli. Bu usulni qo`llayotgan rahbar nizo vaziyati xal qilinishidagi eng ma’qul variantni topishga harakat qiladi. Tadqiqotlar nizoning boshqarilishida bu yondashuvning samaradorligi yuqori bo`lishini tasdiqladi. Nizolarni boshqarish turli xususiyatga ega bo`lishi mumkin: - yakka tartibli (shaxsga oid yondashishlar);

- rasmiy (ishlab chiqilgan yo`riqnomalar, nizomlar atrofidagi.); - ijtimoiy (guruhlarning ijtimoiy ahvoli hisobga olingan); - yuridik (harakatlar qonunlar doirasida amalga oshiriladigan). Nizoli vaziyatlarning boshqarilishida menedjerlar uchun: tashkilotning qimmatga ega yo`nalishlari (axloq me’yorlari) ga tashkiliy ravishda o`zgartirishlar kiritish yo`lidan borish, turli manfaatlarni hisobga olish mexanizmlarini tadqiq etish, yondashuvlar(qarashlar)dagi birlikni ishlab chiqish uchun qator tadbirlar (guruhlar bilan muzokaralar olib borish, ishontirish(ko`ndirish) usullarini tatbiq etish, maslahat suhbatlari(konsultatsiyalar)ni o`tkazish tavsiya qilinadi. Menedjerlar nizoda ishtirok etayotgan taraflardan faqat bittasining fikrini eshitish bilan cheklanib qolishi, unga tayanib xulosalar chiqarishi va qarorlar qabul qilishi mumkin emas. Har ikki tarafning ham dalillari va asoslarini o`rganib chiqishi kerak. Menedjerning o`zi ham, bevosita nizoga qo`shilib qolgan taqdirda, u xayolan qarshi taraf pozitsiyasida turib, muammoga begona ko`zlar bilan nazar tashlashi kerak. Ehtimol, salohiyatli rahbarlar, tashkilotchilar, tijoratchilar, siyosatchilar va tarbiyachilarning kishini hayratlantiruvchi ruhiy ichki sezgisi, bir nigoh tashlash va bir so`z bilan insonni anglash va uning orzuistaklarini bilib olish mahorati ham shundadir. Shunday qilib, mehnat jamoalaridagi nizo, boshqarilishi mumkin bo`lgan vaziyatdir. Ularni yengishdagi asosiy o`rinni rahbarlar va menedjerlar egallaydi. Biroq, ahamiyatlilik jihatidan undan kam bo`lmagan, menedjerlarning asosiy vazifasi shundan iboratki, u kelib chiqish ehtimoliga ega va endi boshlanayotgan nizoli vaziyatlarning oldini olishi, ularning ta’siriga o`zvaqtida javob qaytarishi, tugatish (xal etish) i, ba’zan yuzaga kelgan bunday vaziyatlarni rag`batlantirishi va muammolarning yechilishi uchun, ularni idora eta olishi kerak.

Stresslar va ularning boshqarilishi Stress (ing. stress-bosim, tazyiq, zo`riqish, g`ayritabiiy asabiy tus olish) turli ekstremal ta’sirlarga javoban qo`zg`aladigan, inson ahvoli (holati)ni atroflicha anglatish uchun qo`llanadigan atama. G.Selyening stresslar nazariyasiga asosan, u inson psixikasining doimiy zo`riqishda bo`lish holati sifatida baholanadi. Stress- inson uslubining, oz yoki ko`p darajada, o`z hayot tarziga to`g`ri kelmasligi, bundan asab tizimining ta’sirlanish usuli bois yuz beradi. Stress: shaxsiy hayotda ham, har bir kasbda ham-hamma yerda bor (bo`lib turadi). Biroq, aslida, u mehnat qilishdan emas, balki, ish bajariladigan u yoki bu sharoitlardan yoxud holatlardan, u ro`y berayotgan vaziyatda ilojsizlikni his etishdan kelib chiqadi. Menedjer hamisha g`ayritabiiy asabiy tazyiq ostida yuradi. Psixologlarning tadqiqotlariga ko`ra stress vaziyatlarining, uning faoliyatida yuzaga kelish (ro`y berish) chastotasi 10 ballik shkala bo`yicha, taxminan, 6-7 ballarni tashkil qiladi. Hozirgi zamon hayotida stress judajuda ko`pchilikning ofatiga aylangan. Tadqiqotlardan aniqlanishicha, stress inson organizmini noxush o`zgarishlarga olib keladi, buning natijasida psixikada ham buzilishlar(o`zgarishlar) ro`y beradi; odamlar faol hayot tarzidan bosh tortib, o`z yog`lariga o`zlari qovuriladilar (ich- etlarini yeydilar). Bunday axloq ularning fiziologik holatini og`irlashtiradi. Biroq, organizm uchun stressning zarari uning o`zida emas (oxir-oqibatda odamning ijobiy hissiyoti ham stress bilan bog`liq), balki uning haddan ziyod jadalligida. Haddan tashqari, kuchli zo`riqish paytida ta’sirlarning zararli bo`lishi qayd etiladi. Bunda distress haqida so`z yuritiladiki, u insonga har qanday ko`ngilsizliklar yetkazadi. Shu bilan birga, stress ko`p jihatdan, hattoki, foydali ham. Stressdan ta’sirlanish, ko`pincha, unumliroq ishlashga, qo`yilgan maqsadga erishish uchun zo`r berish (katta kuch berishga), ya’ni uni bardosh bilan yengib o`tishga undaydi.

Sustlik esa gipertoniya, yurak xuruji, ruhiy holatning buzilishi va hokazo kasalliklarga olib keladi. Shu tariqa, stressning ham ijobiy-safarbarlikka chaqiradigan (ishga soluvchi, otlantiruvchi) va ham salbiy-faoliyatni izdan chiqaradigan ta’sirini ko`rsatish mumkin. Biroq, stress(stress) va stress oqibatida kelib chiqadigan “izdan chiqish” (distress) o`rtasidagi chegara juda o`zgaruvchan bo`lib, u ko`pgina omillarga bog`liq, ularning eng asosiysi, kishining hissiyotlarga chidamliligi (bardoshli bo`lishi) dir. Rahbarlarga aloqador stresslar shu bilan o`ziga xoski, unda psixika yoki fiziologiyaga oid g`aritabiiy asabiy tus olishi(bosimi) ortiq darajada bo`ladi. Fiziologiyaga oid stress omillari quyidagilardan iborat: o`ta yuqori darajadagi fizik og`irlik(yuk), och qolish, shovqin-suron, baland yoki past harorat, olov(o`t), jarohatlanish(mayiblik), og`riq qo`zg`atuvchi mayllar(rag`batlar), jarrohlik amali(operatsiya), tartibsizliklar (to`sto`polon, g`alayon), qiynalib nafas olish, shaxsiy kasallik. Uning fiziologik namoyon bo`lishi-yaralar, gipertoniya, bosh og`rig`i(migren), orqa (umurtqa, miya, bel, kurak va b.) og`rig`i, bo`g`im yallig`lanishi(artrit), o`tkir nafas olish xurujlari, yurak og`riqlari. Psixikaga oid zo`riqish ikki xil ko`rinishda bo`lishi mumkin: hissiyot va axborot-ma’lumotlarga doir. Birinchisi ishlab chiqarish bilan bog`liq tartibsizliklar, xavfsirashlar, tashvishlanish(qo`rqish)lar va hokazo. vaziyatlardan kelib chiqadi. Bu stress quyidagilarga olib keladi: xavf-xatarli vaziyatlar, qo`rqinch, xafagarchiliklar, qo`pollik, hasad, xiyonat, nohaqlik, hukmronlik uchun kurashish, orzu-umilarning behuda ketishi, yomon xizmat ko`rsatish, pul muammolari, majburiy kutish, ishdan bo`shatilish, boshliq bilan munosabatdagi qiyinchiliklar, mehnat sharoitlari, narx- navo(lavozim)ga oid kutilayotgan ko`tarilish, moliyaviy qiyinchilik, muhim kreditni olish, shaxsiy uy qurilishi va boshqa ko`pgina narsalar. Bunday stresslar, odatda, bitta qo`zg`atuvchi orqali emas, balki mayda-chuyda doimiy kundalik hayajonlanishlar (bezovtalik, tashvish, besaranjomlik) ning seriyalari orqali kelib chiqadi. Ruhiyatga oid zo`riqish: serjahl-serzardalilik, ishtahaning yo`qotilishi,

ruhiy larza kayfiyati(depressiya) va muloqotmunosabatga qiziqishning pasayib ketishida namoyon bo`ladi. Menedjerlar uchun, ko`proq, axborot-ma’lumotlarga oid stress xususiyati xos bo`lib, u: axborot-ma’lumotlar oqimi bois, vazifalarni uddasidan chiqmaganda, ularning natijasi uchun javobgarlikning o`ta yuqori sharoitida qarorlar qabul qilishga ulgurmaganda yuzaga keladi. Menedjerlar ishidagi stress sabablari quyidagicha (shunday). 3. 1.Tijoratda har qanday boshlab berilgan ish (tashabbus)-doimo qaltis ish qilish (tavakkal qilish) demak va kuchli asabiy tazyiq sharoitidagi ish, o`zining ketidan, albatta, iz qoldiradi. 4. 2.” Boylikni tuzoqqa tushirish” (“Boylik tuzog`i”). Gohida tadbirkor ishga ortiqcha berilib (“qizg`in kirishib”) ketadi: qanday bo`lmasin-daromad qo`lga tushsa. Ish uchun (deb) ishlash. 5. Yo`qotishdan hadiksirash (qo`rqish)-oila, mol-mulk, pullarni. Ishlab, pul topib, bundaylar o`zlariga vahima sotib oladilar, umrbod stress holatida yashaydilar. 6. “Ideallarni yo`qotish kasalligi”. Qadriyatlar va ideallardan ayrilish (judo bo`lish), ko`pincha, kasallikka chalinish sababchisi bo`ladi, u o`lim bilan yakun topadigan kuch-quvvatdan qolish (so`nib borish), nazoratda ushlab bo`lmaydigan agressiya (tajovuzkorlik), tiriklik(mavjudlik) uchun kurashish kabi og`ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. 7. “Ortiqcha sermehnatlilik” (ishga ko`milib ketish, mehnatga shaydo bo`lish), bunda yaqinlari va o`z-o`zi bilan aloqasi uziladi, kishining shaxsiy o`tmishi o`ziga begona bo`lib qoladi. 8. “Ishdagi bosh-keti yo`qlik (boshboshdoqlik)”-ishdagi o`taketgan tartibsizlik. Bunday odamlar kerakli buyumlarini topa olmay, hamisha asabiylashadilar, qolib ketgan ishni eslab, sarosimaga tushaveradilar, bir u-bir bu ishga qo`l uradilar, muntazam ravishda kechikib yuradilar. Stressga olib keladigan omillarning miqdori anchagina. Ularni shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin.

Tashqi omillar. Bularga, masalan, jamiyatdagi iqtisodiy va siyosiy beqarorlikning kuchayishi, pulning qadrsizlanishi, ishsizlikning o`sishi va hokazolar kiradi. Tashkilot bilan bog`liq omillar. Ularning ichida quyidagilar ajratiladi: bajarilayotgan ishning o`ziga xosligi (xal qilinayotgan masalaning murakkabligi, javobgarlik darajasi, mehnat sharoitlari va b.), ishchilarning aniq taqsimlanmagan rollari va ish vazifalari, jamoadagi o`zaro munosabatlar va ruhiy muhitning nomaqbulligi, muayyan tashkiliy tuzilish (masalan, ikkita boshliqqa bo`ysinish), muntazam ravishda foydasiz do`q-po`pisalar o`tkazishga asoslangan boshqaruv uslubi va b. Odamning o`zi bilan bog`liq omillar (asab tizimining xususiyatlari, shaxsiy muammolar va hokazo.). Stressni tavsiflash uchun, shuningdek, tazyiq(bosim)ning darajasini aniqlash ham ahamiyatga molik. Ushbu maqsadlarda Tomas Xolms va Richard Rey kabi amerikalik tadqiqotchilarning uslubidan foydalanish mumkin. Ular har bir odam, o`zida stressning yetarlicha aniq zaryadlarini tashib yurishini va bu zaryad keskin ko`payib ketganda, odamning hayotdan ko`z yumishini isbotlab berdilar. Mazkur olimlar ta’sir etish darajasiga ko`ra ularning ballarda ifodalangan bir qator omillarini aniqladilar. Agar odam yarim yil davomida 200-300 balgacha to`plasa, ruhiy larza holatiga yaqinlashib qoladi, bordi-yu, 700ga yetganda, bundan ham jiddiy yakun topadi. Xolms va Rey buning asosida zo`riqish darajasini aniqlash shkalasini tavsiya etdilar. Bu shkala odamlarning hayot faoliyatidagi keskin o`zgarishlar stress hodisalarining kelib chiqishiga sabab bo`ladi, degan taxminga ko`ra yasalgan(tuzilgan). Bunda o`zgarishlarning ijobiy yoki salbiy xususiyatlari amaliy jihatdan hisobga olinmaydi. Bundan tashqari, shkala ko`rsatkichlari asab faoliyati turlicha tipli va, tabiiyki, temperamenti turlicha odamlarni aks ettiradi. Odamlar, stresslarga bardoshlilik darajasiga ko`ra o`ziga xos ikki tipga, xususan: “A” va “B” tiplarga(toifalarga) ajratiladi.

“A” tip o`zining shu xususiyati bilan farqlanadiki, u oldinda bo`lishga doimiy intilish hissini tuyadi; qat’iy ravishda o`z maqsadiga erishishni xohlaydi, bellashuvda qatnashishni (musobaqalashish, kuch sinashishni) va hammaning ustidan g`olib kelish ehtiyojini his qiladi; har doim birdaniga ko`p ishlar bilan band bo`ladi; odatda shoshgani-shoshgan; ishlar sur’atini tezlatishga harakat qiladi; qattiq bezovtalanish holatida yuradi. Bunday odam koronar tiplarga mansub bo`lib, stressga chalinish moyilligi kuchlidir. “B” tip naq “A” tipning aksi (teskarisi). Unga stresslar kamroq ta’sir o`tkazadi. Qayd etish joizki, u yoki bu sotsionik temperamentli kishilarning stressga moyillik darajasi quyidagi ketma-ketlik singaridir (stress larga moyillikning o`sib(ortib) borish me’yoriga ko`ra): - flegmatiklar; - sangviniklar; - xoleriklar; - melanxoliklar. Ruhiy zarbalarni boshqarishda aniq odam qo`zg`atuvchisining, ya’ni zo`riqishga sabab bo`lgan nomaqbul omillar dolzarb stressorlarning aniqlanishi talab qilinadi. Bu maqsadlar uchun stressor ro`yxatlari xizmat qiladi, ulardan biri quyida keltirilgan: Psixologlar temperament tipiga ko`ra odamlarni quyidagi guruhlarga kiritishadi: Xoleriklar-shunday sotsiotiplarki, ular ham ichi, ham sirti bezovta (betinch, tinimi, halovati yo`q, jonsarak, betoqat, qo`nimi yo`q) bo`lishi bilan farqlanib turishadi. Bular eng yengil (salga lovullab ketadigan, jizzaki) temperament bo`lib, bunday sotsiotiplar yo`lida bexosdan kelib chiqqan to`sqinlik (g`ov, to`g`anoq, qarshilik) sharoitida asabiy holat(hayajonlar)ini jilovlay olmaydilar. Flegmatiklar-ham sirtqi, ham ichki jihati vazmin (mo`min-qobil, yuvosh, beozor) sotsiotiplar. Bular temperamentlar ichidagi eng fe’li beqaror, og`iri. Bu- o`ta bosiq va sirtidan hech narsani sezdirmaydigan tip, tashqi ta’sirlantiruvchi

omillarga chalg`imaydi. Bu bilan, flegmatik jahli chiqishga qodir emas, degan fikr bildirilmaydi. Sangviniklar-sirtidan bezovta, ammo ichidan vazmin sotsiotiplar. Fe’lining barqarorligi o`rtacha. Bir lov etgan jizzakiligidan (tez achchiqlanish, g`azablanish, serjahllik serzardalik, jirtakilik) so`ng, o`zlarini tez bosib oladilar. Buning uchun boshqa bir tashqi rag`batlantiruvchi omilga ko`chib o`tishlari yetarli va ular shunday qiladilar ham. Melanxoliklar-sirtidan vazmin, ammo ichidan bezovta sotsiotiplar. Biroq beqarorlik qutbi tomon yaqinlashib, ular fe’lining barqarorlik darajasiga ko`ra oraliq holatni egallaydilar. O`z ichki kechinmalarini vazminlik yoki ko`tarinki ruh (kayfi chog`lik) niqobi ostida yashirib yuradilar. - mehnatning g`oyat qizg`inligi(zo`rligi); - vaqtning yetishmasligi; - noqulay(nobop) gigiyenik omillar; - monoton (o`zgarmas, zerikarli) mehnat; - ijodkorlikning mavjud emasligi; - majburiy faoliyatsizlik; - rejalarning muvofiqlashtirilmasligi; - huquq va majburiyatlardan qoniqmaslik; - ishxonada uzoq muddat band bo`lib qolish; - mehnatdan qanoatlanmaslik; - o`zini foydasiz, deb bilish; - javobgarlikning og`ir bo`lishi; - ishxonadagi nobop vaziyatlar; - boshqa lavozimga(mansab)ga o`tish tashvishi; - xodimlar bilan to`qnashish; - oiladagi nobop muhit; - joy, (o`rinni o`zgartirish; ko`chish; o`tish) dagi hayajonlanish;

- qarindosh-urug`lar bilan o`zaro ko`ngilsiz voqealar; - lavozim(mansab)dan qoniqmaslik; - rahbariyat bilan o`zaro aloqalarning qiyinligi; - oila va ish o`ztasida qolib, xayol bo`linishi; - kayfiyat, hol-ahvolning yomon bo`lishi; - qiziqarsiz ish; ishning qiziqarli bo`lmasligi. Ma’lum muddatdan so`ng, tobora avj olayotgan mehnatning qizg`inligi ta’sirida har bir kishining mavjud stress holatidan dalolat beruvchi “o`z” signallar guruhi qatlanib boradi: - qisqa muddatli signallar (jahldorlik, chekishga moyillikning kuchayishi, “ezmachuriklik” (sergaplilik), ensaning davriy og`rib turishi, me’da(jig`ildon) qaynashi, hiqichoq tutishi); - uzoq muddatli signallar (bosh, yurakning biron-bir qismidagi davomiy og`riqlar, ruhiy larza holatiga kelish (og`ir ruhiy kayfiyat), ishtahaning butunlay yo`qotilishi, hayotiy faollikning so`nishi, ko`zning asabiy(talvasali) xira tortishi). Stressning boshqarilishi- stress vaziyatiga shaxsni moslashtirish uchun tashkilot xodimiga aniq maqsadli ta’sir ko`rsatish, stress manbalariga barham berish va tashkilot xodimlarining birgalikdagi ularni neytrallashtirish (ta’sirini yo`qotish yoki baravarlashtirish) usullarini egallashiga qaratilgan jarayon. Stressning boshqarilishida uning oldini olish(profilaktikasi) usullaridan foydalanish taxmin qilinadi. Keng tarqalgan usullaridan biri-dam olish (ammo, bunda hech narsa qilish kerak emas, degan fikr bildirilmaydi). Ruhiyatning ko`tarinkiligi (vaqti chog`lik, yaxshi kayfiyat) ga kelib olish va uni bir maromda ushlab turish mashqlarini qo`llash- uning muhim vositasi. Buning uchun odam o`zining kun tartibiga ruhiyatni saqlab turuvchi mashqlarni kiritishga o`rgatishi kerak. Kun uyqudan turish va ertalabki tadbirlardan boshlanadi. Ba’zi mashqlar kun bo`yi qaytarib turilishi zarur. Qayd etilgan maxsus mashqlar ushbu guruhlarga taqsimlanishi mumkin: - ertalabki badantarbiya; - nafas olish gimnastikasi;

- qisqa to`xtamlar. Stressning oldini olish va yengish yo`llarini topish-ham tashkilot darajasida, ham shaxs darajasida amalga oshirilishi shart. Birinchi darajada- quyidagilar hisobiga amalga oshiriladi: kadrlarning to`g`ri tanlanishi va bilib, o`z o`rniga qo`yilishi, aniq va bajarilishi to`g`ri, deb topilgan masalalarning ko`rsatilishi, ishonchli loyihalashtirilgan ishlar, jamoa a’zolari bilan birgalikda qabul qilingan qarorlar, shuningdek, ishchilarning salomatligini tiklash(sog`lomlashtirish) dasturini amalga tatbiq etish. Shaxs darajasida, quyidagilarga amal qilinganda, ruhiy zo`ziqishdan qutilish (stressga bas kelish) mumkin: - shaxsiy hayotni rejalashtirish; - imkoniyat va ehtiyojlar nisbatlarini to`g`ri olib borish; - ba’zan hayot muammolarini esdan chiqarib, o`ziga yoqimli, qiziqarli mashg`ulotlar topib, ovunish; - o`zgalarni tanqid qilishdan qochish va qadrli sanalgan fazilatlari uchun odamlarni maqtash; - boshqalarni anglash, kechirimli bo`lish va boricha qabul qilish; - keraksiz raqobatdan qochishga harakat qilish; - muntazam ravishda badantarbiya qilish; - psixik bosimdan qutilish usullarini o`zlashtirish. Hozirgi kunda ruhiyat sohasi mutaxassislari ko`p miqdorda testlar, so`zovnomalarni ishlab chiqdilar. Ular odamga serjahllik, biror kishiga nisbatan zahrini sochib, alamdan chiqish, stress tahdidi darajasini aniqlashga yordam ko`rsatishi mumkin. Mutaxassislar stress oqibatlaridan ustun kelishda quyidagilarni tavsiya qilishadi: - organizmga tetiklik va kuch-quvvat baxsh etuvchi jismoniy mashqlarni bajarish; - har qanday yutuqlar ko`rinishida o`zining cho`qqisi bor, shu bois unga intilish va boriga qanoatlanib yashash;

- diqqatni hamisha hayotning yorqin taraflariga va hol-ahvolning yaxshilanishi mumkin bo`lgan harakatlarga jamlash; - ranjitadigan, noxush ish bajarilishi lozim bo`lsa, kechiktirmaslik; - barchaga birdek yaroqli(foydali) muvaffaqiyat retseptining mavjud emasligini unutmaslik kerak. - yuz bergan vaziyatga: men o`zim yashayotgan bu jamiyatni qabul qila olmayapman, biroq, u bilan kurashayotganim yo`q, faqat o`zimni undan” (ko`rinmas) to`siq bilan ajratib turibman “ yoxud o`z hayotiy dasturimni shunday sharoitlarda amalga tatbiq qilishni o`rganyapman, deb yondashish mumkin; - “shod-xurramlik profilaktikasi”. Kunning quvonchli bo`lishiga, qilinayotgan ishga ixlos bilan qarash kabi maxsus mashqlarni egallash taxmin qilinadi (mo`ljallanadi); - shaxsning o`z ishidagi ustun masalalar tizimini ishlab chiqishi; - ishni davom ettirishdan toliqqan (madori qolmagan) paytda “yo`q” deyishni o`zganish; - rahbar bilan yaxshi munosabatni yo`lga qo`yish; - ayblov-tajovuzkor pozitsiyani egallamaslikdan iborat.

Adabiyotlar : 1. O`zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O`quv qo`llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O`quv qo`llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to`ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to`ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000.

Похожие

Tashkilotdagi muloqot odobi

Tashkiliy axloq sifatidagi guruh

Temperament

Zo`rlik alomatlari mavjud murda topilganda o`tkaziladigan tergovning alohidaligi

Shaxs psixologiyasi