Главная страница
Рефераты
Юриспруденция
Тадбиркорлик хукуки субъектлари ва уларнинг хукукий холати
Тадбиркорлик хукуки субъектлари ва уларнинг хукукий холати
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
299 KB
Скачать
Похожие
Mехнат хукуки субъектлари
Тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари
Мехнатга доир ишларда тарафлар ва уларнинг процессуал хукукий холати
Инсон ва фукароларнинг хукукий холати
Дехкон хужаликларининг хукукий холати
![1. Фуқаролар ва уларнинг ҳуқуқ лаёқати ҳақида умумий тушунча. Тадбиркорлик ҳуқуқининг субъектларидан бири бўлиб, тадбиркорлик ҳуқуқий лаёқатига эга бўлган фуқаролар (жисмоний шахслар) ҳисобланади. Тадбиркорлик фаолияти субъектларидан бири сифатида белгиланган тартибда бундай фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган (жисмоний шахс) фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқати моҳияти ва мазмунини тушуниб олиш муҳим аҳамият касб этади. Фуқаронинг тадбиркорлик ҳуқуқи субъекти эканлиги ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, улар белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтиб, бундай мақомни олгандан сўнг уларнинг тадбиркорлик ҳуқуқи субъекти вужудга келади. Тадбиркорлик ҳуқуқ субъектлиги бевосита фуқаронинг ҳуқуқ лаёқати билан чамбарчас боғлиқдир. Шу сабабли тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқий мақомини ёритиб бериш мақсадида фуқаролар ҳуқуқ лаёқати ҳақида умумий тушунчадан воқиф бўлиш муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ҳақдаги умумий тушунчадан хабардор бўлиш тадбиркорлик ҳуқуқ субъекти ўзига хослигини тушуниб олишга ҳам ёрдам беради. Фуқароларнинг ҳуқуқий муносабатларда қатнашишининг умумий ҳуқуқий шартларидан бирини уларнинг ҳуқуқ ва муомала лаёқатига эга бўлишлари ташкил этади. Ҳуқуқ лаёқати фуқароларнинг ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлиш лаёқати демакдир. Ҳуқуқ лаёқати барча ҳуқуқларнинг бир бутун йиғиндиси эмас, балки фуқароларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўз зиммаларига олишининг ҳуқуқий асосидан иборатдир. Бозор муносабатлари шароитида тадбиркорлик фаолиятининг субъекти сифатида фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқати мазмунан бойитилмоқда[1]. Тадбиркор фуқаронинг ҳуқуқий лаёқати Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларида ўз ифодасини топган. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқий лаёқатини белгилашда айниқса, Фуқаролик кодексининг аҳамияти беқиёсдир. Маълумки, жисмоний шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда турли ҳуқуқий муносабатлар вужудга келади. Тадбиркор субъект сифатида қатнашадиган муносабатлар ўзининг моҳиятига кўра, тадбиркорлик ҳуқуқий муносабатларидан иборатдир. Бу ҳуқуқий муносабат бевосита даромад (фойда) олишга қаратилган бўлиб, тадбиркорлик фаолияти субъектлари томонидан қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган, таваккал қилиб ва ўз мулкий жавобгарлиги остида ташаббускор фаолият туфайли вужудга келади[2]. Фуқаролик кодексининг 16-моддасига асосан, фуқаролар (жисмоний шахслар) деганда Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, бошқа давлатларнинг фуқаролари, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шахслар тушунилади. Фуқароларнинг тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишнинг мазмуни уларнинг ҳуқуқ лаёқати асосида очиб берилади[3]. Фуқаролик кодексининг 17-моддасига биноан барча фуқароларнинг фуқаролик ҳуқуқ ва бурчларига эга бўлиш лаёқати (ҳуқуқ лаёқати) тенг равишда эътироф этилади. Фуқаролар ҳуқуқий лаёқатининг ушбу умумий қоидаси тадбиркор фуқарога ҳам бевосита тааллуқлидир. Фуқаролик ҳуқуқ лаёқатининг мазмунини ҳуқуқ ва мажбуриятлар ташкил этади. Фуқаролик кодексининг 18-моддасига асосан, фуқаролар: мулк ҳуқуқи асосида мол- мулкка эга бўлишлари; мол-мулкни мерос қилиб олишлари ва васият қилиб қолдиришлари; банкда жамғармаларга эга бўлишлари; тадбиркорлик, деҳкон, фермер хўжалиги билан ҳамда қонунда тақиқлаб қўйилмаган бошқа фаолият билан шуғулланишлари; ёлланма меҳнатдан фойдаланишлари; юридик шахслар ташкил этишлари; битимлар тузишлари ва мажбуриятларда иштирок этишлари; етказилган зарарнинг тўланишини талаб қилишлари; машғулот турини ва яшаш жойини танлашлари;](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-2.png)
![фан, адабиёт ва санъат асарларининг, ихтиронинг, қонун билан қўриқланадиган бошқа интеллектуал фаолият натижаларининг муаллифи ҳуқуқига эга бўлишлари мумкин. Фуқаролар бошқа мулкий ва шахсий номулкий ҳуқуқларга ҳам эга бўлишлари мумкин. Фуқаролик кодексида фуқароларнинг ҳуқуқ лаёқатининг мазмуни кенгайтирилди. Ўтмишда фуқароларнинг ёлланма меҳнатга жалб қилишига, деҳқон, фермер хўжаликларини ва бошқа юридик шахсларни ташкил қилишига йўл қўйилмас эди. Фуқаролар ҳуқуқ лаёқати фақат истеъмол тусдаги ҳуқуқ ва мажбуриятлардан иборат бўлиб қолмай, балки тадбиркорлик ишлаб чиқариш билан боғлиқ фаолият турларини мустақил амалга оширишнинг доираси ҳам кенгаймоқда. Бу қоидаларнинг қонун ҳужжатларида белгиланиши Ўзбекистон ҳуқуқи учун муҳим янгиликдир. Қонунда белгиланган ҳоллар ва тартибдан ташқари, ҳеч кимнинг ҳуқуқ ва муомала лаёқати чекланиши мумкин эмас. Фуқароларнинг муомала лаёқатини чеклашнинг қонунда белгилаб қўйилган шарти ва тартибига риоя қилмаслик давлат органининг тегишли чеклашни белгилайдиган ҳужжати ҳақиқий эмаслигига сабаб бўлади. Фуқаронинг ҳуқуқ лаёқатидан ёки муомала лаёқатидан тўла ёки қисман воз кечиши ва ҳуқуқ лаёқати ёки муомала лаёқатини чеклашга қаратилган бошқа битимлар ўз-ўзидан ҳақиқий эмасдир, бундай битимларга қонун томонидан йўл қўйиладиган ҳоллар бундан мустасно. Ҳуқуқ лаёқатидан ҳамма фуқаролар тенг фойдаланадилар. Ҳар бир фуқаронинг муайян субъектив ҳуқуқи ҳажми бошқа фуқаронинг ҳуқуқи миқдорига тенгдир, аммо муайян шахснинг ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлиш имконияти даражаси ва ундан фойдаланиши турличадир. Ҳуқуқ лаёқати мазмунининг таркибий қисми бўлган мулк ҳуқуқида мулкка эга бўлишнинг умумий имконияти, яъни, ҳар қандай мулкий муносабатларда объект сифатида, хоҳ уй, дача, кийим ёки бошқа буюм бўлиши уларга тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш имкониятини яратади. Шу билан биргаликда ҳуқуқ лаёқати гарчи тенг даражада эътироф этилса-да, хизмат вазифаси юзасидан айрим фуқароларга тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш тақиқланади[4]. Бундай тақиқлаш фақат қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилиб, фуқаронинг ҳуқуқий лаёқатини чеклашнинг умумий тартиби маъносида тушунилмаслиги лозим. Суд томонидан фуқаронинг ўлган деб топилиши ҳам унинг ҳуқуқ лаёқатининг тугашидан дарак беради. Суднинг фуқаро вафот этган деб эълон қилиш ҳақидаги қарори қонуний кучга кирган кун вафот этган деб эълон қилинган фуқаронинг ўлган куни деб ҳисобланади. Ўлим хавф солиб турган ёки муайян бахтсиз ҳодисадан ҳалок бўлган деб тахмин қилиш учун асос бўладиган вазиятларда бедарак йўқолган фуқаро вафот этган деб эълон қилинган тақдирда, суд унинг тахмин қилинган ҳалокат кунини ушбу фуқаронинг ўлган куни деб топиши мумкин. Фуқарони вафот этган деб эълон қилиш бундай фуқаронинг ҳуқуқ ва бурчлари борасида унинг ўлими олиб келиши мумкин бўлган оқибатларни вужудга келтиради. Бундан ташқари, ҳалқаро хусусий ҳуқуқ нормаларига асосан Фуқаролик кодексининг 1170-моддасида кўрсатилганидек, жисмоний шахсни бедарак йўқолган деб топиш ва уни вафот этган деб эълон қилиш суд қайси мамлакатники бўлса, ўша мамлакат ҳуқуқига бўйсунади.](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-3.png)
![Қонунда муомала лаёқати деганда фуқаронинг ўз ҳаракатлари билан фуқаролик ҳуқуқларига эга бўлиш ва уларни амалга ошириш, ўзи учун фуқаролик бурчларини вужудга келтириш ва уларни бажариш лаёқати тушунилади. Муомала лаёқатининг муҳим элементи мустақил битим тузиш қобилияти ва мустақил мулкий жавобгар бўлиш имконияти ҳисобланади[5]. Фуқаролик кодексига асосан фуқаронинг муомала лаёқатининг вужудга келиш вақти белгилангандир. Ҳуқуқий жиҳатдан фуқаронинг туғилган вақти аҳамиятли бўлиб, бола шу даврдан бошлаб фуқаролик ҳуқуқ лаёқатига эга бўлади. Қонун нормаларини таҳлил этиш шуни кўрсатадики, ҳали туғилмаган бола меросхўр бўлиши мумкин. Мерос қолдирувчининг ҳаётлигида ҳомила боласи ҳуқуқ лаёқатига эга бўлмаса-да, фуқаролик ҳуқуқий лаёқати жиҳатидан ҳуқуқдан фойдаланишга ҳақли бўлади. Қонун бўлажак меросхўрнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишни назарда тутади. Бинобарин, ҳали туғилмаган бола мулкка ёки меросга нисбатан ҳеч қандай ҳуқуққа эга эмас[6]. Фуқаронинг вафот этиш фактини аниқлаш турли хил тиббиёт ва ҳуқуқий масалалар билан боғлиқ. Тиббиётда ўлим фактини клиник ўлим (муайян инсон органининг юрак, буйрак, бош мия фаолиятининг тўхташи, аммо организмнинг яшаш қобилиятини тиклаш имконияти бўлади) эмас, биологик ўлим (инсон организмида қайтарилмайдиган жараён бошланади) тасдиқланди. Фуқаролик қонунчилигига кўра, ҳуқуқ лаёқати тугашининг вақти биолигик ўлим, яъни инсоннинг ҳаётга қайтмаслиги факти билан белгиланади. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланадиган фуқаронинг тўлиқ муомала лаёқати ўн саккиз ёшга тўлгач тўла ҳажмда вужудга келади. Фуқаролик кодексида белгиланганидек, вояга етгунга қадар қонуний асосда никоҳдан ўтган фуқаро никоҳдан ўтган вақтдан эътиборан тўла ҳажмда муомала лаёқатига эга бўлади. Никоҳ тузиш натижасида эга бўлинган муомала лаёқати ўн саккиз ёшга тўлмасдан туриб никоҳ бекор қилинган тақдирда ҳам тўла сақланиб қолади. Фуқаро тадбиркорлик фаолиятининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у якка тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақлидир[7]. Фуқароларнинг юридик шахс ташкил этмасдан амалга оширадиган тадбиркорлик фаолиятига нисбатан, агар қонун ҳужжатларидан ёки ҳуқуқий муносабат моҳиятидан бошқача тартиб англашилмаса, Фуқаролик кодексининг қоидалари қўлланилади. Юридик шахс ташкил этмасдан Фуқаролик кодексининг 24-моддасининг биринчи қисми талабларини бузган ҳолда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган фуқаро тузган битимлар хусусида ўзининг тадбиркор эмаслигини важ қилиб кўрсатишга ҳақли эмас. Суд бундай битимларга Фуқаролик кодексининг тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ мажбуриятлар тўғрисидаги қоидаларини қўллаши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги[8] Қонунининг 4-моддасига кўра, тадбиркорлик фаолияти субъектлари (тадбиркорлик субъектлари) белгиланган тартибда рўйхатдан ўтган ҳамда тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган юридик ва жисмоний шахслар бўлиб ҳисобланади. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари (қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно), уларнинг мансабдор шахслари, шунингдек тадбиркорлик](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-4.png)
![фаолияти билан шуғулланиши қонун ҳужжатларида ман этилган бошқа шахслар тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари бўлиши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Олий хўжалик судининг 2000 йил 28 апрелдаги “Тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ қонунчиликни қўллаш суд амалиёти тўғрисида”ги 2-сонли қарорига кўра, юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорлар, шу жумладан, чет эл фуқаролари ёки юридик шахслари, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шахслар тадбиркорлик фаолияти субъектларидир. Тадбиркор-юридик шахсни (ташкил этган ҳолда – ташкил этмасдан ҳам) тадбиркорлик фаолияти билан доимий асосда шуғулланувчи жисмоний шахс (якка тартибдаги тадбиркор)[9]. Тадбиркорлик муносабатларида нафақат якка тадбиркорнинг ҳуқуқ лаёқати, балки шахслар гуруҳининг хўжалик юритувчи субъект сифатида ҳуқуқий ҳолатини таҳлил этиш илмий ва амалий аҳамиятга эгадир. Шахслар гуруҳи – шахслар йиғиндиси, уларга тадбиқан қуйидаги бир ёки бир нечта шартлар бажарилади[10]. Яъни, улар Битим ёки келишиб олинган ҳаракатлар натижасида, шу жумладан олди- сотди, мол-мулкни ишончли бошқариш, биргаликдаги фаолият, топшириқ, ижара шартномалари асосида ёки бошқа битимлар асосида лаёқатини ёки овозлар сонини бевосита ёки билвосита биргаликда тасарруф этиш ҳуқуқига эга бўлган шахс ёки бир неча шахслардир. Бунда юридик шахснинг овозларини билвосита тасарруф этиш деганда, бу овозларни учинчи шахслар орқали амалда тасарруф этиш имконияти тушунилади, биринчи шахс учинчи шахсларга нисбатан юқорида санаб ўтилган ваколатга эга бўлади. Икки ва ундан ортиқ шахслар ўртасида шартнома тузилиб, унга кўра шартнома қатнашчиларидан бир ёки бир қанчасининг ёхуд бошқа шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятини юритиш шартларини белгилаш ёки улар бошқарув органи вазифаларини бажариш ҳуқуқига эга бўлиши мумкин. Шахслар гуруҳини ягона хўжалик юритувчи субъект деб эътироф этиш мумкин. Фуқаролик кодексининг 26-моддасига кўра, якка тадбиркор кредиторларнинг ўз тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириши билан боғлиқ бўлган талабларини қаноатлантиришга қодир бўлмаса, бундай тадбиркор белгиланган тартибда банкрот деб топилиши мумкин. Якка тадбиркорни банкрот деб топиш расм-русумларини амалга ошириш жараёнида унинг тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ бўлмаган мажбуриятлари бўйича кредиторлари ҳам ўз талабларини қўйишга ҳақли. Мазкур кредиторларнинг ушбу тартибда қўйилмаган талаблари якка тадбиркорни банкрот деб топиш расм-русумлари тамом бўлганидан кейин ҳам ўз кучини сақлаб қолади. Якка тадбиркор банкрот деб топилган тақдирда, кредиторларнинг талаблари Фуқаролик кодекснинг 56-моддасида назарда тутилган тартибда қондирилади. Суд томонидан якка тадбиркорни банкрот деб топишнинг ёки якка тадбиркор ўзини банкрот деб эълон қилишининг асослари ва тартиби қонун билан белгиланади. Якка тартибдаги тадбиркорнинг талабларини навбати билан қондириш муҳим ўрин тутади. Фуқароларнинг тадбиркорлик фаолиятига тижорат ташкилотлари фаолиятига кирадиган Фуқаролик кодекси қоидалари татбиқ этилади.](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-5.png)
![2 Тадбиркорлик ҳуқуқи субъекти сифатида корхоналарнинг ҳуқуқий ҳолати Тадбиркорлик ҳуқуқининг субъектлари таркибида корхоналар алоҳида ўринни эгаллайди. Улар мулкчиликнинг турли хил шаклларида ташкил қилиниб, фаолиятини юритиши мумкин. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун тадбиркорлик субъекти тижоратчи ташкилотларни ташкил этади. Корхоналарни ташкил этиш, уларнинг фаолият кўрсатиши, уларни қайта ташкил этиш ва тугатишнинг умумий ҳуқуқий, иқтисодий ва ижтимоий асослари Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси«Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги, «Ижара тўғрисида»ги, «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги, «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги, «Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида»ги, «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги, «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги, «Дехқон хўжалиги тўғрисида»гиҚонунлар билан тартибга солинади. Корхонанинг қуйидаги белгилари бор: биринчидан, мулкчилик ҳуқуқи ёки хўжаликни тўла юритиш ҳуқуқи асосида ўз ходимларининг кучи билан ишлаб чиқариш – хўжалик фаолиятини амалга оширади; иккинчидан, мустақил режа асосида талаб ва таклифни эътиборга олиб ҳамда давлат эҳтиёжлари учун маҳсулот ишлаб чиқариш, иш бажариш, хизмат кўрсатиш бўйича фаолият юритади; учинчидан, ўз мулкидан хўжалик юритишда ёки оператив бошқарувида алоҳида мол – мулкка эга бўлади; тўртинчидан, ҳуқуқий муносабатларда мустақил субъект сифатида қатнашади ва юридик шахс ҳуқуқидан фойдаланади. Кохона тушунчаси қонун ҳужжатларида икки хил маънода тушунилади. Биринчи ҳолатда корхонани ҳуқуқ субъекти деб, иккинчисида эса, ҳуқуқ объекти деб тушунилади. Фуқаролик кодексида корхона икки хил маънода ифода қилинган. Бизга маълумки, 1963 йилги Фуқаролик кодексида корхона фақат ҳуқуқ субъекти маъносида тушунилар эди. Эндиликда эса корхона ҳуқуқ объекти сифатида моддий неъматлар таркибида ўзига хос ҳуқуқий мақомга эга. Юридик адабиётларда корхона ҳуқуқ объекти сифатида лозим даражада ўрганилмаган. Чунончи, корхонанинг ҳуқуқ объекти деб ифодалаш юридик адабиётларда мунозарали масалалардан бири бўлиб келган эди[21]. В.В.Лаптев фикрича, «социалистик» корхонанинг моҳиятини меҳнат жамоаси деб ифодалаб, уни фақат ҳуқуқ субъекти сифатида кўриб чиқиш мумкин[22]. Сўнгги йилларда ҳуқуқшунос олимлар томонидан корхонанинг ҳуқуқ субъекти сифатидаги тушунчаси ва моҳиятига катта эътибор берилмоқда[23]. Фуқаролик қонунчилигида рўй берган энг муҳим янгиликлардан бири корхонанинг мулк ҳуқуқ объекти сифатида ифода қилинганлигидир. Корхоналар ҳуқуқий лаёқатининг моҳиятини очишда унинг мулк ҳуқуқи объекти сифатидаги ўзига хос хусусиятларни очиб бериш нафақат назарий жиҳатдан, балки амалий нуқтаи назардан муҳим аҳамиятга эгадир. Бутун корхона мулкий комплекс сифатида кўчмас мулк ҳисобланади. Бозор муносабатлари шароитида тадбиркорликнинг кенг ривожлантирилиши натижасида хусусий секторда кичик корхоналарнинг салмоғи яна орта бошлайди. Натижада, тадбиркорлар ўзларига тегишли бўлган корхоналарга нисбатан нафақат мулк ҳуқуқи субъекти сифатида, балки мулк ҳуқуқи объекти кўринишида ваколатларини амалга ошириш имкониятига эга бўлади. Корхона мулк сифатида фуқаролик муомаласида шартнома муносабатларининг предмети бўлиб ҳисобланиши мумкин. Қонунга кўра, бутун корхона ёки унинг қисми олиш-сотиш, гаровга қўйиш, ижара ҳамда ашёвий ҳуқуқларни белгилаш, ўзгартириш ва бекор қилиш билан боглиқ бошқа битимларнинг объекти бўлиши мумкин.](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-6.png)
![Юридик шахснинг махсус ҳуқуқ лаёқати унинг устави, низоми ёки қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Юридик шахс қонунда белгилаб қўйилган айрим фаолият турлари билан фақат махсус рухсатнома (лицензия) асосидагина шуғулланиши мумкин. Юридик шахснинг ҳуқуқлари қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина чекланиши мумкин. Юридик шахснинг ҳуқуқларини чеклаш ҳақидаги қарори устидан судга шикоят қилиниши мумкин. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари, агар Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларида ўзгача тартиб кўзда тутилган бўлмаса, улар жойлашган ердаги маҳаллий ва бошқарув идоралари томонидан давлат рўйхатидан ўтказилади. Юридик шахс сифатида тадбиркорлик фаолияти юритувчи субъектларнинг давлат рўйхатидан ўтказилганлиги тўғрисидаги маълумотлар барчанинг танишиб чиқиши учун очиқ бўлган юридик шахсларнинг ягона давлат реестрига киритилади. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги[24] Қонуни 11-моддасида тадбиркорлик фаолияти субъектларини давлат рўйхатидан ўтказишнинг ўзига хос хусусиятлари ҳуқуқий ифодасини топган. Хусусан, тадбиркорлик фаолияти субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш тегишли давлат органи томонидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва муддатларда амалга оширилади. Рўйхатдан ўтказувчи органлар ариза берувчига тадбиркорлик фаолияти субъекти тариқасида давлат рўйхатидан ўтказишни уни ташкил этиш мақсадга мувофиқ эмас, деган важ билан рад этишга ёки қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган қўшимча талабларни белгилашга ҳақли эмас. Ариза берувчини тадбиркорлик фаолияти субъекти тариқасида давлат рўйхатидан ўтказишни рад этганлик, шунингдек рўйхатдан ўтказиш муддатларини бузганлик устидан судга шикоят қилиш мумкин. Рўйхатдан ўтказувчи органнинг қарори, шунингдек мазкур орган мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) суд томонидан қонунга хилоф деб топилган тақдирда улар ариза берувчига рўйхатдан ўтказишни рад этганлик ёки рўйхатдан ўтказиш муддатини бузганлик туфайли етказилган зарарнинг ўрнини қоплайдилар ва маънавий зарар учун товон тўлайдилар. Корхонани давлат рўйхатидан ўтказиш учун тегишли маҳаллий ҳокимият ва бошқарув идорасига бу корхонани ташкил этиш тўғрисидаги қарор, устав ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилаб қўядиган рўйхат бўйича ҳужжатлар тақдим этилади. Корхона устав асосида иш олиб боради[25]. Уставни корхонани таъсис этувчи (таъсис этувчилар) тасдиқлайди. Корхона уставида корхонанинг номи, унинг қаерда жойлашганлиги, фаолият тури ва мақсадлари, унинг бошқарув ва назорат органлари, уларнинг ваколати, корхона мол-мулкини ташкил этиш ва фойдани (даромадни) тақсимлаш тартиби, корхонани қайтадан ташкил этиш ва фаолиятини тўхтатиш шартлари қўйилади. Устав корхона фаолиятининг хусусиятлари билан боғлиқ бўлган, қонунларга зид келмайдиган ўзга қоидалар ҳам киритилиши мумкин. Корхона мулкдори (мулкдорлари) ўзига қарашли мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқига эга. Мулкдор (мулкдорлар) ўз мол-мулкига](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-8.png)
![моддасига асосан, истеъмолчи шартнома тузиш йўли билан товарни (иш хизмат)ни эркин сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлиб, бу шартномага кўра, сотувчи ишлаб чиқарувчи, ижрочи) истеъмолчига муайян миқдордаги ва мақбул сифатли товарни мулк қилиб топшириш (иш бажариш, хизмат кўрсатиш) мажбуриятини, истеъмолчи эса, шартлашилган пулни тўлаш мажбуриятини ўз зиммаларига оладилар. Корхона бозор талабларини, эҳтимол тутилган шерикларнинг имкониятларини ўрганиш, нарх-навонинг ўзгариши тўғрисидаги ахборот асосида ўз ишлаб чиқаришининг таъминотини, бозорларда (товарлар, хизматлар, молия бозорларида) монополияга қарши қонунларнинг талабларини назарда тутган ҳолда бевосита ёки воситачи орқали олди– сотдини, маҳсулот сотишни ва ўз ишлаб чиқаришнинг таъминотини мустақил амалга оширади. Бозорга ўтиш даврида давлат эҳтиёжлари учун ишларни бажараётган ва маҳсулот етказиб бераётган корхоналарни давлат шу ишларни бажариш ва маҳсулотни етказиб бериш учун моддий-техника ресурслари билан таъминлайди. Корхона ўз маҳсулотини, ишларини, хизматларини, ишлаб чиқариш чиқитларини мустақил ёки шартнома асосида белгиланган нархлар ва тарифларда сотади. Фойда, амортизация ажратмалари, қимматли қоғозларни сотишдан тушган пул, меҳнат жамоаси аъзоларининг корхоналар, ташкилотлар, фуқароларнинг пай ва ўзга бадаллар, шунингдек бошқа тушумлар корхона молиявий ресурсларини ташкил этувчи манбалардир. Корхона тадбиркорлик фаолияти субъекти сифатида мустақил тарзда банклар билан ҳисоб–китоб ишларини юритади. Корхонанинг банк билан ҳисоб-китоб муносабатлари Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 25 апрелда қабул қилинган «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги[28] Қонуни билан тартибга солинади. Корхона тижорат шартномаси асосида банк кредитидан, бошқа корхоналарнинг кредитларидан фойдаланади. Корхона пул маблағларини сақлаш ҳамда барча турдаги ҳисоб-китоб, кредит ва касса операцияларини амалга ошириш учун корхона рўйхатга олинган жойдаги ҳар қандай банкда, бошқа жойдаги банкда эса банкнинг розилиги билан ҳисоб-китоб рақамлари ва бошқа ҳисоб рақамларини очишга ҳақлидир. Корхона кредит шартномалари ва ҳисоб–китоб интизомига риоя этиш учун тўла жавобгардир. Ҳисоб-китоб қилиш юзасидан ўз мажбуриятларини мунтазам бажармайдиган корхона банк томонидан тўловга қобилиятсиз деб эълон қилиниши мумкин. Бундай корхоналарга таъсир ўтказиш чоралари ва уларни қўллаш тартиби банклар томонидан Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига мувофиқ белгиланади[29]. Давлат корхоналарга мулкчилик шаклидан қатъий назар, хўжалик юритишнинг тенг ҳуқуқли ва иқтисодий шартларини таъминлайди. Давлат бозорни ривожлантиришга кўмаклашади, монополияга қарши тадбирларни амалга оширади, барча меҳнаткашларнинг ижтимоий кафолатларини таъминлайди. Рақобатнинг обрўсини оширишга қаратилган хатти-ҳаракатларга, ишлаб чиқариш ваколатини белгилаш, сотиш ва таъминот бозорларини бўлиб олиш, эркин рақобатни чеклаш мақсадида корхоналар ўртасида монопол нарх-навони ушлаб туриш ҳақидаги ҳар қандай тил бириктиришларга йўл қўйилмайди. Акс ҳолда корхона монополияга қарши қонунчиликкага мувофиқ жавобгарликка тортилади. Давлат қонун асосида ҳуқуқни ҳимоя қилувчи ва молия органлари орқали рақобат қилиш эркинлигини таъминлайди, истеъмолчиларни, уларнинг ҳуқуқлари камситилишидан, хўжалик фаолиятининг ҳар қандай соҳасидаги монополизм](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-10.png)
![кўринишларидан муҳофаза қилади. Корхонанинг хўжалик оборотига кираётган буюмлар фирма белгиси ёки буюмнинг рамзини, буюмни таърифлайдиган бошқа маълумотларни кўрсатган ҳолда маркировка қилиниши шарт. Ўзга фирма ва товар белгиларини, шунингдек, бир ишлаб чиқарувчининг буюмларини иккинчи бир ишлаб чиқарувчиларнинг буюмлари билан чалкаштириб юборишга (ўхшатишга) имкон берадиган ҳар қандай маълумотларни ўзлаштириб олишга йўл қўйилмайди. Бу масалаларда чиққан низолар суд тартибида ҳал қилинади[30]. Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрда қабул қилинган «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида»[31]ги Қонунига асосан хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини белгиланган тартибда текширишга йўл қўйилади. Хусусан, ушбу Қонуннинг 9–моддасига кўра назорат қилувчи органлар томонидан юридик шахс бўлган хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини режали текшириш, шу жумладан тафтишдан ўтказиш учун ушбу модданинг иккинчи қисмида назарда тутилган ҳолларни истисно этганда қуйидагилар асос бўлади: биринчидан, махсус ваколатли орган ёки унинг тегишли ҳудудий бўлинмаси томонидан берилган хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини текширишни ўтказишнинг мувофиқлаштирувчи режасидан кўчирма; иккинчидан, назорат қилувчи органнинг мувофиқлаштирувчи режа асосида чиқарган буйруғи ёхуд махсус ваколатли органнинг режадан ташқари текшириш, шу жумладан тафтиш ўтказиш тўғрисидаги ҳамда текшириш мақсади, текширувчи мансабдор шахслар таркиби ва текширувни ўтказиш муддатлари кўрсатилган қарорлари шулар жумласидандир. Прокуратура, ички ишлар ва миллий хавфсизлик хизмати органлари томонидан хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини текшириш учун қўзғатилган жиноят иш мавжудлиги асос бўлади. Бунда текширувга хўжалик юритувчи субъектнинг фақат қўзғатилган жиноят иши билан боғлиқ фаолияти қамраб олиниши мумкин бўлиб, бу ҳақда текширувни тайинлаш тўғрисидаги қарорда кўрсатилган бўлиши лозим. Шуни таъкидлаш лозимки, хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини режали тарзда текширишлар махсус ваколатли органнинг қарорига биноан йилига кўпи билан бир марта амалга оширилиши мумкин. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида ҳамда тўла миқдорда тўловчи, бошқа тартиб ва қоидаларга риоя қилувчи, аудиторларнинг ҳар йилги тегишли хулосаларига эга бўлган хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини текшириш назорат қилувчи органлар томонидан, қоида тариқасида, кўпи билан икки йилда бир марта амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг 2000 йил 28 апрелдаги «Тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ қонунчиликни қўллаш суд амалиёти тўғрисида»ги қарорига асосан, судлар агар назорат қилувчи органларнинг мансабдор шахслари хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятида қонунчилик бузилганлигини аниқласалар, улар ўзларига берилган ваколат доирасида ва фақат муайян камчиликни бартараф этиш билан бевосита боғлиқ чора- тадбирларнигина кўришлари мумкин. Назорат қилувчи органларнинг мансабдор шахслари қоидабузарлик ҳолати мавжудлигидан тадбиркорлик субъектларининг бошқа қонуний фаолиятига аралашиш ёки чеклаш учун асос сифатида фойдаланишга ҳақли эмас. Судлар назарда тутишлари лозимки, тадбиркорлик субъектлари фаолиятини текшириш фақат назорат қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича махсус ваколатли орган қарорига асосланганда ўтказилади[32]. Корхонанинг ҳуқуқий ҳолатини ёритишда энг муҳим масалалардан бири бўлиб, уни тугатиш ва қайта ташкил этиш (бирлаштириш, қўшиш, бўлиб юбориш, ажратиш, қайта](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-11.png)
![тузиш) ҳисобланади[33]. Корхонани тугатиш ва қайта ташкил этиш корхона мол-мулки эгасининг ёки шундай корхоналарни тузишга ваколатли бўлган идоралар қарорига биноан ёхуд суд ёки хўжалик судининг қарорига биноан амалга оширилади[34]. Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 27 декабрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонунига асосан олти ой мобайнида молия-хўжалик фаолиятини амалга оширмагани тақдирда корхона тугатилади ва солиқ органларининг тақдимномасига биноан, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳамда давлат ҳокимияти маҳаллий органлари томонидан хўжалик юритувчи субъектлар реестридан чиқарилади[35]. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси 53-моддаси 2-қисмига кўра фаолият рухсатномасиз (лицензиясиз) амалга оширилган ёки қонун томонидан тақиқланган фаолият амалга оширилган ёхуд олти ой мобайнида (савдо-воситачилик корхонаси эса уч ой мобайнида) банк ҳисоб варақлари бўйича пул операцияларини ўтказиш билан боғлиқ молия-хўжалик фаолияти, амалга оширмаган (деҳқон ва фермер хўжаликлари бундан мустасно) ва (ёки) давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан эътиборан бир йил ичида устав фонди таъсис ҳужжатларида назарда тутилган миқдорда шакллантирилмаган тақдирда, қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, шунингдек, ушбу Кодексда назарда тутилган бошқа ҳолларда суднинг қарорига мувофиқ тугатилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 54-моддасига кўра, юридик шахсни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилган юридик шахс муассислари (иштирокчилари) ёки орган бу ҳақда юридик шахсларни давлат рўйхатидан ўтказувчи органга дарҳол ёзма хабар беришлари керак, давлат рўйхатидан ўтказувчи орган юридик шахс тугатиш жараёнида эканлиги ҳақидаги маълумотларни юридик шахсларнинг ягона реестрига киритиб қўяди. Юридик шахсни тугатиш тўғрисида қарор қабул қилган юридик шахс муассислари (иштирокчилари) ёки орган юридик шахсларни давлат рўйхатидан ўтказувчи орган билан келишган ҳолда тугатиш комиссиясини (тугатувчини) тайинлайдиган ҳамда ушбу Кодексга мувофиқ тугатиш тартиби ва муддатларини белгилайдиган тугатиш комиссияси тайинланган пайтдан бошлаб юридик шахснинг ишларини бошқариш соҳасидаги ваколатлар унинг ихтиёрига ўтади. Тугатиш комиссияси тугатилаётган юридик шахс номидан судда иштирок этади. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси 48- моддаси тўртинчи қисмига кўра, агар юридик шахснинг ночорлиги (банкротлиги) шу юридик шахс учун мажбурий кўрсатмаларни бериш ҳуқуқига эга бўлган муассис (иштирокчи) сифатидаги ёки юридик шахс мол-мулки мулкдорининг ғайриқонуний ҳаракатлари туфайли вужудга келтирилган бўлса, юридик шахснинг мол-мулки етарли бўлмаган тақдирда, бундай шахс зиммасига унинг мажбуриятлари бўйича субсидиар жавобгарлик юклатилиши мумкин. Муассис (иштирокчи) ёки юридик шахс мол-мулкининг мулкдори шу юридик шахснинг таъсис ҳужжатларида назарда тутилган тақдирдагина мажбурий кўрсатмалар бериш ҳуқуқига эга. Юридик шахс учун мажбурий кўрсатмалар бериш ҳуқуқига эга бўлган муассис (иштирокчи) ёки мулкдор юридик шахснинг муайян ҳаракатини амалга ошириши оқибатида ночор (банкрот) бўлиб қолишни олдиндан билиб, ўз ҳуқуқидан унинг ана шундай ҳаракатини амалга оширишини кўзлаб фойдаланиб қолгандагина юридик](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-12.png)
![шахснинг ночорлиги (банкротлиги) улар томонидан келтириб чиқарилган деб ҳисобланади. Банкротликка учраган корхоналарни тугатиш тартиби ва хусусиятлари Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 28 августда қабул қилинган «Банкротлик тўғрисида”ги (янги таҳрирдаги) Қонуни билан белгиланади. Ушбу Қонуннинг 2-моддасига кўра, банкротлик (иқтисодий ночорлик) дейилганда хўжалик суди томонидан эътироф этилган ёки қарздор ихтиёрий равишда тугатилаётганида унинг ўзи эълон қилган қарздорнинг пул мажбуриятлари бўйича кредитор талабларини тўла ҳажмда қондиришга қодир эмаслиги, шу жумладан бюджетга ва бюджетдан ташқари фондларга солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловларни таъминлашга қодир эмаслиги тушунилади. Хўжалик суди амалиётида банкротликка учраган корхоналарга нисбатан ушбу Қонун нормаларини қўллашнинг самарадорлигини ошириш муҳим аҳамиятга эгадир. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг 1999 йил 16 июлда қабул қилинган «Хўжалик судлари томонидан Ўзбекистон Республикасининг «Банкротлик тўғрисида»ги Қонунини (янги таҳрирда) қўллашнинг айрим масалалари ҳақида»ги 78-сонли қарорининг 23-бандига кўра, агар юридик шахсни тугатиш ҳақидаги хўжалик судининг ҳал қилув қарори билан, юридик шахснинг таъсис ҳужжатлари билан уни тугатишга ваколати бўлган мазкур шахс ёхуд органнинг таъсисчиларга тугатишни амалга ошириш бўйича мажбурият юкланиб (ФКнинг 54-моддаси, 3-қисми), бироқ юридик шахсни тугатиш амалга оширилмаса, бундай қарздорга нисбатан ФКнинг 57- моддасида назарда тутилган асослар бўйича «Банкротлик тўғрисида»ги Қонунда кўзда тутилган тартибда банкротлик бўйича иш юритиш қўзғатилади. Агар «Банкротлик тўғрисида»ги Қонуннинг 130–моддасида кўзда тутилган ҳолатлар мавжуд бўлса, (Қонуннинг X боби, 2-параграфи) банкротликнинг соддалаштирилган тартибдаги процедурасини қўллаш мумкин. Хўжалик судининг юқорида кўрсатилган қарорини ижро қилиш ҳолларида тугатиш комиссияси тузилса ва ташкилотни тугатиш амалга оширишга қадар қарздор мол- мулкининг нархи қарздорлар талабларини қаноатлантириш учун етарли эмаслиги аниқланса, бундай қарздорга нисбатан банкротлик ишини қўзғатишга «Банкротлик тўғрисида»ги Қонуннинг X боби 1-параграфида кўзда тутилган тартибдаги тугатилаётган қарздорнинг банкротлиги процедураси қўлланилади. Банкротлик фақат хўжалик суди томонидан эътироф этилганда ёки хўжалик юритиш субъекти ихтиёрий равишда тугатилаётганда унинг ўзи банкрот бўлганлиги расман эълон қилинганидан кейин хўжалик юритиш субъекти банкрот бўлган ҳисобланади[36]. Корхонани тугатиш, биринчидан, тамомила корхона фаолиятини тўхтатиш асосида иккинчидан, қайта ташкил этиш йўли орқали амалга оширилади. Биринчи ҳолатда, корхонани тугатиш якуний тусга эга бўлса, сўнггисида эса, қайта ташкил қилинаётган корхона ҳуқуқ ва мажбуриятлари ёки унинг қисми янги ҳуқуқ субъектига ўтади, яъни, универсал ҳуқуқий ворислик юз беради. Корхонани қайта ташкил этиш бир нечта ташкилотни (битта) янгисига бирлаштириш, бир корхонани иккинчисига қўшиш, бир корхонани бир нечта янги ташкилотларга бўлиб юбориш, корхонанинг таркибидан бошқа корхонани ажратиш ёки қайтадан тузиш, яъни, корхонанинг ташкилий-ҳуқуқий шаклини алмаштириш йўли билан амалга оширилиши мумкин. Корхона давлат рўйхати реестридан чиқариб юборилган пайтдан бошлаб қайта ташкил этилган ёки тугатилган ҳисобланади.](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-13.png)
![Палата ўз мажбуриятлари юзасидан ўзига тегишли барча мол-мулки билан жавобгар бўлади. Палата ўз аъзоларининг мажбуриятлари юзасидан жавобгар бўлмайди. Палата аъзолари палатанинг мажбуриятлари юзасидан жавобгар бўлмайдилар. Ўзбекистон Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палатаси қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ҳалқаро алоқалар ўрнатади, битимлар тузади. Туман (шаҳар), ҳудудий палаталарнинг халқаро алоқаларини Ўзбекистон Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палатаси мувофиқлаштириб боради. Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палаталари тўғрисидаги қонун ҳужжатларидан бошқача қоидалар назарда тутилган бўлса, ҳалқаро шартнома қоидалари қўлланилади. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майда қабул қилинган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунининг 44-моддасига кўра, тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш мақсадларида қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда фондлар тузилиши мумкин. Хорижий давлатларда хўжалик бирлашмалари турли хил номлар билан аталади[37]. Сўнгги йилларда хорижий давлатларда кенг қўлланилаётган атама бўлиб, «гуруҳ» ҳисобланади. Гуруҳнинг моҳияти шундан иборатки, бу мустақил ҳуқуқ субъектидан таркиб топган иқтисодий бирлик ёки ташкилотдир. ¢арб давлатларида хўжалик ҳаётида «гуруҳ»нинг тарқалиши бир қатор муаммоларни келтириб чиқаради: жамиятга боғлиқ кам сонли акциядорлар манфаатини ҳимоя қилиш; гуруҳга кирувчи жамият кредиторлари ҳуқуқини муҳофаза қилиш, гуруҳ ҳаракатда бўлган ҳудуддаги давлат манфаатларини қўриқлаш, гуруҳ корхоналарида ишлаётган ходимлар кафолатини ишлаб чиқиш муаммолари кабилар. Ҳозирги пайтгача кўпчилик хорижий давлатлар гуруҳ ҳақидаги қонунчиликка эга эмаслар ёки у энди шаклланиш босқичида турибди. Корхона бирлашмалари ҳуқуқий мақомини белгилаш нафақат хорижий давлатлар қонунчилигида муҳим масала, балки у миллий қонунчилигимизни такомиллаштиришни ҳам талаб этади. Тадбиркорликнинг ташкилий-ҳуқуқий тузилмалари - турли хил хўжалик бирлашмаларига бирлашиб фаолият юритишнинг доираси тобора кенгаймокда. Бундан ташқари, сўнгги йилларда улар турли номларда янада кўпаймоқда[38]. Хусусан, холдинглар, молия-саноат гуруҳлари шулар жумласидандир. Молия саноат гуруҳлари тадбиркорлик фаолиятининг шартномавий шакли бўлиб ҳисобланади[39]. Хўжалик бирлашмаларини давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 22 мартда қабул қилинган қарори билан тасдиқланган «Хўжалик бирлашмаларини давлат рўйхатидан ўтказиш хақидаги»[40] ги Низом асосида белгиланади. Ихтиёрийлик асосида бирлашма таркибига кирган тадбиркорлик субъектлари ўртасида ўзига хос ҳуқуқий муносабат вужудга келади. Ҳуқуқий нуқтаи назардан, мулкчиликнинг турли хил кўринишидаги тадбиркорлик корхоналарининг хўжалик бирлашмаларига, хусусан, консорциумларга, концерн, иттифоқ, корпорация, ассоциация, холдинг, молия-саноат гуруҳларига бирлашиш қоидалари бир хилда эмас. Хўжалик бирлашмалари тизимида холдинглар муҳим ўрин тутади. Улар фаолияти бозорни қайта ўзгартириш жараёнларини янада ривожлантириш ҳамда корхоналар ва ташкилотларни шунга монанд бошқаришни ва уларнинг фаолият кўрсатишини, республика иқтисодиётининг турли тармоқларида иқтисодий уйғунлаштириш, шунингдек инвестиция фаолиятини ривожлантиришни таъминлашга қаратилгандир. Холдингларнинг ҳуқуқий ҳолати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 1995 йил 12](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-18.png)
![Ишга даҳлдор бўлмаган тараф хўжалик судининг ташаббуси билан алмаштирилиши мумкин, бироқ даъвогар ўзининг бошқа шахс билан алмаштирилишга рози бўлмаса, бу шахс ишда низо юзасидан мустақил талаблар билан арз қилувчи учинчи шахс сифатида қатнашишга ҳақли ва бу ҳақда суд ушбу шахсни хабардор қилади. Агар даъвогар жавобгарни бошқа шахс билан алмаштиришга рози бўлмаса, суд даъвогарнинг розилиги билан бу шахсни иккинчи жавобгар сифатида ишга жалб қилиши мумкин. Ишга даҳлдор бўлмаган тараф алмаштирилганлиги тўғрисида суд ажрим чиқаради. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 47-моддасига кўра, ваколатхона юридик шахснинг у турган ердан ташқарида жойлашган, юридик шахс манфаатларини ифодалайдиган ва уларни ҳимоя қиладиган алоҳида бўлинмасидир. Филиал юридик шахснинг у турган ердан ташқарида жойлашган ҳамда унинг барча вазифаларини ёки вазифаларининг бир қисмини, шу жумладан, ваколатхона вазифаларини бажарадиган алоҳида бўлинмасидир. Агар қонунда ёки таъсис ҳужжатларида бошқа тартиб белгиланган бўлмаса, ваколатхона ва филиаллар юридик шахс ҳисобланмайди. Улар ўзларини ташкил этган юридик шахс томонидан мол-мулк билан таъминланадилар ҳамда у тасдиқлаган низомлар асосида иш олиб борадилар. Ваколатхона ва филиалларнинг раҳбарлари юридик шахс томонидан тайинланади ҳамда унинг ишончномаси асосида иш олиб боради. Филиал ва ваколатхона юридик шахснинг ҳудудий тузилиш бўлинмаси бўлиб, улар барпо қилган ташкилотнинг фаолият доирасини кенгайтиришни назарда тутади. Одатда, филиал ва ваколатхона юридик шахснинг бошқа ички хўжалик тузилмаларига (бўлим, цех ва бошқалар) ўхшаш бўлса-да, унинг ҳолда бир фарқли хусусияти, юридик шахснинг у турган ердан ташқарида жойлашган алоҳида бўлинма эканлигидадир. Ваколатхона ва филиаллар турли хил вазифаларни бажаради. Ваколатхона фуқаролик муомаласида уни ташкил қилган юридик шахс номидан қатнашиб, унинг манфаатлари ҳимоясини таъминлайди. Филиалнинг фаолият предмети бир мунча кенгроқдир. Улар юридик шахснинг барча вазифаларини ёки вазифаларининг бир қисмини бажариши мумкин (Фуқаролик кодексининг 47-моддаси). Ваколатхона шартномалар тузиш, уни ижро қилишни назорат қилиш, ўз ташкилотининг рекламаси билан шуғулланишга ҳақлидир. Юридик шахс амалга оширадиган ишлаб чиқариш ва бошқа хўжалик фаолиятини олиб боришга фақат унинг филиали ҳақлидир. Ваколатхона ва филиал нотижорат ташкилоти кўринишда ташкил қилиниб, тегишли равишда филиал фаолиятининг ўзига хослигини белгилайди. Ваколатхона ва филиал, юридик шахс ҳуқуқига эга бўлмасдан, фуқаролик муомаласида ўз номидан қатнашиши мумкин. Унинг раҳбарлари юридик шахс номидан унинг ишончномаси асосида иш олиб боради[41]. Шўъба корхоналар ва корхоналарнинг алоҳида бўлинмалари барпо этилиши мумкин. Корхона юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган шўъба корхоналар, шунингдек филиаллар,](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-22.png)
![ваколатхоналар, бўлимлар ҳамда жорий ва ҳисоб-китоб рақамлари очиш ҳуқуқига эга бўлган бошқа алоҳида бўлинмалар тузиш ҳуқуқига эга бўлиб, улар тўғрисидаги Низомларни тасдиқлайди. Бундай корхоналар ва бўлинмаларни жойлаштириш масаласи маҳаллий ҳокимият ва бошқарув идоралари билан амалдаги қонунларда корхоналар тузиш учун белгиланган тартибда келишиб олинади. Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелда қабул қилинган «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги Қонунининг 7 моддасига асосан, чет эл инвестициялари иштирокидаги корхона Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларининг талабларига риоя этган ҳолда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган шўъба корхоналар, филиаллар, шунингдек юридик шахс бўлмаган ваколатхоналар ва бошқа алоҳида бўлинмалар ташкил этиши мумкин. Ўзбекистон Республикасидан ташқарида чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналарнинг шўъба корхоналари, филиаллари, ваколатхоналари ва бошқа алоҳида бўлинмалари ташкил этилиши мумкин. Чет эл фирмалари Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ўз фаолиятларининг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ ҳолда тегишли манфаатдор ташкилотларнинг рухсатномаси асосида ваколатхоналарини очиши мумкин. Рухсатномада ваколатхонани очиш мақсади, шартлари, рухсатнома муддати, хорижий фуқаролар – (фирма хизматлари) ваколатхона ходимлари сони кўрсатилган бўлиши шарт. Одатда, ваколатхона уч йилдан ошмаган муддатга очилиб, унинг муддати яна узайтирилиши мумкин. Ваколатхонанинг муддати рухсатнома муддати тугаши; фирма фаолияти тўхтатилиши; ваколатхона очишга асос бўлган ҳукуматлараро келишувнинг амал қилиши бекор қилиниши билан ёки фирманинг қарори ҳамда вазирлик ва идоранинг тегишли қарори (агар ваколатхона унинг фаолияти шартини бузган тақдирда) бўйича бекор қилиниши мумкин[42]. Хорижий юридик шахслар Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ўз филиалларини ҳам ташкил қилиши мумкин. Бу филиалларнинг ҳуқуқий мақоми Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари билан белгиланиб, ҳуқуқий кафолатлар ва имтиёзлардан фойдаланишга ҳақлидир. Хорижий юридик шахслар Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолиятини фақатгина муайян ташкилий-ҳуқуқий тузилмани ташкил қилиш йўли билан амалга оширишга ҳақлидир. Аммо шуни таъкидлаш жоизки, ҳар бир тадбиркорлик ташкилий-ҳуқуқий тузилмалари ички бўлинмалар ҳуқуқий ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, қонун ҳужжатларида махсус тартибда белгиланган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 26 апрелда қабул қилинган «Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»[43]ги Қонунининг 8-моддасига кўра, жамият филиаллар ташкил этиши ҳамда ваколатхоналар очиши мумкин. Улар ўзларини ташкил этган жамият томонидан мол-мулк билан таъминланади ва бу жамият тасдиқлаган Низомлар асосида иш кўради.](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-23.png)
![нисбатан Фуқаролик кодексининг тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ мажбуриятлар тўғрисидаги қоидаларини қўллаши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг ва Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг «Тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ қонунчиликни қўллаш суд амалиёти тўғрисида»ги 2000 йил 28 апрелдаги қарорида[44] фуқароларнинг тадбиркорлик фаолиятида эркин иштирок этиши ва манфаатдорлиги учун шарт-шароит яратиш, уларнинг ишчанлик фаоллигини ошириш, тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, бу соҳада қонунчиликни тўғри татбиқ этиш ва уларга қатьий риоя қилиниши таъминланиши лозимлиги қайд этилган ҳамда ушбу соҳада судларга раҳбарий тушунтиришлар берилган. Юридик шахс ташкил этмасдан тадбиркорлик фаолиятининг субъекти ҳисобланган якка тартибдаги тадбиркорни давлат рўйхатидан ўтказишнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг 11- моддасида тадбиркорлик фаолияти субъектларини давлат рўйхатидан ўтказишнинг умумий асослари кўрсатилган. Ушбу модда талабларига мувофиқ, жисмоний шахс якка тартибдаги тадбиркор сифатида давлат рўйхатидан ўтиш учун тегишли органларга ариза бергач, рўйхатдан ўтказувчи органлар ариза берувчига тадбиркорлик фаолияти субъекти тариқасида давлат рўйõатидан ўтказишни уни ташкил этиш мақсадга мувофиқ эмас, деган важ билан рад этишга ёки қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган қўшимча талабларни белгилашга ҳақли эмас. Ариза берувчини тадбиркорлик фаолияти субъекти сифатида тегишли давлат рўйхатидан ўтказишни рад этганлик, шунингдек рўйхатдан ўтказиш муддатларини бузганлик устидан судга шикоят қилиниши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодексида (24-модда) хўжалик суди томонидан ҳал этиладиган низолар таркибига давлат рўйхатига олишни рад этганлик ва белгиланган муддатда давлат рўйхатига олишдан бош тортганлик устидан берилган шикоятни кўриб, мазмунан ҳал этиш ҳам киритилган. Судлар тадбиркорлик фаолияти субъекти тариқасида давлат рўйхатидан ўтказишни рад этганлик устидан берилган шикоятни кўришда рўйхатга ўтказувчи органнинг қарори, шунингдек мазкур орган мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)ни қонунга хилоф, деб топган тақдирда айбдорлардан ариза берувчига рўйхатдан ўтказишни рад этганлик ёки рўйхатдан ўтказиш муддатини бузганлик туфайли етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш ва маънавий зарар учун товон тўлаш хусусида тегишли қарор қабул қиладилар. Юқорида қайд этилганидек, якка тартибдаги тадбиркорни давлат рўйхатидан ўтказишнинг умумий асосларидан ташқари, ўзига хос хусусиятлари қонун ҳужжатларида ўз ифодасини топган. Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 22 августда қабул қилган «Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги Қарорида тадбиркорлик фаолиятини юридик шахс ташкил этмасдан амалга оширувчи субъектларни ҳам давлат рўйхатидан ўтказиш учун тақдим этилиши зарур бўлган ҳужжатлар рўйхати ва тартиби кўрсатилган. Давлат рўйхатидан ўтказиш учун юридик шахс ташкил этмасдан тадбиркорлик билан шуғулланмоқчи бўлган шахслар томонидан туманлар (шаҳарлар) ҳокимликларига - ўз яшаш жойидаги рўйхатдан ўтказувчи органга (шахсан ўзи келиб) юқорида қайд этилган қарор билан тасдиқланган «Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тартиби тўғрисида»ги Низомда белгиланган шакл бўйича ариза берилади. Давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги аризага 3х4 ўлчамли иккита фотосурат; рўйхатдан ўтказиш йиғимининг белгиланган миқдори тўланганлиги тўғрисидаги банк тўлов ҳужжати, муҳр ва штамп эскизлари уч нусхада тақдим этилади ҳамда паспорт кўрсатилади.](/data/documents/cbdf3ce0-3137-4813-9d47-e9b1623c9a6c/page-27.png)
