Ўрта асрларда Шарқ ва Ғарб мамлакатларида сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар - Юриспруденция - Рефераты

Ўрта асрларда Шарқ ва Ғарб мамлакатларида сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120 KB

Ўрта асрларда Шарқ ва Ғарб мамлакатларида сиёсий ва ҳуқуқ ий таълимотлар Режа : 1. Бурхониддин Марғинонийларнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари . 2.Ислом сиёсий ва ҳуқуқий таълимоти. 3.Форобийнинг ҳуқуқий таълимотлари 4.Ўрта асрларда Ғарб Оврўпа мамлакатларида сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларнинг асосий йўналишлари ҳақида. 5.Николло Макиавеллининг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашлари. 6.Жон Боденнинг давлат ва мустақиллик, суверенитет ҳақидаги ғоялари. 7.Европа утопистларининг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари

1.Бурхониддин Марғинонийларнинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари . Буюк олим, машхур факих Бурхониддин Марғиноний 1121 йил 23 сентябрда Маргилонда таваллуд топган. Бутун мусулмон днёсида тан олинган «Хидоя» асарини Бурхониддин Маргиноний 1178 йили Самар-кандда ёзган. Махмуд ибн Сулаймон ал-Кафавий 676 та таниқли фақих ва мутасаввуф олимлар таржимаи холини ўз ичига олган «Катоиб аълом ад-ахйор мин фукахо мазхаб ан-Нуъмон ханифа) мазхаби факихларидан энг маълум кишиларнинг табақалари») номли асарида «Хидоя»нинг яратилиши ҳақида Бурхониддин Маргинонийнинг қуйидаги сўзларини келтирган: «Абу-л-Хасан Али ибн Бакр ибн Абд ул-Жалил бир куни фиқх масалаларига багишланган хажми унча катта бўлмаган, лекин мазмуни тулик бўлган бир яхлит китоб зарур эканлиги ҳақида фикр билдирди. Ирокка сафар қилмаганимда, у ерда «ал-Мухтасар ал- Кудурий» («Кудурий кискартмаси»)ни курдим. У фиқх бобида ажойиб асар эди. Бу пайтгача каттаю-кичик барча «Жомъе ус- Сагир» («Кичик туплам»)дан фойдаланар эди. Шунда фиқхга оид барча асарларини жамлаб, улардан энг зарур масалалардан олдим ва бу асарга «Бидоят ал-Мунтахай» («Бошловчилар учун тугал таълим») деб ном бердим. Кейинчалик бу асарга шарх ёзиб уни «Кифоят ул-Мунтахий» («Якунловчилар учун тугал таълимот») деб номладим. Бу асарларнинг хам хажми катта бўлгани учун кейинчалик Бурхониддин Маргиноний янада муъжазрок, шариатнинг ханафий

мазхабининг фиқх масалаларида асосий кулланмасига айланган «ал-Хидоя» асарини ёзган. Бурхониддин Маргиноний «Хидоя» асарини яратишда Куръони карим, хадислар, дастлабки турт халифа сахобаларининг ривоятларига, суннийлик окими асосий мазхаблари – ханафий, моликий, шофеъий, ханбалий – асосчилари Абу Ханифа ан-Нуъмон ибн Собит, Абу Абдуллох Молик ибн Анас, Мухаммад ибн Идрис аш-Шофий, Абду Абдуллох Ахмад ибн Ханбалларнинг йирик асарларига, уларнинг шогирд ва издошларини имом Ёкуб ибн Иброихм ал-Куфий ал-Ансорий Абу Юсуф, имом Абу Абдуллох ибн Хусайн аш-Шайбоний (имом Мухаммад), имом Абу-л-Хал Зуфар ибн Хазл (имом Зуфар)ларнинг асарларига таянган. Исо мухаммад ибн исо ат-Термизийнинг «Жомеъ ул-Кабир» («Катт туплам»), Абу –л-Хасан Ал Кудурийнинг «Мухтасар ал-Кудурий» («Кудурий кискартмаси»), Абу-лХазл Али ибн Мухаммад Баздавийнинг «Мабсут» асарларига, шариатнинг турли масалаларини шархи ва ечимини беришд хавола килинади. «Хидоя» (арабча тула номи «Хидоя фи фуруиъ ал-фиқх»- «фиқх сохалари бўйича Кулланма») – тўғри йулни – бу ерда ҳуқуқий маънодаги тўғри йулни кўрсатиш деган маънони англатади. Ислом дунёсида шу номда турли илмий ҳуқуқий тизимлар бўйича бир канча кулланма китоблар маълум. Булардан энг машхури шариатга багишланган икки тупламдир. Бири Абу-л-Хасан ал-Кудурий томонидан тузилган булса, иккинчиси Бурхониддин Маргинонийникидир.

Бурхониддин Маргинонийнинг «Хидоя» асари ёзилиш услуби бўйича хам ажралиб туради. Унда ҳуқуқий муаммоларнинг ечими даставвал машхур тан олинган факихларнинг фикр-хулосаларини баён қилиш ва унга бошқа фиқх олимларнинг эътирозлари ва кушилишларини изхор қилиш йули билан берилган. Худди шундай умум эътироф этган баобру фиқхлар нуктаи-назаридан келиб чиккан холда, муайян ҳуқуқий муаммонинг энг маъкул ечимини танлаб олиш мумкин бўлган. Шу йул билан «Хидоя»да шариат қоидаларининг айнан узига эмас, балки уларнинг мукаммал шархлари хам асил равишда берилган. «Хидоя» да шариат масалаларида муаллифнинг фикр ва хулосалари билан бирга, ханафийлар мазхабининг барча имомлари, шунингдек бошқа мазхаб вакилларининг мулохазалари хам баён этилган. Исломнинг асосий маросим талаблари, ҳуқуқий ва ахлоқий қоидалари, хусусан, тахорат, намоз, закот, руза, хаж, курбонлик: оила-никох масалалари билан боғлиқ бўлган қоидалар батафсил ёритилган; Ҳуқуқий қоидаларнинг бажармаганлик учун жазо чоралари белгиланган. «Хидоя»да мулкий ва молиявий муносабатларга, жиноят ва жазо, фукоролик ҳуқуқи, суд процессуал масалаларига кенг ўрин берилган. Бундан ташкари, унда урушлар, улжа олиш ва уни тахсимлаш, турмуш ва фаолиятидаги такиклашлар, ижозатлар ҳақида батафсил суз юритилган. «Хидоя» туртта жилдан иборат бўлиб, 56-бобга булинган. Рус тилидаги нусха 1646 сахифадан иборат. Тадкикотчилар Бурхониддин Маргиноний асарларида ҳуқуқий тушунчалар ута аниқлик билан ёритилишини алохида

таъкидлайдилар. Бурхониддин Маргиноний асарларининг бу мухим кирраси «Хидоя»нинг нафақат ислом ханафий мазхаби худудларида, балки бутун ислом суннийлари худудларида аста- секин мусулмон ҳуқуқи таълимотининг, қонуншунослигининг деярли ягона асосий наъмунавий мансабига айланишга олиб келган ва у бутун дунё ҳуқуқи тафаккурининг мухим воқеаси даражасига кўтарилган. «Хидоя» хозирги қадар араб-мусулмон ҳуқуқий фалсафаси ривожи муаммоларини ўрганувчи Ғарбий Оврупо шархшунослари, исломшуносларини бахоят кизиктириб келаётгани хам шундан бўлса ажаб эмас. «Бидоёт ал-мубтадий» ва фиқх-шариат аослари ҳақидаги бошқа асарларида, айникса хидояда Бурхониддин Маргиноний урф-одат ҳуқуқий ва маънавий меъёрларидан бошлаб то оила ва никохнинг ҳуқуқий асослари, давлат ва ҳуқуқ қурилиши ва жиноий жавобгарлик сингари турли масалалар юзасидан бериши мумкин бўлган деярли барча бахсли ҳуқуқий холатлар ва ходисалар бўйича лўнда, айни вақтда хам назарий, хам амалий жихатдан аниқ ва нихоятда ишонарли изохлар берган. Бурхониддин Маргинонийнинг ғоятда улкан ғоявий, энг аввало ҳуқуқий меросда қуйидаги бош йўналишларни алохида ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчидан, ижтимоий–иқтисодий муносабатларнинг ҳуқуқий асослари;

Иккинчидан, мулкчиликнинг турли шакллари айниқса давлат ва хусусий мулкчиликнинг шунингдек молиявий фаолиятнинг ҳуқуқий асослари; Учинчидан, жиноят ва жазонинг ижтимоий ва ҳуқуқий ходисалар сифатида ҳуқуқий асослари; Тўртинчидан, фукоролик ҳуқуқий назарияси ва амалиёти; Бешинчидан, судлар ва козилик муассасалари таркиби, тартиби ва поцессуал масалалар. Бурхониддин Марғиноний ўз асарини айнан Мовауннахр шароитларида қўллаш учун мулжаллаб яратган ва аксарият холларида Абу Юсуф Ёқубга ва унинг асарларига мурожаат килган. Аммо, шунга карамай, «Хидоя» нафақат Мовауннахрда балки бутун мусулмон шарқида маълум ва машхур бўлган. Суд юритишнинг қозилик услуби тугатулгунга қадар «Хидоя» барча фақихларнинг энг зарур доимо ёнида олиб ёрадиган китоби бўлган. Ўрта Осиёлик қонуншунослар сарасига кирувчи Исо- Мухаммад ибн Исо ат-Термизий асарида «Жомеъ ул-Кабир» («Катта туплам») асарида ҳуқуқий сиёсий ғоялар келтирилган. 2.Ислом сиёсий ва ҳуқуқий таълимоти. Шарқ халқлари, жумладан, Марказий Осиё халқлари тарихида Ислом маънавияти фалсафаси ва шариат ҳуқуқий тафаккури шаклланди, тараққий топди ва ҳозир ҳам ривожланмоқда. Шу боис, умумбашарий қадриятларга содиқлик билан бирга. Миллий- тарихий ва ҳуқуқий-маънавий мерос ва анъаналарни, Исломий қадриятларни тиклаш ва кенг кўламда талқин этиб авлодларга таништириш давр тақозоси ҳисобланади. Исломий қадриятлар

халқимизнинг ҳақиқий бойлиги бўлиб, миллатимиз руҳиятининг асосини ташкил этади. Шариат – исломнинг энг муҳим асосларидан бири. «Аш- Шариъа» ёки шариат арабч сўз бўлиб, тўғри йўл, илоҳий йўл деган маънони билдиради ва энг аввало Қуръони Карим ва сунна асосида тасдиқланган мусулмонларнинг эътиқодини белгиловчи, маънавий ва диний виждонини белгиловчи, маънавий ва диний виждонини шакллантирувчи. Шунингдек, уларнинг юриш-туришини, ўзаро муносабатларини тартибга солувчи диний. Ахлоқий ва ҳуқуқий меъёрлар тизими ҳисобланади. Шариат – ҳозирги замон дунёсининг энг йирик ҳуқуқий тизимларидан бири бўлиб қолмоқда муносабатларни тартибга солувчи меъёрларни ўз ичига олган. Шариат – бу мусулмон киши учун дунёга келишидан то ўлишигача юриш-туришини белгиловчи қоидалар тўпламидир. Бу маънода Ж.Гамильтон ёзганидек, АҚШ аҳолиси учун Конституция қанчали аҳамиятли бўлса, шариат мусулмонлар учун Асосий Қонундир. 1 Шариат – Шарқ халқлари ва Ислом маданияти эришган буюк қадриятдир. У нафақат диний-ҳуқуқий ва маънавий аҳлоқий муаммоларни, балки мусулмонларнинг бутун турмуш тарзини ўз ичига олган. Шариат XIV асрлик бой тарихга, ўзига хос ҳуқуқий анъаналарга эга. Ўз тараққиёти даврида шариат ҳам юксалиш. Ҳам инқироз босқичларни кечирган. VIII асрдан шакллана бошлаган турли Исломий ақидавий (қадария, хавориж, жарбия, ашъария, муътазила, карромия, муржиа мазҳаблари) ва ҳуқуқий, яъни 1 Гамельтон Ж. Дирасэ. Хадаратул-Исламийя. Бейрут. 1979. С.

суннийлик оқимига мансуб тўртта: ҳанафий, моликий, шофиъий,ханбалий мазҳаблари; шиалик оқимига боғлиқ бўлган учта: жаъфарий, исмолий, зийдий мазҳаблари ривож топганлар. Агар ақидавий мазҳабларда асосий эътибор калом илми яъни эътиқод муаммоларига қаратилган бўлса, ҳуқуқий мазҳаб намоёндалари ҳуқуқий масалалар ўрганишни биринчи ўринга қўйганлар. Ақлий илмлар билан бир қаторда «Умумий шаръия» (шарият илмлари) ҳам ўз тараққиёт йўлини босиб ўтган. Ақлий илмлар инсон тафаккурининг маҳсули бўлиб, шариат илмлари (нақлий ва вазъий илмлар) ривоятлар асосида ўрганилган. Шариат илмлари қироат, тафсир, ҳадис, фиқҳ калом илмларидан иборат олган, чунки унингсиз мазкур фанларни ўрганиш мумкин бўлмаган. Шариат икки: илоҳиёт ёки эътиқод (ақида) тамойиллари ва ҳуқуқ (фиқҳ) қисмларидан иборат. Фиқҳ ёки мусулмон ҳуқуқи ҳам ўз навбтида икки қисмга бўлинади; биринчи - муомалот қисми мусулмонларга ўзлари сингари барча бандалар билан муносабатлари қандай бўлиши; иккинчи- ибодат қисми эса Оллоҳга эътиқод қилиш мажбуриятлари ҳақида кўрсатмалар беради. Шариатнинг бу икки қисми турли мазҳаблар (арабча- оқим, йўл) ёки мусулмон ҳуқуқий мактаблари томонидан қандай белгиланган ва ўрганилган бўлса, шундайлигича ҳуқуқшунослик фани мавзуи (предмети) ни ташкил этади. Исломда илмнинг барча тармоқлари уч қисмга, бир- биридан фарқ қилувчи фаннинг уч - ал-арабиёт, аш-шариат, ал-ҳакамиёт- йўналишига бўлинади. Агар ал-арабиёт йўналиши романтика,

назм, тилшунослик ва бошқа фанларни ўз ичига олса, ал-ҳакамиёт йўналиши фалсафа, алжабр (математика), астрология сингари аниқ фанларни қамраб олади. Шариат эса 6 та фанни ўз ичига олади: 1. Илм ат-Тасриф ул-Қуръон - Қуръони каримни ўрганувчи фан. 2. Илм ул-ҳадис - Пайғамбаримиз Муҳаммад салоллоҳу алайҳи вассаламнинг ҳадисларини тўпловчи ва ўрганувчи ҳадисшунослик фани. 3. Илм ул-қалам ёки Усул ад-Дин – диннинг назарий асосларини ўрганувчи фан. 4. Илм усулул-Фиқҳ – фиқҳ манбалари ва асосларини ўрганувчи фан. 5. Илм ул-Фиқҳ - фиқҳ тармқолари, амлий фиқҳ ҳақида фан. 6. Илм ул-фароиз - марҳумнинг мулкларини унинг меросхўрларини ўртасидаги тақсимоти ҳақидаги фан. Шариат илмлари нимадан иборат деганда, Ислом буюк мутафаккири Абдураҳмон ибн Халдун (1332-1406 йиллар)нинг машҳур асари бўлмиш «Ал-Муқаддима»да келтирилган фикрлари диққатга сазовордир. У башарий илмларни икки қисмга бўлган: биринчиси, инсон тафаккури йўли орқали унга эришиладиган табиий илмлар ва иккинчиси, нақл (ривоят қилиш) орқали эришиладиган илмлардан иборат бўлиб, инсонлар уни асосчисидан, яратганнинг ўзидан оладилар. Биринчи қисм ҳикмат ва фалсафага мансуб илмлар номи билан аталиб, инсонлар уларни турли

мавзулар ва мисолларга доир далиллар орқали қўлга киритадилар. Иккинчи қисм нақлий ва вазъий илмлар номи билан аталиб, хабарлар (ҳадислар) орқали шариат асосчиларидан нақл ва ривоят этилади. Бу илмлар (асосий қоидалари) ҳақида ақлни ишга солиб, фикр юритиш мумкин эмас. фақатгина уларга боғлиқ бўлган фаръий (жузъий) масалаларни қиёс орқали белгилаб олиш мумкин. Бу эса шаръий (шариатга мансуб) илмлар ва улардан иборатдир. Мазкур фанлар «ақлий» ва «нақлий», «маъқул» илмлар деб ҳам юритилган. 1 Демак, шариат илмлари Ислом дини ва унга боғлиқ бўлган масалаларни қамраб олган. Мазкур илмлар қироат илми, тафсир илми, ҳадис илми, фиқҳ илми ва унинг фаръий (жузъий) қисмлари ва калом илмидан иборатдир. Шариат илмлари қаторига араб тили ва адабиёти ҳам киритилади, чунки уларсиз шариат илмларини ўрганиш мумкин эмас. Шариат илмлари ва уларнинг турлари Ислом дини бўйича ҳам ақидавий (ғоявий), ҳам ҳуқуқий мазҳабларнинг асосий негизи ҳисобланган. Қуръони карим Ислом дининг асосий манбаи бўлгани учун қироат ва тафсир илмлари вужудга келган. Қироат илми мутавотир ривоятлар (кўп ишонарли кишилар қилган ривоятлар)га оид ихтилофларни назарда тутиш билан Оллоҳ каломининг тўғри ва хатосиз ўқиш масалалларини ўрганадиган фандир. Бундан ташқари, асосий мақсад Қуръони каримни тўғри ва тахриф (ўзгартириш)дан сақлашдир. Қироат илми ҳеч бўлмаганда етти хилга бўлинади. Улар бўйича жуда кўп китоблар ёзилган. 1 Ибн Халдун. Ал-Мукаддима. Бейрут. 1886, 435-436-бетлар.

Тавсир илми (илм-ул-тафсир) араб тили грамматикасининг қоидалари ва балоғат илмининг усулларига таяниб, Қуръони карим оятларининг мазмунини ёритиб берадиган фандир. Бу фан доирасида оятлардаги сўзларнинг маъноси, оятлар юборилишининг сабаблари, Қуръони каримдаги турли мужмал (ноаниқ) калималар ва ишоралар, носиҳ ва мансуҳ (бекор қилувчи ва бекор қилинган) оятларни бир-биридан ажратиб олиш, ундаги турли қисса ва ҳикояларни ёритиб бериш ҳақида сўз боради. Тафсир илмидан мақсад ва моҳиятини тўғри тушунишдир. Ушбу фан хуқуқий муаммоларни Қуръони карим оятлари асосида ҳал қилишда катта ёрдам беради. Қуръони карим тафсири бўйича жуда кўп китоблар ёзилган бўлиб, Ибн Аббос биринчилар қаторида асар битган ва Ибн-ан- Надим уни қадимий тафсирлар орасида зикр этган. 2 3.Форобийнинг ҳуқуқий таълимотлари Форобий асарларини диққат билан ўрганчак, унинг қарашлари ўз давридан анча илгарилаб кетганлигини кўрамиз. Шуни айтиш керакки, аллома қадимги мутафаккирларнинг ҳуқуқий соҳадаги асарларига шарҳлар ёзиш билан уларни шунчаки такрорламади, балки бойитди. Арасту ва Афтолун ҳуқуқий қарашларига бағишланган китоблари унинг ҳуқуқий соҳада жуда чуқур билимга эгалиги ва фиқҳ фанларини ҳар томонлама тадбиқ этганлигидан далолат беради. Шу сабабли алломанинг ҳуқуқий таълимоти халқимизнинг бебахо ҳуқуқий меросини тиклаш, уни авлодларга етказишда катта аҳамиятга эга. 2 Ибн ан Надим. Ал фихрист.-Бейрут: «Дорул-маърида» нашри *(йили курсатмаган).

Мутафаккирнинг фикрича, қонун адолатли бўлиши керак ва унинг номидан у (қонун) ҳақида наимаики гапирилса ҳам мўътабар аҳамиятга эга эканлигини таъкидлайди. Қонунни менсимайдиган ва шу билан бирга қўл остидагиларни ҳам шунга ундайдиганлар ўз ҳатти-ҳаракатлари ила катта тартибсизликлар келтириб чиқаради, дейди Форобий. Улуғ аллома қонунни жорий этувчи одамлар орасида дўстлик туйғулари мавжудлигини кузатган ҳолда, қонуннинг камчилик ва нуқсонлардан ҳоли бўлишини таъминлаш учун олимлар жорий этилган қонунларни чуқур ишонч, билим билан тушунтириб бериши, шарҳлаши зарурлигини айтади. Чунки агарда давлат ўз қонунчилигида ҳақиқий муҳаббат, юксак ақлга асосланмаса, унинг қисмати ҳалоқат ва парокандалик бўлади. Бу қоида давлатга ҳам, алоҳида одамга ҳам баробар тааллуқли эканлигини аллома алоҳида қайд қилади. Форобий қонунларни жорий этишда ҳокимият масаласига ҳам эътибор беради. «Ҳокимият икки муҳим ғояни амалга ошириш учун зарур бўлади. Бу ғоялардан бири саъй-ҳаракати, ҳунари ва мақсадлари адолатли ҳокимларга қарши бўлган ёвуз ниятли одамларнинг давлат қонунларини осонлик ва қувонч билан қабул қилишларини таъминлаш» эканлигини таъкидлайди. Бунинг учун эса, қонунларни жорий этиш учун ҳаёт тажрибасига эга хушҳулқли одамларни жалб қилиш керак, аммо асло бу ишга гўл, жоҳил одамларни қўшмаслик даркорлигини айтиб огоҳлантиради. «Фозил одамлар шаҳри» муаллифнинг фикрича, ҳоҳиш бидирганларнинг ҳаммаси ҳам соҳиби қонун бўла олмайди. Қонун

соҳиби, биринчидан, қонунларни жорий қила олиши зарур. Иккинчидан, фармон бера олиши зарур. Гар соҳиби қонун ўзи буюрган нарсаларни жорий этмаса, бошқалар бўйсунадиган нарсаларга ўзи амал қилмаса, бу ҳолда унинг кўрсатмалари қонуний кучга эга бўлмайди, сўзлари қўл остидагиларга ҳам таъсир этмайди. У оддий одамлар каби жоҳил бўлмаслиги керак. Одамларга нафи тега оладиган қонун жорий этмаса, ўзи қонунни менсимаса, бу билан у қўл остидагиларни ҳам шунга ундайдиган бўлади ва ўз ҳатти-ҳаракатлари билан катта тартибсизликлар келтириб чиқаради. Агар соҳиби қонун ёшлигидан бошлаб қонун, давлат ишлари бўйича фойдали машқлар қилиб юришга, давлат ишларининг тўғри ёки нотўғрилиги ҳақида мулоҳаза юритишга ўрганган бўлса, у вақти-вақти билан ўзи устида назорат ўрнатиши ҳамда аввалгилар шуғулланган ва ҳозирда ҳам давом этаётган машғулотларга сабот, қунт билан қараши лозимлиги ҳақидаги фикрларни маъқуллайди. Форобийнинг давлатчилик ҳақидаги фикрлари инсоннинг мохияти психалогияси рухий холатлари билан боғлаб қаралганлиги билан хам қимматлидир. У инсонни бир катта мамлакатга унинг турли аъзоларини - қўл-оёқ, тери ҳамда сезги органларини кент- туманларга ўхшатади. «Мамлакат инсон каби икки марказ-юрак ва мияга эга. Юрак томирлари орқали чекка районларни яъни инсон аъзоларини овқат билан таъминлаб бошқариб туради. Мия эса инсондаги барча рухий қувватларни бошқаради. Юрак ва мия ўз вазифаларини биргаликда бажаради»-деб таъкидлайди. Аллома Афлотуннинг «Ҳар бир одам қалбида қарама-қарши ўзаро жуфт

қувват ғамгинлик ва қувонч лаззат ва изтироб ва ҳокозолар бор» - деган фикрини қувватлаб, бу қувватлардан бири тахсинга сазовор, иккинчиси эса хайвонийдир, деб хисоблайди. Шу сабабли қонун хайвоний кучни эмас, тахсинга сазовор кучни ривожлантиришга қаратилиши, хар бир одам шу икки зиддиятли ҳолат хақида ўйлаши, адолатли бўлиши зарур. Сохиби қонун хам, унинг кўрсатмаларини бажарувчилар ҳам халқнинг жуда кўп турли-туман ишларини назорат қилиб туришлари зарур, токи ҳеч бир иш уларнинг назаридан четда қолмасин. Агар улар бунга бефарқ қарасалар, у ҳолда уларни таъсири бўлган барча соҳалардан четлатиш керак. Улар бирор нарсага кўп марта эътибор бермаган бўлсалар, уларнинг синчковлигидан ном-нишон қолмайди ва ўз эътиборсизликлари туфайли меъёрни билмай қоладилар. Агар ёшлар маишатга ўрганиб, қонунга зид равишда дилҳушлик қилиб ва роҳатланиб юрсалар, соҳиби қонунлар уларни тузатишлари қийин. Аммо ёшлар роҳатланишларини қонунга бўйсундиришлари зарур, балоғатга етган ёшлар эса, бу шарт шароитларга кўникишлари ва ундан фойдаланишлари керак, дейди. Бу фикрлар шуни англатадики, ҳуқуқшунослар, ҳуқуқий тарбия билан шуғулланувчи мутаҳассислар томонидан Абу Наср Фаробийнинг ҳуқуқий давлат қурилиши ҳақидаги фикрлари янада чуқурроқ ва атрофлича ўрганилмоғи лозим. Форобийда шахар, жамоа, давлат тушунчалари бир маънода ишлатилган бўлиб, шахар деганда бир мақсад атрофида бирлашган

ахоли уюшмасининг энг қатъийсини назарда тутади. Бу уюшма турли хунар, хизмат алоқалари асосида вужудга келади. Форобий барча шахарларни, давлатларни фозил ва жохил шахарларга ажратади. «Фозил шахар шундай шахарки, - деб таъкидлайди у – унда одамлар, уларни Хақиқий бахт-саодатга элтувчи ишларда бир- бирларига ёрдам беришни мақсад қилиб қўядилар. Хақиқий бахтга эришиш мақсадида бир-бирларига ёрдам бериш учун бирлашган жамоа фозил жмоа хисобланади. Барча шахарлари бахт-саодатга» эришиш мақсадида бир-бирларига ёрдам берувчи Халқ фозил Халқдир. Шундай қилиб, барча Халқлар Хақиқий бахт-саодатга эришиш йулида бир-бирларига ёрдам берсалар бутун ер юзи фозилликка эришади. Фозил шахар (давлат)нинг акси жохил шахардир, унда яшовчилар бир-бирлари билан доим низода бўлиб,яхши ахлоқий хислатлардан махрумдирлар. Фозил давлатнинг мақсади ўз ахолисини бахт-саодатга олиб боришдир. Бахт-саодат илмда, ахлоқда, хунарда етук ва эркин бўлиш, моддий ва маънавий бойликларга эга бўлиш орқали қўлга киритилади.» Форобий фозил давлат бўлиши учун унинг ахолиси 12 фазилатни қўлга киритиши зарур эканини кайд этади хамда уларни бирма-бир санаб утади. Бу фазилатлар юкорида кўрсатилганидек жисмоний вамаънавий етуклик учун зарур бўлган билимлар, ахлоқий хислатлар, маънавий фазилатларни ўз ичига олади.

Фозил давлат уз мақсадига эришмок учун қатор вазифаларни амалга оширмоғи лозим. А) У ўз ахолисини моддий жихатдан таъминлаши лозим: Б) Ахолига таълим-тарбия бериш маънавий жихатидан юксакликка етишиши учун тинмай иш олиб бориши зарур. В) Давлатни идора этиб туриш, у ўз йўлидан адашиб кетмаслиги учун қонунчилик фаолиятини яхши йўлга қўйиш, зарур холларда керакли қонунлар кабул қилиб тартибни сақлаб туриш лозим. Г) Ўз ахолисини душманлардан, жохил шахарлар хужуми ва таъсиридан сақлай олиши ва бунинг учун керакли чораларни амалга ошириши зарур. Бундай кўриниб турибдики, давлат фаолиятини амалга оширишда, унинг ўз функцияси, мақсадини юзага чиқаришда қонунлар тизими мухим ахамият касб этади. Шу қонунлар ёрдамида давлат фозиллигини, ахолини идора эта олиш кувватини сақлай олиши мумкин. Акс холда, керакли қонунларнинг бўлмаслиги, унга риоя этмаслик давлатнинг парчаланиши ахоли ўртасида ахиллик ва ишончнинг йўқолишига олиб келади. Фозил давлат бошлиғи 12 хислатга эга булмоги зарур. Бундай бошлиқ соғ-саломат, фаросатли,тезда масалани аниқлаб олувчи, хотираси ва зехни уткир, нотик, ўз фикрини чиройли ва содда қилиб тушунтира оладиган, илм- фанга, таълим олишга қизиққан ва ўз билимини доим оширибб борадиган, турли хаёт лаззатларидан ўзини тия оладиган, адолатпарвар, хақгўй, ёлғонни, хушомадни ёмон кўрадиган, номус-ориятли, бу дунё бойликларига қизиқмаган,

жабр-зулм, истибдодни кораловчи, қатъиятли, саботли ва энг мухими донишманд инсон бўлиши зарур. Форобий давлдатни бошқариш тўғрисидаги сиёсий–ҳуқуқий ғояларида феодализм даврида хам давлатни бошқаришда демократик усулда бошқариш тўғрисидаги фикрларни беради. «Маданий жамият ва маданий шахар (ёки мамлакат) шундай бўладики, шу мамлакатнинг ахолисидан бўлган хар бир одам касб- хунарда озод, хамма баб-баравар бўлади кишилар ўртасида фарқ бўлмайди, хар ким ўз истаган ёки танлаган касб хунар билан шуғулланади. Одамлар чин маънода озод бўладилар. Бири иккинчисига хужайин бўлмайди. Одамларнинг тинчлик ва эркинликларига халақит берувчи султон (яъни подшох )бўлмайди. Уларнинг ўзларидан сайланган рахбар ёки бошлиқлар хокими мутлоқ бўлмайди. Улар одамлар ичидан кўтарилган, синалган энг олийжаноб, рахбарликка лойик кишилар бўладилар. Шунинг учун бундай рахбрлар ўз саловчиларини тўла озодликка чиқарадилар. Уларни ташқи душмандан мудофаа қиладилар. Бундай рахбарлар хаммага баробар муносабатда бўладилар. Хамманинг манфаатини ўзларининг манфаатларидан ортиқ кўрадилар, умумнинг манфаати учун ўзларини шахсий манфаатларидан кечадилар, Халқ манфаати учун ўзларидаги куч –ғайрат, бойликларини аямайдилар.» Форобийнинг бу гуманистик ғоялари ўз даври илм фанига мухим хисса бўлиб кушилди ва ижтимоий–сиёсий таълимотлар, давлатчилик ва қонунчиликнинг кенг ривожига маълум даражада таъсир кўрсатди.

4. Ўрта асрларда Ғарб Оврўпа мамлакатларида сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларнинг асосий йўналишлари ҳақида. Ўрта асрларда Ғарбий Европа сиёсий ҳаётига, жамиятига янги ўзгаришлар олиб келди. Инсон муаммоси, шахснинг давлат ва жамиятда тутган ўрни ва унинг жамият ҳаётидаги ўрнинни сиёсий қарашлардан акс этишини кузатиш мумкин. Сиёсий-ҳуқуқий қарашларнинг бундай йўналиши инсонпарварлик ғояси билан боғлиқдир. Бу йўналиш уйғониш даври билан бир вақтда пайдо бўлди. Бир қатор гуманистларнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашларида халққа нисбатан ишончсизлик, халқни турли қўзғолонларга бўлган муносабатини қоралайдилар. Сиёсий-ҳуқуқий қарашларда давлат ҳақидаги таълимотларин илоҳиётдан ажратиб тушунтириш вужудга келди. Бунинг асосида эса табиий ҳуқуқ концепцияси ривожланди. Сиёсий–ҳуқуқий таълимотлар асосида XVI асрда кучли феодал ҳаракатларга айланган лютеранлик, кальвинизм сиёсий ғоялари ётади. 5.Николло Макиавеллининг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашлари. Уйғониш даврининг буюк мутафаккири, сиёсий фанлар асосчиси Никколо Макиавелли (1469-1527) Флоренция республикасининг давлат секретари вазифасида 14 йил (1498-1512) фаолият кўрсатди. Флоренция республикасининг Медичилар томонидан якка ҳукмронликни ўрнатилиши оқибатида Макиавелли давлат ишларидан четлаштирилган. Шундан сўнг унинг ажойиб асарлари

сиёсий фанлар тизимида ўз ўрнига эга бўлди. Бу асарлар «Ҳукмдор», «Флоренция тарихи». Макиавелли сиёсий-ҳуқуқий қарашларида, ўрта асрда давлатни келиб чиқиши тўғрисидаги илоҳийлаштирилган фикрларни ўрнига, давлатни пайдо бўлишининг асосий сабаби тарихий тараққиёт талаби деб тушунтиради. Бу ходисани fortuna (тақдир) деб атайди. Маклавелли сиёсий фанга янги иборани киритади. Бу ибора Stato(давлат) сўзидир. Бу сўздан кейинчалик, инглизча State, французча Etat, испанча Estado иборалари муомалага киритилди. Макиавеллининг фикрича давлат-жамиятнинг сиёсий тузулишини англатади. “Сиёсат ва давлат илоҳий эмас, балки инсонлар ўз қўллари билан яратадилар ва муомалада бўлади.”- деган назарияни Макиавелли илгари сурди. Макиавеллининг сиёсий-ҳуқуқий таълимотида давлат формалари тўғрисидаги фикрлар тарихийлик нуқтаи-назаридан берилган. Давлат формалари бошқарувчиларнинг сони билан белгиланиши Макиавеллида кузатиш мумкин. Унинг фикрича давлат формалари: монархия, аристократия ва демократиядир. Давлатнинг раҳбари Макиавеллининг ғояларига кўра: “шер ва тулкининг сифатлари эга бўлиши керак”- дейди. Макиавелли давлат формаларининг бир-бири билан солиштириб кўрди.“Қаерда тенглик қарор топган экан-дейди Макиавелли- у ерда монархияга ўрин йўқ, тенглик йўқ ерда республика тузуми бўлмайди.” 1 1 История политических и правовых учуений. В.С.Нерсесянц тахрири остида. 1997.166-бет

Макиавеллининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари ўз давридаги энг илғор сиёсий ғоялар эди. Сиёсатшунос сифатида унингш фаолиятидаги ёрқин қирраларни, унинг асарлари ва сиёсий- ҳуқуқий таълимотларида кўришимиз мумкин. 6.Жон Боденнинг давлат ва мустақиллик, суверенитет ҳақидаги ғоялари. Франциядаги давлатни марказлаштириш сиёсати охирига етказилган давр XVI аср ўрталарига тўғри келди. Бу даврда француз идеологи Жан Боден(1530-1596) қиролнинг мутлоқ хокимиятини ёқлаб чиқди. Ж. Боденнинг «Республика тўғрисида олти китоб» асарида давлатнинг тарихий келиб чиқиш шарт- шароитларини таҳлил қилди. Ж. Боденнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашларида давлатнинг марказлаштириш ва ўша давр учун сиёсий ғояларда янги ғоя бўлган-давлат суверенитетини илгари сурди. Боденнинг назариясида бир бутун, бўлинмас, доимий қонуний давлатнинг хокимиятини асослади. Суверенитет, Боденнинг фикрича давлатнинг барча фуқароларини қонун олдида тенглидир. Боден давлат формалари орасида монархия энг маъқул давлат формасидир, фақатгина монархиядаги давлат бир бутун, доимий ва қонун билан иш тутувчи давлат бўлади. «Аристократия формасида давлат гуруҳсозликка берилиб кетган бир неча хокимият учун курашувчиларнинг давлат фомаси»- деб таърифлайди Боден. «Демократия давлат формасининг энг ноқулай формаси»-дейди у. Боден аралаш давлат фомаси тўғрисида фикр билдириб, бундай давлат бўлиши мумкин эмас дейди. Бироқ Боден суверенитет ва

бошқарув ёки ҳукуматни аралаш шаклда бўлиши мумкинлигини айтади. Давлатнинг асосий вазифаси шундаки-у фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлашдир. Давлат мустақиллиги фақат давлат хокимиятини амалга ошириш даврида ҳаракат қилади. Шундай қилиб, Боденнинг давлат мустақиллиги тўғрисидаги ғояси асосан юғори табақа вакиллари манфаатларини ифодалади. Ж. Боденнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари ўз даврининг йирик маҳсули эди. 7.Европа утопистларининг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари Томас Мор (1478-1535) ўзининг «Утопия» номли асарида Англиянинг сиёсий тузуми ва жамиятини танқид қилади. Томас Морнинг ҳаёлий давлат тўғрисидаги ғоялари «Утопия»да ўз аксини топади. «Утопия»даги жаимят хусусий мулкчиликни тўла бартараф этган ҳолда, фуқароларнинг тенглиги асосида қурилади. «Утопия»да давлатнинг мансабдор шахслари халқ хизматидаги кишилардир. Давлат раҳбари сайланади ва у княз номи билан аталади. Мансабдор шахслар-филархлар деб аталган ва улар оилаларни раҳбарлари. «Утопия» да ахлоқий нормалар юқори баҳоланади. Мор босқинчилик юришларига қарши чиқади. Ҳаёлий социализм ғояларини ривожлантирган шахслардан яна бири Италиялик Томмазо Кампанелла (1568-1639) ўзининг «Қуёш Шаҳри» асарида идеал жамият тўғрисидаги фикрлар мавжуд. «Қуёш шахри»да хусусий мулкчилик шакли йўқ ишлаб чиқариш воситалари жамиятга қарашли, Қуёш шаҳри фуқороларининг барчаси меҳнат қилишлари шарафлидир.

Кампанелланинг таьминотида меҳнат тарбияси муҳим ўрин тутган. Қуёш шаҳрида ривожланиш бевосита ишлаб чиқариш билан боғлиқ. Фан ва техниканинг ривожланиш катта аҳамият касб этган. Қуёш шаҳрида аёллар ва эркаклар тенг ҳуқуқлидирлар. Давлат раҳбари энг донишманд ва билимли фуқародан сайланган. Давлат бошқарувчиси «Қуёш» ёки «Метафизик» диний ва дунёвий раҳбар ҳиссобланган. Шундай қилиб, хаётий социализм ғояларининг пайдо бўлиши ўрта асрда ўзига хос ғоялар тизимига асос солган.

Adabiyotlar 1. Адилходжаева С.М. Либерализм: эволюция идей от прошлого до настояҳего. Монография. –Т.: ТДЮИ, 2002. –120 с. 1. Бобоев Ҳ.Б. Сиёсий ҳуқуқий таълимотлар тарихи. –Т.: ТДЮИ, 2003. –205 2. Бобоев Ҳ.Б. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Т.: “Фан”, 2004. – 294 б. 3. Исламов З. Обҳество. Государство. Право. –Т.: Адолат, 2001. 695 б. 4. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. –272 б. 5. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. –Т.: ТДЮИ, 2004. –138 б. 6. Исломов З.М.Фукаролик жамияти: кеча, бугун, эрта. –Т.: ТДЮИ, 2003. – 87 б. 7. История политических и правовўх учений. Под редакцией Лейста. Учебник для ВУЗов –М.: Норма, 2001. –680 с. 8. Мухамедов Х.М. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. –Т.: Адолат, 1998. –39б. 9. Мухитдинова Ф.А. “Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи” ўқув қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2003. –230 б. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Ўрта асрларда Ўзбекистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

АҚШдаги сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Римда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Шарқда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Шарқда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ( Кадимги Шаркда сиёсий ва хукукий таълимотлар