Tashkiliy xulqning motivatsion asoslari - Юриспруденция - Рефераты

Tashkiliy xulqning motivatsion asoslari

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

261.5 KB

Tashkiliy xulqning motivatsion asoslari Reja: 1. Motivatsiya tushunchasi, turlari va jarayoni 2. Motivatsiya nazariyalari 3. Mehnat faoliyatini rag`batlantirish

Motivatsiya tushunchasi, turlari va jarayoni Motivatsiya (grekcha motif, lotincha moveo – “harakatlantiraman” so`zidan yasalgan) – insonni biron-bir maqsadga erishish uchun astoydil intilish, bunga ishtiyoq uyg`otishga qiziqtirish va buning uchun kuch jamlash jarayonidir. Rahbarlar o`z xodimlari anglashi yoki anglamasligidan qat`iy nazar, ularni doimo maqsadga qiziqtirib keladilar. Qadim zamonlarda buning uchun qamchi va do`q-po`pisa ishlatilgan, ayrimlarga mukofotlar berilgan. XX asrga qadar agar ko`proq pul ishlash imkoniyati berilsa, odamlar yaxshiroq ishlaydilar, degan fikr hukmron edi, ya`ni motivlash sarflangan kuch-g`ayrat evaziga pul mukofoti taklif qilishdan iborat edi. Ammo keyingi tadqiqotlar bunday yondashuv noto`g`ri ekanini aniqladi va motivatsiya ehtiyojlarning murakkab majmuasidan iborat ekanini ko`rsatdi. Xodimlarni qiziqtirish uchun rahbar ularning ehtiyojlarini aniqlashi va bu ehtiyojlarni yaxshi ish orqali qondirishi lozim bo`ladi. Boshqaruvdagi motivatsiya usullarini quyidagicha ta`riflash mumkin: -iqtisodiy motivlash usullari – ish haqi, mukofot, imtiyozlar, foizlar, foydada qatnashish, aksiyalar paketi, qo`shimcha haq va h.k. -ijtimoiy motivatsiya usullari – jamoat o`rtasida rag`batlantirish, tashakkur e`lon qilish va ofarinlash, izza qilish va h.k. -ruhiy motivatsiya usullari – obro`-e`tiborini oshirish, befarqlik, zararli va ortiqcha ekanini sezdirish va h.k. -lavozim motivatsiyasi usullari – lavozimini ko`tarish, qo`shimcha vakolatlar berish va h.k. -ijtimoiy-ruhiy usullar – ijtimoiy faollikni oshirish, tajriba almashish, ishdagi boshqaruvdagi va kasb-kordagi ahloq-odob va h.k. -ma`naviy motivatsiya usullari – shaxsiy uchrashuvda, jamoat o`rtasida tan olish, maqtash yoki tanqid qilish; -ishlarni loyihalash va qayta loyihalash (boyitish) usullari; -xodimlarni boshqaruvga jalb qilish usullari.

Motivatsiyani ikkiyoqlama, chunonchi: -inson va guruhning ehtiyojlari, ruhiyati, odobini hisobga olib, samarali mehnatga undovchi shart-sharoit va sabablarni aniqlash va qondirish vositasi; -jismoniy yoki ruhiy yetishmovchilik yoki ehtiyojdan boshlanib, hattiharakatlarni kuchaytiradigan yoxud maqsadga erishishga yoki mukofot olishga qiziqtiradigan jarayon tarzida ko`rib chiqish mumkin. Ayni vaqtda motivatsiya jarayonini ketma-ket keladigan quyidagi bosqichlar tarzida ham tasavvur qilsa bo`ladi: -ehtiyojning kelib chiqishi; -ehtiyojni qondirish (bartaraf etish) yo`llarini izlash; -maqsadni (harakat yo`nalishini) belgilash; -ehtiyojni qondirish uchun zarur harakatlarni qilish; -harakatlarni amalga oshirganligi uchun mukofot olish; -ehtiyojni qondirish, bartaraf etish. Shu munosabat bilan ehtiyoj tushunchasini izohlab o`tish maqsadga muvofiqdir. Ehtiyoj: -inson ko`nglida vujudga keladigan; -turli kishilarda bir-biriga o`xshaydigan, ammo har kimda alohida namoyon bo`ladigan; -inson qutulishga intiladigan tuyg`udir. Motivlar – insonni harakat qilishga undaydigan, nima qilish va qanday qilishni belgilab beradigan, insonning dilidan ketmaydigan va har kimda har xil tarzda namoyon bo`ladigan xilqat. Motivlarni: -faollik turlariga qarab; -namoyon bo`lish vaqtlariga qarab; -insonning ehtiyoj turlariga qarab; -shaxsning muddaolariga qarab; -tuzilishiga qarab; -funksiyalariga qarab;

-yetakchi motivatoriga qarab tasniflash mumkin. Motivlar ko`pgina omillarga bog`liq. Insonning odob-axloqi bitta motiv bilan emas, balki ko`pgina motivlarning yig`indisi bilan belgilanadi. Bunda motivlar insonning odobiga ta`sir qilishi darajasiga qarab bir-biriga nisbatan muayyan munosabatda bo`ladi. Shu sababli insonning motivatsion tuzilmasini uning muayyan harakatlarni amalga oshirish asosi deb bilmoq kerak. Bu tuzilma muayyan barqarorlikda bo`ladi. Biroq u insonni tarbiyalash, o`qitish jarayonida ongli ravishda o`zgarishi mumkin: Motivlash – insonda muayyan motivlarni uyg`otish yo`li bilan uni muayyan harakatlarni qilishga undash maqsadida shu insonga ta`sir o`tkazish jarayonidir. Motivlash qanday maqsadni ko`zlashiga, qanday vazifalarni hal etishiga qarab uning ikki asosiy toifasini alohida ko`rsatib o`tish mumkin. Birinchi toifa shundan iboratki, insonga tashqi ta`sir o`tkazish yo`li bilan muayyan motivlar harakatga keltiriladi, mazkur motivlar insonni motivlashtiruvchi subyekt uchun maqbul bo`ladigan muayyan harakatlarga undaydi. Motivlashning ikkinchi toifasi insonning muayyan motivatsion tuzilmasini shakllantirishni asosiy vazifa deb hisoblaydi. Bu vazifani amalga oshirish uchun katta kuch-g`ayrat, bilim va qobiliyat talab qilinadi. Uning natijalari motivlashning birinchi toifasiga nisbatan umuman ancha barakali bo`ladi. Rag`batlantirish – odamlarni motivlash uchun muayyan rag`batlardan foydalanish jarayonidir. Rag`batlantirishning motivlashdan farqi shuki, u motivlashga yordam beradigan vositalardan biridir. Rag`batlar – muayyan motivlar harakatini chaqiruvchi ta`sir dastaklari yoki qo`zg`atish vositalari. Motivatsiya nazariyalari Motivatsiya jarayoni, avvalo, motivatsiya nazariyalarining mazmunini izohlaydi. Bu nazariyalarda, ayniqsa, ish hajmi va turini belgilashda odamlarni harakatga undovchi asosiy ehtiyojlar aniqlanadi va tahlil etiladi. Motivatsiya

konsepsiyalarini ishlab chiqishda A. Maslou, F.Gersberg va D.Mak Klellandning ishlari juda katta ahamiyatga ega bo`ldi. Amerikalik ruhshunos A. Maslou (1908-1970) ishlab chiqqan ehtiyoj pog`onalari nazariyasiga binoan barcha ehtiyojlarni qat`iy pog`onalar tuzilmasida joylashtirish mumkin (.1-rasm). Uning fikricha, quyi pog`onalarning ehtiyojlari insonning fe`l-atvoriga yuqori pog`onalarning ehtiyojlaridan avvalroq ta`sir qiladi. Aniq bir paytda inson muhimroq va kuchliroq ehtiyojni qondirishga intiladi. Quyiroq pog`onadagi ehtiyoj qondirilganidan keyin navbatdagi pog`ona ehtiyoji insonning fe`latvorida eng kuchli omil bo`lib qoladi. Jismoniy ehtiyojlar yashash uchun zarur, ular ovqat, suv, uy-joy, dam olish ehtiyojlaridan iborat. Xavfsizlik va himoyalanish ehtiyojlari atrof dunyodan bo`ladigan jismoniy va ruhiy xavf-xatarlardan himoyalanishni va jismoniy ehtiyojlar kelgusida qondirilishiga ishonchni nazarda tutadi. Mansublik va daxldorlik ehtiyojlari nimagadir yoki kimgadir mansublik tuyg`usini, ijtimoiy o`zaro harakat, ko`nikish va qo`llabquvvatlanish tuyg`usini o`z ichiga oladi.

1-rasm . A.Maslou nazariyasidagi ehtiyojlar pog`onalari Tan olinish va o`zini qaror toptirishga bo`lgan ehtiyojlar hurmatga sazovor bo`lish (shaxsiy muvaffaqiyatlar, bilimdonlik) ni nazarda tutadi. Иккиламчи эҳтиёжлар Ўз қобилиятини намоён қилиш Тан олиниш ва ўзини қарор топтириш Мансублик ва дахлдорлик Бирламчи эҳтиёжлар

O`z qobiliyatini namoyon qilish ehtiyojlari – o`z vujudidagi imkoniyatlarni ro`yobga chiqarishga bo`lgan ehtiyojlar. Maslou konsepsiyasidan chiqadigan amaliy xulosalar: - dastlabki ehtiyojlar (dastlabki ikki pog`ona) qanoatlantirilmaguncha oliy pog`ona ehtiyojlari motiv bo`lolmaydi; - ehtiyojlar pog`onasi yuqori bo`lgan sayin ular ozroq kishilar uchun faol harakat uchun motivlar bo`laveradi; - qondirilmagan ehtiyojlar xodimlarni stimullaydi, qondirilgan ehtiyojlar esa so`nib qoladi, shu sababli ularning o`rnini qondirilmagan boshqa ehtiyojlar egallaydi; - biron-bir ehtiyojning qondirilishi yuqoriroq pog`onadagi ehtiyojni o`z- o`zidan paydo qilavermaydi; Maslou konsepsiyasi zamonaviy boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga katta ta`sir o`tkazdi. Ammo konsepsiyada bir qancha zaif jihatlar borligini hayot ko`rsatdi. Birinchidan, ehtiyojlar ko`pgina vaziyat omillariga (ishning mazmuni, tashkilotdagi holat, xodimlarning yoshi va h.k. larga) qarab turlicha namoyon bo`ldi. Ikkinchidan, ehtiyojlarning bir guruhi ikkinchisining ketidan Maslou piramidasida ko`rsatilgan tartibda joylashavermaydi. Uchinchidan, ikkilamchi ehtiyojlarning qondirilishi hamisha ham ularning motivatsiyaga ta`sirini kamaytirmaydi. Maslouning fikricha, o`zini namoyon etish ehtiyoji bu qoidadan istisno bo`lishi mumkin, chunki bu ehtiyoj qondirilgan sayin motivatsiyaga ta`siri kuchayib boraveradi. E`tirof etilishi va o`zini namoyon qilish ehtiyojlari ham qondirilish jarayonida motivatsiyaga kuchliroq ta`sir qilaverishini tajriba ko`rsatib turadi. M.Meskon, M.Albert va F.Xedourilar A.Maslou nazariyasini rivojlantirib, korxonadagi yuqori pog`ona xodimlarining ehtiyojlarini qondirish usullarini taklif etdilar. Ijtimoiy ehtiyojlar:

1. Xodimlarga aloqada bo`lish imkonini beradigan ish taqdim etish. 2. Ish joylarida yagona guruh ruhini hosil qilish. 3. Xodimlar bilan muntazam kengashlar o`tkazib turish. 4. Vujudga kelgan norasmiy guruhlar tashkilotga zarar yetkazmasa, ularni tarqatib yuborishga urinmaslik. 5. Tashkilot doirasidan tashqarida tashkilot a`zolarining ijtimoiy faolligi uchun sharoit yaratib qo`yish. Hurmat qozonishga bo`lgan ehtiyojlar: 1. Xodimlarga mazmunliroq ish taklif etish. 2. Erishilgan natijalarga munosib taqdirlanish tartibini o`rnatish. 3. Xodimlar erishgan natijalarni munosib baholash va rag`batlantirish. 4. Maqsadlarni belgilash va qarorlar ishlab chiqishga xodimlarni jalb etish. 5. Xodimlarga qo`shimcha huquq va vakolatlar berish. 6. Xodimlarning xizmat lavozimlarini ko`tarib borish. 7. Xodimlarni o`qitish va qayta tayyorlash yo`li bilan ularning malakasini oshirib borish. O`zini namoyon etish ehtiyojlari: 1. Xodimlarning o`z qobiliyatlaridan to`la-to`kis foydalanish imkonini beradigan ta`lim olish va kamol topishlari uchun sharoit yaratish. 2. Xodimlarga zo`r g`ayrat bilan ishlashni talab qiluvchi murakkab va muhim ishlarni topshirish. 3. Xodimlarning ijodkorlik qobiliyatlarini rag`batlantirish va rivojlantirib borish. D.MakKlellandning orttirilgan ehtiyojlar nazariyasida insonni qiziqtiradigan uch ehtiyoj ko`rib chiqiladi: - yutuqqa erishish ehtiyoji, bu ehtiyoj insonning o`z oldiga qo`ygan maqsadlarga avvalgisidan ko`ra samaraliroq erishishga intilishida namoyon bo`ladi; - odamshavandalik ehtiyoji, bu ehtiyoj atrofdagilar bilan do`stona munosabat o`rnatishga, ularning qo`llab-quvvatlashiga munosib bo`lishga intilishda namoyon

bo`ladi. Bunga erishish uchun xodim hamma bilan xushmuomala bo`lishi, hamma narsadan xabardor va hushyor bo`lishi kerak; hokimiyatga ehtiyoj (lavozim, obro`-e`tibor, iste`dod va h.k.), bu ehtiyoj odamlarning xatti-harakatlarini, resurslarning ishlatilishini nazorat qilishga, odamlarning xulq-atvoriga ta`sir o`tkazishga, ularning ishlari uchun mas`uliyatni zimmasiga olishga intilishda namoyon bo`ladi. Bu nazariyada yutuqqa, odamshavandalikka va hokimiyatga erishish ehtiyojlari biri ikkinchisini inkor qilmaydi va Maslou nazariyasidagi kabi pog`onalarga bo`linmaydi. Bugina emas, mazkur ehtiyojlar inson fe`latvoriga ta`siri namoyon bo`lishi ularning o`zaro ta`siriga juda bog`liq bo`ladi. Hukmronlik qilishdek yuksak motivatsiyali kishilar bir-birini mutlaqo inkor qiladigan ikki guruhga bo`linadi. Birinchi guruh hukmronlik qilish uchun hokimiyatga intiluvchi bo`lsa, guruh vazifalari hal etilishiga intilishni ko`zlab hokimlikni qo`lga kiritishga intiluvchi shaxslar ikkinchi guruhga kiradilar. D.MakKlellandning fikricha, o`z nazariyasida ko`rib chiqilgan uch ehtiyojdan ikkinchi toifaga mansub hukmronlik ehtiyoji menejer uchun eng katta ahamiyat ega bo`ladi. Alderferning nazariyasiga binoan inson ehtiyojlarini uch guruhga birlashtirsa bo`ladi: . o`sish ehtiyojlari; aloqa ehtiyojlari; . yashash ehtiyojlari. Yashash ehtiyojlari Maslou piramidasidagi dastlabki ehtiyojlarning ikki guruhini o`z ichiga oladi deyish mumkin. Aloqa ehtiyojlarini mansublik va daxldorlik ehtiyojlariga qo`shsa bo`ladi. Bu ehtiyojlar insonning ijtimoiy tabiatini, uning oila a`zosi bo`lish, hamkasblar, do`stlar orttirish, boshliqlar va qo`l ostidagilar bilan birga bo`lish niyatini aks ettiradi. Shu sababli mazkur guruhga Maslou piramidasidan e`tirof etilish va o`zini qaror toptirish ehtiyojlarining bir qismini kiritish mumkin. O`sish ehtiyojlari Maslou piramidasidagi o`zini namoyon etish ehtiyojlariga o`xshaydi hamda o`zini qaror toptirish va e`tirof etilish guruhlari

ehtiyojlarini ham o`z ichiga oladi, shuningdek, o`zini kamol toptirishga intilish bilan bog`liqdir. Ehtiyojlarning ana shu uchchala guruhi pog`ona tarzida joylashgan. Ammo, A.Masloudan farqli ravishda K.Alderfer harakat ikki tomonlama boradi, deb hisoblaydi. Agar quyi pog`ona ehtiyoji qondirilsa, harakat yuqoriga qarab boradi. Bunda ehtiyojlarning ko`tarilishi aniqlikdan biroz mavhumlikka qarab siljiydi. Agar yuqoriroq pog`ona ehtiyoji qondirilmasa, harakat pastga qarab boradi. Bunda pastroq, ammo aniqroq pog`ona ehtiyojlarining harakat darajasi kuchayadi. Ehtiyojlar darajalari bo`ylab yuqorilash harakati jarayonini Alderfer ehtiyojlarning qondirilish jarayoni deb atadi, pastlash harakati jarayonini esa frustratsiya, ya`ni ehtiyojni qondirish yo`lidagi mag`lubiyat, deb atadi. Bu esa, agar yuqoriroq pog`onadagi ehtiyojlarni qondirish imkoniyati bo`lmasa, ehtiyojlarning quyiroq pog`onasiga mos keladigan motivlashning samarali shakllarini izlashda menejerlarga qo`shimcha imkoniyatlar ochib beradi. Masalan, agar tashkilotda insonning o`sishga bo`lgan ehtiyojlarini qondirish uchun imkoniyat bo`lmasa, u aloqa ehtiyojidan foydalanishi, tashkilot esa unga mana shunday imkoniyatni yaratib berishi mumkin. Frederik Gersbergning ikki omil nazariyasida aytilishicha, qanoatlanish va qanoatlanmaslik ( ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi ) ni keltirib chiqaruvchi omillar nuqtai nazaridan olganda, mazkur jarayonlar ikkita turli jarayondan iborat, ya`ni qanoatlanmaslik oshib borishini keltirib chiqargan omillar bartaraf etilgan taqdirda, qanoatlanish albatta oshib boravermaydi. “Qanoatlanish - qanoatlanmaslik” jarayoni asosan ishning mazmuni bilan bog`liq bo`lgan omillar, ya`ni ichki omillar ta`sirida yuzaga keladi. Mazkur omillar insonning fe`l-atvoriga, odobiga kuchli ta`sir o`tkazadi. Ular motivlashtiruvchi ta`sirlar deb ataladi va ehtiyojlarning mustaqil guruhi deb qaraladi. Buni umumlashma tarzda o`sishdagi ehtiyojlar guruhi deb ta`riflaydilar. Muvaffaqiyatga erishish, tan olinish, mas`uliyat, yuqori ko`tarilish, ishning o`zi va o`sish imkoniyati shular jumlasiga kiradi.

“Qanoatlanmaslik - qanoatlanish” jarayoni asosan ish olib boriladigan muhit bilan bog`liq bo`lgan omillar, ya`ni tashqi omillar ta`sirida vujudga keladi. Bunday omillarning yo`qligi xodimlarda qanoatlanmaslik tuyg`usini yuzaga keltiradi. Ayni vaqtda ularning mavjudligi albatta qanoatlanishni keltirib chiqaravermaydi, ya`ni bu omillar motivlovchilik rolini o`ynamaydi. Ularni “sog`liq” omillari deb ataydilar. Ularni insonning qiyinchiliklarni, xohishlar va muammolarni bartaraf etish ehtiyoji guruhi deb hisoblash mumkin. Ish joyidagi sharoitlar, ish tartibi, rahbariyatning nazorati, kasbdoshlar va quyi xodimlar bilan munosabat, ish haqi kabilar ana shu omillar jumlasiga kiradi. Demak, xodimlarning qanoatlanmaslik tuyg`usini sezgan menejer shu holatga sabab bo`lgan omillarga birinchi galda e`tibor berib, ularga barham berish uchun hamma choralarni ko`rishi kerak. So`ngra menejer motivlovchi omillarni ishga solib, xodimlarni qanoatlantirishga erishish orqali yuqori natijalarni qo`lga kiritishga harakat qilishi kerak. Bulardan tashqari motivlashning protsessual nazariyalari ham bor. Ularda motivatsiya jarayoni qanday tuzilishi va odamlarni ko`ngildagidek natijalarga erishish uchun qanday qilib motivlash yo`llari ko`rsatiladi. Ularda kishi maqsadga erishish uchun o`z kuch-g`ayratini qay tarzda taqsimlashi va bu jarayonda xulqning qaysi turini tanlab olishi tahlil etiladi. Shu nazariyalarga binoan shaxsning fe`l- atvori mazkur vaziyatda o`zi tanlab olgan odob toifasining ehtimoliy oqibatlari bilan bog`liq bo`lgan idrok va umidlarning funksiyasi hamdir. Motivatsiyaning quyidagi asosiy protsessual nazariyalari tan olingan: kutish nazariyasi, tenglik nazariyasi, motivlash modeli (muallifi PorterLouler) va partisipativ boshqarish konsepsiyasi. Kutish nazariyasiga binoan faol ehtiyojning mavjudligi muayyan maqsadga erishishga insonni motivlashning birdan-bir zarur sharti emas. Inson o`zi tanlab olgan xulq toifasi istalgan natijani qondirish yoki hosil qilishga haqiqatan ham olib borishiga umid qilishi ham lozim. Mazkur modelda motivlash tizimi mehnat sarfi bilan sarflangan mehnat uchun olingan daromaddan qanoat hosil qilish darajasi o`rtasidagi miqdoriy o`zaro bog`liqlik asosiga quriladi. Bunda mehnat sarfi

tizimning debochasi va qanoat darajasi esa uning mahsuli hisoblanadi. Masalan, ijrochi o`z mehnati jadalligini 20 foiz oshirsa, buning natijasida oladigan daromadidan qanoatlanish darajasi ham kamida 20 foiz bo`lishiga ishonishi kerak. Bunda menejmentning vazifasi ijrochi mehnat unumdorligini yoki mehnat sifati o`sishini motivlashning miqdor jihatidan asoslangan tizimini ishlab chiqishdan iborat bo`ladi. Steysi Adams asos solgan tenglik nazariyasi yoki adolat nazariyasining asosiy g`oyasi shundan iboratdirki, ish jarayonida inson o`z g`ayratharakatlari qanday baholanganini boshqalarning g`ayrat-harakatlari qanday baholangani bilan taqqoslaydi. Ana shu taqqoslashdan qanoat hosil qilishqilmasligi insonning fe`l- atvoriga ta`sir qiladi. Tenglikka rioya etilgan taqdirda inson qanoat hosil qiladi va shu tenglikni davom ettirishga intiladi. Agar shaxs olgan haqi yetarli emas yoki ortiqcha, deb hisoblasa, unda qanoatlanmaslik tuyg`usi tug`iladi (ikkinchi holatda bu tuyg`u unchalik sezilmaydi), natijada u motivatsiyani yo`qotadi. Adams tengsizlik holatidan inson qanday ta`sirlanishi mumkinligining olti turini ajratadi: - inson mehnat harajatlarini kamaytirishim kerak, degan qarorga kelishi mumkin; - u haqni oshirishni talab qilishi; - o`z imkoniyatlarini qayta nazardan o`tkazishi, o`z qobiliyatlarimni yaxshi bilmas ekanman, degan fikrga borishi mumkin. Bunda ishonch darajasi pasayadi, olayotgan haqim imkoniyatimga yarasha ekan, degan xayol bilan g`ayratni oshirishimga hojat yo`q ekan, degan xulosaga keladi; - shaxs tashkilotdan ish haqini oshirishni yoki taqqoslanayotgan shaxsning ish haqi kamaytirilishini talab qilishi mumkin; - inson o`zi bilan taqqoslanayotgan shaxs alohida sharoitda ekanini payqab, boshqa odam bilan taqqoslay boshlaydi; - inson boshqa bo`linma yoki tashkilotga o`tib ketishi mumkin.

Yuqoridagilardan chiqadigan xulosa shuki, rahbariyat kim, qaysi ish uchun, qancha haq olayotgani haqida hammani xabardor qilib turishi lozim. Bundan tashqari odamlar mehnat har tomonlama baholanishini istaydilar. Ish haqining ahamiyati katta bo`lsa ham, lekin u yagona baholash turi emas. Rahbariyat tenglik va adolat sube`ktiv tushunchaligini (uni har kim har xil tushunishini) e`tiborga olishi, shu sababli xodimlar olinayotgan haqni qanday baholayotganini, ular bu haqni adolatli deb hisoblayaptimi, yo`qmi ekanini aniqlash uchun tadqiqot o`tkazishi kerak. Porter-Loulerning motivatsiya modeli kutish va tenglik nazariyalariga asoslangan. Xodim erishgan natijalar o`zgarib turuvchi uch omilga: sarflangan kuch-g`ayratga, insonning qobiliyati va xislatlariga, uning mehnat jarayonidagi o`z rolini anglashiga bog`liq. Sarflanayotgan kuchg`ayratlar darajasi esa olayotgan haqiga va inson haq olishiga qanchalik ishonishi va undan mamnun bo`lishiga bog`liq. Partisipativ boshqarish konsepsiyasi quyidagilarga asoslanadi: agar inson tashkilotning turli faoliyatida qatnashsa, bundan qanoat hosil qiladi, zo`r g`ayrat bilan sifatliroq va unumliroq ishlaydi, chunki: - buning natijasida xodimning tashkilotdagi ishlarga oid masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishda qatnashishiga imkoniyat tug`iladi, bu esa uni ishlarni yaxshiroq bajarishiga undaydi: - bu motiv insoniy imkoniyatlarni yanada to`la-to`kis harakatga keltirish orqali xodimning tishkilot hayotiga yanada ko`proq hissa qo`shishiga olib boradi; - xodimlarda mulkdorlik tuyg`usi paydo bo`ladi, motivatsiya oshadi, ular o`zlari qabul qilgan qarorlarni yaxshiroq bajara boshlaydilar; - ahillik bilan hamjihat ishlash muhiti vujudga keladi, mehnat axloqi va unumdorlik yanada ko`tariladi. Ko`rinib turibdiki, partisipativ boshqaruv konsepsiyasini faqat motivlash jarayoni bilan bog`lamay, uni tashkilotni boshqarishga odamlarni jalb etish usullaridan biri deb bilmoq kerak.

Bunday boshqaruv bir necha yo`nalishda amalga oshiriladi. Bir-biri bilan bog`liq bo`lgan bu yo`nalishlardan amalda turli tarzda foydalaniladi. Ulardan qay tarzda omilkorlik bilan foydalanish maqbulligini mashhur sifat to`garaklari misolida ko`rish mumkin. Partisipativ boshqaruv konsepsiyasini mazmuniga qarab inson ehtiyojlarini ko`zlovchi motivlash nazariyalariga qiyos qilsa bo`ladi. Masalan: - maqsadlarni o`rtaga qo`yish va amalga oshirishda qatnashish maqsadga erishish ehtiyojlarini qondirishga ko`maklashadi; - tashkilotning ish yuritish masalalarida qatnashish o`z qobiliyatini namoyon qilish va obro`-e`tibor qozonish ehtiyojlarini qondirishga yordam beradi; - qaror qabul qilishda qatnashish xodimga o`z faoliyatining natijasi sifatida nimalarni kutish va buning uchun qanday haq olishi mumkinligi haqida tasavvurga ega bo`lish imkonini beradi. Yuqorida sanab o`tilgan nazariyalardan ma`lum bo`lishicha, hozirgi vaqtda insonni motivlash negizida nimalar borligini va motivlash nimalar bilan belgilanishini, qaysi nazariya boshqasidan mutlaqo farq qilishini aniq tushuntirib beruvchi biron-bir qonun ko`rinishidagi ta`limot mavjud emas. Mazkur nazariyalarda asosan motivatsiya negizida yotgan omillar tahlil etiladi-yu, ammo motivatsiya jarayonining o`ziga yetarlicha e`tibor berilmaydi. Xodimlar mehnatini motivlash yoki rag`batlantirish tizimi ko`rib chiqilgan barcha nazariyalarning nozik jihatlarini e`tiborga olishi zarurligi o`z-o`zidan ravshan.

Mehnat faoliyatini rag`batlantirish Tashkilot xodimlarining mehnatini rag`batlantirish tizimi, avvalo, moddiy rag`batlantirishni o`z ichiga oladi. U professional mehnat vositasi bilan tashkilot faoliyatining natijalariga yakka tartibda yoki jamoat tarkibida qo`shilgan hissa uchun beriladigan va odob-axloq qoidalarida talab qilingan moddiy ne`matlar majmuasidan iborat bo`ladi. Moddiy rag`batlantirish vositalari tarkibiga tashkilotda qo`llaniladigan pul to`lovlarining hamma turlari va pulsiz moddiy mukofotlarning barcha shakllari kiritiladi. Amaliyotda moddiy rag`batlarning quyidagi turlari: doimiy va o`zgaruvchan ish haqi, qo`shimcha haqlar, ustama haqlar, mukofotlar, bonuslar, qo`shimcha to`lovlar, foydadagi ishtirok ulushi, muddati kechiktirilgan to`lovlar, kompaniya sarmoyasida va mol-mulkidagi ishtiroki, ijtimoiy imtiyozlar va ijtimoiy paketlardan foydalaniladi (6.2-rasm). Bular orasida ish haqi alohida rol o`ynaydi. Ko`pchilik uchun u asosiy daromad manbai, mexnat natijadorligini boshqarishning kuchli vositasi hisoblanadi. Mehnat haqi harajatlari quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1) asosiy ish haqi – belgilangan mehnat me`yorlariga muvofiq bajarilgan ish uchun to`lovlar; 2) qo`shimcha ish haqi – belgilangan me`yordan tashqari qilingan mehnat uchun, mehnatdagi muvaffaqiyatlar, ixtirochilik, alohida sharoitlarda qilingan mehnat va shu kabilar uchun to`langan haq; 3) boshqa rag`batlantirish va kompensatsiya to`lovlari — yillik ish yakunlari yuzasidan to`lanadigan haq, ijtimoiy ahvol uchun mukofotlar, kompensatsiya hamda boshqa tarzdagi pul va moddiy to`lovlar.

2-rasm . Mehnatni moddiy rag`batlantirish tuzilmasi. Xodimning moddiy qoniqishini ta`minlash mehnat haqining juda muhim funksiyasidir. Bundan tashqari ish haqining miqdori odamlar uchun tashkilotni baholash mezoni hisoblanadi. Mehnat uchun pul bilan haq to`lash mehnat axloqini boshqarishda keng qo`llaniladi. Agar xodim faoliyatining natijalari bilan tashkilotning muvaffaqiyati o`rtasidagi chambarchas bog`liqlik ta`minlansa, xodimlar mehnatiga haq to`lash va moddiy rag`batlantirish g`oyat samarali bo`ladi. Hozirgi zamon tashkilotlarida pul bilan moddiy rag`batlantirishdan tashqari moddiy qiymatga ega bo`lgan, ammo ijtimoiy imtiyoz va kompensatsiyalar tarzida topshiriladigan pulsiz ma`naviy rag`batlantirish vositalaridan foydalaniladi. Ijtimoiy paket deb ataladigan bu vositaning tarkibi nimalardan iborat ekanligi 1- jadvalda tasvirlangan. Ijtimoiy paket istiqbolni ko`zlaydigan, barqaror jamoani yaratishni istaydigan va mehnat bozorida jozibador bo`lishni xohlaydigan kompaniya o`ziga xos qiyofasining ajralmas qismidir. Меҳнатни модди й рағбатлантириш Пул билан модд ий шрағбатла нтири Пулсиз моддий рағбатлантириш - ижтимоий пакет Иш ҳақи Қўшимча хақлар Мукофот тизимлари Сармояда, фойдада қатнашув тизими

Korxona ijtimoiy paketini hosil qilish uchun xodimlar turli xizmat va imtiyozlarni eng zarur vosita deb qarab, mazkur xizmatlar ish sifatiga salbiy ta`sir qilayotgan muammolarni hal etishga ko`maklashishiga ishonishlari kerak. Imtiyozlar (xizmatlar)ning tashkilot xodimlari o`rtasida shaxsiy qo`shgan hissasiga qaramay teng taqsimlanishi – xodimlarni pulsiz moddiy qiziqtirish samarasiz tashkil etilishini ko`rsatuvchi nuqsondir. Kompaniyalar motivlash tizimini faqat moddiy qiziqtirish usullarini qo`llash asosida olib borishi o`zining xodimlarga ta`sir o`tkazish imkoniyatlarini cheklab qo`yishini ta`kidlamoq kerak. Gap shundaki, xodimlarning faolligi va samarali mehnat qilishdan uzoq muddat manfaatdorligi ko`p jihatdan nomoddiy qiziqtirish orqali kelib chiqadigan omillar ta`sirining natijasi bo`ladi. Bu omillar aksariyat hollarda xodimga bilvosita ta`sir qilish tusida bo`lsa ham, har holda xodimlarning mehnatdan qanoat hosil qilishi va kompaniyaga yaxshi munosabatda bo`lishini ta`minlaydi. Mehnatga qiziqtirishning nomoddiy jihatiga e`tiborsizlik yoki e`tiborning yetarli emasligi xodimning ruhiyatini salbiy tomonga o`zgartirishi mumkin. Shu sababli, tashkilotning moddiy stimullash vositalari nomoddiy stimullash vositalari bilan to`ldiriladi. Nomoddiy stimullash usullari xodimlarni motivlash va qiziqtirishdagi samarali tartib-qoidalarning ajralmas qismini tashkil etadi, chunki mehnat faoliyatining har qanday motivi ma`naviy asosga ega bo`ladi. Nomoddiy taqdirlash moddiy qiziqtirish vositalariga madad bo`lib, unga qo`shimcha baraka kiritadi. Pul mukofoti bilan birga u faoliyat natijalarining ko`payishiga ko`maklashadi. 1.jadval. Ijtimoiy xizmatlar paketining mazmuni Maqsadlar Xizmat va imtiyoz

Odamlarning mehnat qobiliyatini qo`llab- quvvatlash Xodimlarni mehnat qobiliyatini vaqtincha yo`qotishdan sug`urtalash. Tibbiy profilaktika tadbirlarini tashkil etish va ularning haqini to`lash. Davolash muassasalariga biriktirish va qo`shimcha tibbiy sug`urtalash. Tibbiyot harajatlarini to`lash (joylashtirish, dori-darmon va h.k.lar) Ta`til davrida davolanish va sog`liqni tiklash uchun qo`shimcha haq berish, sanatoriy-kurort muassasalariga chegirma bilan yo`llanma olib berish. Xodimlarning ovqatlanishiga qo`shimcha haq berish yoki ovqatlanishni tashkil etish. Sport bilan shug`ullanishni tashkil etish, sportzal haqini to`lash. Qulay ish tartibini belgilash.

Xodimlarning maishiy xizmatga va boshqa xizmatlarga qiladigan harajatlarini qisqartirish Tovarlarni ulgurji narxlarda ofisga keltirish. Kiyim-kechak va poyabzal sotib olish uchun qo`shimcha haq berish yoki firma kiyim boshi bilan ta`minlash. Tashkilot hisobidan choy yoki kofe bilan ta`minlash. Ishga kelish va uyga qaytish uchun transport harajatlari uchun kompensatsiya berish. Uyali telefon bilan ta`minlash. Ishlab chiqarishga aloqasi bo`lsa-bo`lmasa, internetdan bemalol foydalanish. Uy-joy, avtomobil va h.k. larni sotib olish uchun foizsiz ssuda berish. Turar joyni ijaraga olish va kommunal to`lovlar uchun qo`shimcha haq berish. Xizmat avtomobilini berib qo`yish. Bolalar haqida g`amxo`rlik Xodimlarga bolalar oromgohlari uchun yo`llanma olib berish. Ota-onalarning bolalari bilan imtiyozli narxlarda dam olishlarini uyushtirish. Yakka o`zi bolalarini tarbiyalayotganlarga haq to`lanadigan qo`shimcha kun ajratish

O`qish harajatlarini kamaytirish Xodimlarni korxona hisobidan o`qitish. O`quv adabiyotlarini olib berish. O`quv maqsadlarida tashkilotning asbob-uskunalari (kompyuter, printer va shu kabilar)dan foydalanish imkoniyatini yaratib berish. Shuni aytish kerakki, ish haqi darajasi yuqori bo`lsa, u xodimning barcha ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli bo`lsa, nomoddiy qiziqtirish vositalari samara beradi. Ana shunday darajaga erishilgan taqdirda iqtisodiy stimullash vositalarini boshqa vositalar bilan almashtirish kerak bo`ladi. Xodimlarni nomoddiy qiziqtirish yo`nalishlari: ma`naviy qiziqtirish, tashkiliy qiziqtirish va bo`sh vaqt bilan qiziqtirishdan iborat. Mehnatni ma`naviy stimullash – xodimlarning ijtimoiy tan olinishi va obro`sini oshirishni ifodalovchi buyumlar va hodisalar asosida ularning fe`l-atvorini tartibga solishdir. Fe`l-atvorni tartibga solish xodimlarning natijalari, yutuqlari va xizmatlari to`g`risidagi axborotni eshittirish va ommalashtirishga asoslanadi. Xodimlarni ma`naviy qiziqtirish usullari 2. jadvalda ko`rsatilgan. Tashkiliy (mehnat orqali) motivlash, xodimning fe`l-atvorini tartibga solish mehnatdan qanoatlanish tuyg`usini o`zgartirishga asoslangan. Bunda mehnatdan qanoatlanishning barcha omillari kompleks tarzda ko`rib chiqilishi lozim, chunki shu omillardan birontasi tadqiqot tarkibidan tushirib qoldirilsa, tahlil natijalari buzilishiga olib boradi. Ayni vaqtda tashkiliy muhitning barcha omillari - xodimning moddiy qoniqishi, ahvol-ruhiyatining yaxshiligi va mehnat sharoitlaridan mamnunligi motivatsiya ta`sirini hisobga oluvchi eng muhim, umumlashma natija hisoblanadi. 2-jadval.

Xodimlarni moddiy qiziqtirish usullari Qiziqtirish usullarining guruhlari Xodimlarni xabardor qilish Mehnat jamoasining yig`ilishlari va kengashlar. Muvaffaqiyatli loyihalarning taqdimoti. Tashkiliy ichki piar. Aniq maqsadni ko`zlovchi mafkuraviy ish. Korporativ OAV(gazeta, jurnal, sayt). Firma uslubi (firma ramzlariga mansub ishlar, kiyim-kechak va b.sh.q.). Korporatsiya tadbirlari Kasbiy tanlovlar. Mahorat maktablari. Mehnat musobaqalari. Korporatsiya bayramlari. Biror sana yoki voqeaga bag`ishlangan tadbirlar. Timbilding (komanda hosil qilish ) tadbirlari va b.sh.q.

Xizmatlarning rasmiy tan olinishi Davlat, kasb-kor va jamoat mukofotlariga taqdim etish. Xizmat ko`rsatgan xodimlarni yorliqlar, diplomlar, korporatsiya mukofotlari, yo`llanmalar bilan taqdirlash. Kengashlarda, ommaviy tadbirlarda eslab o`tish. Hurmat taxtasi. Jamoada o`zaro munosabatlarni tartibga solish Rahbarlikning demokratik uslubidan foydalanish. Xodimlarni ilmiy asosda tanlash, o`qitish va attestatsiyadan o`tkazish. Bo`linmalarni ruhshunosik moslikni nazarda tutgan holda shakllantirish. Odamlarda samarali hamjihatlik ko`nikmalarini hosil qilishga yordam beruvchi ijtimoiyruhshunosik usullarni ishga solish va h.k. Ish (vazifa, topshiriq) jarayoni va erishilgan natijadan mamnun bo`lgan kishi bundan zavq oladi va shu faoliyatni davom ettiravergisi keladi. Xodimlarni tashkiliy qiziqtirish usullari 3-jadvalda ko`rsatilgan. 3-jadval . Xodimlarni tashkiliy qiziqtirish usullari Қизиқтириш усулларининг гуруҳлари Қизиқтириш усуллари

Ходимлар меҳнатининг сифатини ошириш Меҳнатнинг ташкил этилишини яхшилаш. Меҳнатнинг мазмундорлигини ошириш. Вазифаларни оқилона белгилаш. Касбий ривожланиш ва ўқиш. Меҳнат шароитларини яхшилаш, иш жойларини жиҳозлаш. Биноларнинг безатилиши. Ходимларнинг лавозимда ўсишини бошқариш Ходимларнинг касбий ривожланиши ва ўсишини лойиҳалаш, мотивлаш ва назорат қилиш. Касбий маҳоратнинг зарур даражасига эришиш. Ижодкорлик ва ташаббускорликни рағбатлантириш. Ходимлар фаолиятининг натижаларини, касбий фазилатларини баҳолаш.

Ходимларни бошқарувга жалб қилиш Ўзини ўзи бошқарувчи мустақил жамоаларни шакллантириш. Ходимларнинг муаммоларни ҳал этувчи гуруҳларга ихтиёрий бирлашувини рағбатлантириш. Тайёрланаётган қарорлар муҳокамасига имкон бериш. Иш жойлари ва операцияларни тез-тез ўзгартириб туриш. Ёндош касбларни ўрганиш. Ваколатлар ва ишларни бошқа ходимларга ўргатиш. Муқобил алоқани ташкил қилиш. Меҳнатнинг чеклаб қўйилишини камайтириш. Ресурслар (асбоб-ускуна, материаллар) тасарруфига имкон бериш. Ходимларнинг корхонага эгалик қилишда (мулкка эгаликда) ҳиссадорлик асосида қатнашуви. Ғояларнинг кўриб чиқилиши ва мукофотланиши.

Мусобақанинг ташкил этилиши Касбий танловлар. Касбий маҳорат кўриклари. Мутахассисларнинг маҳорат мактаблари. Тезкор турнирлар. Ишчи гуруҳлари, бригадалари, бўлимлар, бўлинмаларнинг катта натижаларга эришишлари учун ўтказиладиган мусобақалар. Tashkiliy qiziqtirishning jadvaldagi usullari xodimlarning tashkilotdagi o`z mehnatidan mamnunlik tuyg`usini o`zgartirishga qaratilgan. Bo`sh vaqtning tanqisligi zamonaviy xodim uchun muhim muammodir. Shu sababli bo`sh vaqt bilan qiziqtirish – bandlik vaqtini o`zgartirish hisobiga xodimning fe`l-atvorini tartibga solishdir. Bo`sh vaqt bilan qiziqtirishning mohiyati xodimga shaxsiy hayoti, sog`ligi va dam olishga xalaqit qilmagan tarzda kasbiy manfaatlarini ro`yobga chiqarish imkoniyatini yaratib berishdan iborat(4- jadval). 4-jadval. Xodimlarni bo`sh vaqt bilan qiziqtirish usullari Қизиқтириш усуллари гуруҳлари Қизиқтириш усуллари Қизиқтири Ходимларга қўшимча дам олиш вақти берилиши Режадан ташқари ҳақ тўланадиган таътил. Ҳақ тўланадиган қўшимча таътил. Ижодий таътил. Иш ҳақи сақланилмайдиган қўшимча таътил.

Ўзгарувчан иш вақтини белгилаш. Иш вақтининг умумий меъёрига риоя этиб, умумий иш вақтини мустақил белгилашга ижозат бериш. Ишни тақсимлаш усулидан фойдаланиш. Ишнинг вахта шаклидан фойдаланиш. Бандликнинг ўзгарувчан шаклларини қўллаш Муваққат ва мавсумий бандлик. Уйда ишлаш. Агентлик хизмати. Уй телефони орқали ишлаш. Ўзини қизиқтирган қулай иш билан шуғулланиш. Bo`sh vaqt bilan qiziqtirishdan ko`zlangan maqsad ish joyida alohida sharoit yaratish orqali mehnat unumdorligini oshirganlik va muvaffaqiyatga erishganlik uchun xodimlarni rag`batlantirishdir. Mehnat faoliyatini motivlashni va qiziqtirishni boshqarish – xodimlarning faoliyat sharoitini o`zgartirish, mehnatga undovchi qiziqtirish vositalari va motivlaridan foydalanish yo`li bilan ularning fe`l-atvoriga muttasil ta`sir qilib turish demakdir. Mehnat faoliyatini motivlash va stimullashni boshqarish jarayoni quyidagi umumiy vazifalarni o`z ichiga oladigan jarayondir: - prognozlash va rejalash; - tashkil etish; - stimullash; - muvofiqlashtirish va tartibga solish; - nazorat, hisob-kitob, tahlil. Maxsus funksiyalar ham mavjud, chunonchi: - mehnatni motivlash va stimullash tizimini tashxislash;

- tashkilotning xodimlarni motivlash va stimullash sohasidagi strategiyasi maqsadlari va qoidalarini ishlab chiqish; - xodimlarni sttmullashsh tizimining mazmunini belgilash; - moddiy pulli va pulsiz mukofotlash tizimini ishlab chiqish; - moddiy rag`batlantirish tizimini ishlab chiqish; - xodimlarni motivlash va stimullashni tartibga soluvchi ichki me`yoriy hujjatlarni ishlab chiqish; - xodimlarni motivlash va stimullashsh tizimi samaradorligi monitoringi. Mehnatni motivlash va unga qiziqtirishni boshqarishda quyidagi qoidalarga rioya etilishi lozim: mehnatni baholash va unga haq to`lashda xodim hissasini tashkil etuvchi hamma jihatlarni hisobga olish; xodimlarga innovatsiya faoliyatida qatnashish imkoniyatini berish; xodimlarning har bir guruhiga mehnatga haq to`lash va stimullashning barcha turlaridan bahramand bo`lish imkonini berish; -hayot yo`lining hamma bosqichlarida xodimlar turmushini ta`minlashda tashkilotning ishtirok etishi; -xodimni tashkilotda saqlab qolish; -tashkilotning ta`sir doirasiga xodimdan tashqari uning oila a`zolarini ham jalb qilish. Xodimlarni jalb qilish va saqlab qolish orqali tashkilot maqsadlariga erishishni ta`minlash – xodimlar mehnatini motivlash va stimullash tizimini shakllantirishning va faoliyat yuritishning asosiy maqsadidir. Qo`shimcha sifatida quyidagi maqsadlarni ham aytib o`tish mumkin: -xodimlarni tashkilotga jalb qilish, ularni uyushtirish; -xodimlarning mehnat ulushini odilona baholash; -unumdorlikni stimullash; -moddiy qiziqtirishga va ijtimoiy himoya tadbirlariga qilingan harajatlarning eng maqbul nisbati; -tashkilotni samarali rivojlantirish.

Korxona xodimlarini motivlash va stimullash tizimi mahalliy ma`muriy hujjatlarda belgilab qo`yilishi kerak. Bu hujjatlar: -umumiy xarakterda (jamoaviy shartnoma, mehnat shartnomasi, ichki tartib- qoidalar, bo`linma to`g`risida nizom, qo`shimcha reglament, shtat jadvali va h.k.); -moddiy stimullashshni tartibga soluvchi (mehnatga haq to`lash va moddiy qiziqtirish to`g`risida nizom, ijtimoiy to`lovlar va imtiyozlar – ijtimoiy paket to`g`risida nizom va b.sh.q.); -bevosita stimullashshni tartibga soluvchi (tashkilotning axloq kodeksi, xodimlarni attestatsiyadan o`tkazish to`g`risida nizom, rahbarlar va mutaxassislarni saralash asosida tanlab olish to`g`risida nizom va h.k.) hujjatlardir.

Adabiyotlar : 1. O`zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O`quv qo`llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O`quv qo`llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to`ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to`ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000. 10. Gluxov V.V. Menedjment: Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. – 3-nchi nashr. – SPb.: Piter, 2010.

Похожие

Tashkiliy xulqning nazariy asoslari

Tashkiliy xulqning milliy xususiyatlari

Kriminologik tadqiqotlarning tashkiliy asoslari va metodlari

Kriminologik tadqiqotlarning tashkiliy asoslari va metodlari

O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslari