Rossiya podsholigi mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq - Юриспруденция - Рефераты

Rossiya podsholigi mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

Rossiya podsholigi mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq Reja: 1. O‘rta Osiyoning Rossiya podsholigi tomonidan bosib olinishi va Turkiston o‘lkasining siyosiy tuzumi 2. Rossiya podsholigi protektorati sifatida Buxoro amirligi va Xiva xonligining siyosiy tuzumi

O‘rta Osiyoning Rossiya podsholigi tomonidan bosib olinishi va Turkiston o‘lkasining siyosiy tuzumi XVI asrning 50-yillarida markazlashgan rus davlatining tashkil topishi jarayoni dastlab o‘z atrofidagi unga doimo tahdid qilib kelgan davlatlarga zarba berish va ularni bosib olish yo‘nalishida bo‘lsa, keyinchalik qo‘shni mamlakatlarning yerlarini ochiqdan-ochiq turli sabablar bilan bosib olish siyosatiga aylanadi. Rossiya imperiyasining qo‘shni davlatlarni, xususan, o‘zbek xonliklarining yerlarini bosib olishga, ularning ichki ishlariga aralashishga qaratilgan siyosati o‘zining chuqur va uzoqni ko‘zlovchi maqsadlariga ega. Mustamlaka sharoitida Qo‘qon xonligi hududida tashkil etilgan Turkiston o‘lkasi, ya’ni Turkiston general-gubernatorligi Rossiyaning chekka o‘lkalaridan biri bo‘lib qoladi. Unda harbiy-xalq boshqaruvi tuzumi joriy etiladi. O‘lkaning huquqiy manbalari o‘ziga xos ko‘rinishda bo‘lgan. Buxoro ustidan Rossiyaning homiyligi (protektorati) o‘rnatilib, mustamlaka davlatga aylantiriladi. Bu davrda davlat markazlashgan davlatga aylantiriladi. Xiva xonligi ham Buxoro amirligi singari vassal davlatga aylantiriladi. Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlar Rossiya tarkibiga kiritilib, xon faoliyati shu yerdagi boshliq orqali nazorat etib borilgan. Shunday bo‘lsa-da, uning Buxorodan farqi oliy hokimiyat xon qo‘lida qolib, faqat tashqi to‘laligicha, ichki siyosat esa qisman chegaralanadi. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, bu davrda Xiva xonligi va Buxoro amirligi hududiy-siyosiy nuqtai nazardan Rossiya, Angliya va Afg‘oniston, Eron manfaatlari to‘qnashgan nuqtaga aylanadi 1 . Agarda, ushbu davlatlar hududi ruslar qo‘liga o‘tsa, ular uchun Hindiston sari yo‘l ochilib, Angliya manfaatlari Afg‘oniston va Hindistonda xavf ostida qolishi mumkin edi. Shu jihatdan, aynan Xiva xonligiga yurishdan oldin Peterburgda Rossiya va Angliya o‘rtasida tuzilgan 1 Qarang: ɌɭɯɬɚɦɟɬɨɜɌ. Ɋɨɫɫɢɹ ɢ ɏɢɜɚ ɜ ɤɨɧɰɟ XIX – ɧɚɱɚɥɟ XX ɜɟɤɚ. – Ɇ.: ɇɚɭɤɚ, 1969. – ɋ.14–18; Ɇɭ Σ ɚɦɦɚɞ Ⱥɥɢɯɨɧ Δ ɚɮɭɪ. ɏɨɪɚɡɦ ɫɚɮɚɪɢ ɤɭɧɞɚɥɢɝɢ. – Ɍ., 2005. – Ȼ. 34.

bitim talablariga muvofiq, har ikkala davlat o‘z an’anaviy davlat va huquq tizimini saqlab qoladi 2 . O‘zbek davlatchiligining so‘ngi bosqichlaridan biri, yangi davr – bu aynan rus podsholigi mustamlakachiligi davri bo‘lib hisoblanadi. Chor Rossiyasi XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyo yerlarini bosib olishni maqsad qilib qo‘yadi. Shu maqsadni amalga oshirish, o‘lkadagi foydali qazilmalarning miqdori va joyini aniqlash maqsadida mintaqaga ketma-ket ekspeditsiyalar uyushtiriladi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olishga kirishadi. Mahalliy davlatlar o‘rtasidagi siyosiy tarqoqlik Rossiya hukumatiga qo‘l keladi. Xonlar orasida yakdillikning yo‘qligi, qurollangan doimiy qo‘shinlarning joriy etilmaganligi ularning mag‘lubiyatiga sabab bo‘ldi. Oqibatda 30–40-yil davomida olib borilgan yurishlar tufayli O‘rta Osiyoda rus podsholigining hukmronligi o‘rnatiladi. 1868-yilga kelib Rossiya Qo‘qon xonligi hududining yarmini egallab ulguradi. Shu yil 29-yanvar 13-fevral kunlari oralig‘ida Qo‘qon xonligi bilan Rus davlati o‘rtasida savdo bitimi imzolanadi. Bu bitim Qo‘qon xonligining siyosiy jihatdan Rossiyaga qaramligini ta’minlaydi. Bu vaqtda xonlik hududi asosan Farg‘ona vodiysidan iborat edi. Aholisi 300 000 kishini tashkil etgan. Shuningdek, 1868-yilda olib borilgan yurishlar tufayli shu yil 23-iyulda Buxoro amirligi bilan sulh shartnomasi imzolanadi. Unga ko‘ra Buxoro amirligi quyidagi shartlarni bajarishni o‘z zimmasiga oladi: 1) Rossiya vassalligini tan olish, 2) unga 500 ming rus rubli hisobida urush tovoni to‘lash, 3) Samarqand va Kattaqo‘rg‘on viloyatlarini Rossiyaga berish, 4) boshqa davlatlar bilan mustaqil siyosiy aloqa o‘rnatish huquqidan voz kechish va h.k. Biroq shunday bo‘lsa-da, Rus davlati Buxoro amirligining bo‘ysunmagan ayrim bekliklarini bo‘ysundirish maqsadida yana bosqinchilik urushlarini davom ettiradi. Rossiya hukumati 1872–1873-yillarda Xiva xonligiga to‘rt tomondan yurish uyushtiradi. 1873-yil 12 (25)-avgustda Xiva va Rossiya o‘rtasida 18 moddadan 2 Qarang: Ɇɚɞɢɪɢɦɨɜ ɏ.Ɋ. ɏɢɜɚ ɯɨɧɥɢɝɢɧɢɧɝ ɞɚɜɥɚɬ ɬɭɡɭɦɢ ɜɚ ԟ ɭ ԕ ɭ ԕ ɦɚɧɛɚɥɚɪɢ. ɘɪɢɞ. ɮɚɧ. ɧɨɦɡ. … ɞɢɫ. ɚɜɬɨɪɟɮ. – Ɍ., 2012. – Ȼ. 19.

iborat sulh shartnomasi tuziladi. U shaxsan Turkiston general-gubernatori tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, unga binoan Xiva xonligi quyidagi shartlarni bajarishni o‘z zimmasiga oladi: 1) Rossiya vassalligini tan olish; 2) urush xarajatlarini qoplash uchun unga 2 mln. 200 ming rus rubli miqdorida tovon to‘lash; 3) Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ini Rossiyaga berish; 4) boshqa davlatlar bilan mustaqil siyosiy aloqalar o‘rnatish huquqidan voz kechish va boshqa siyosiy- huquqiy talablarni ijro etish. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, rus qo‘shinining so‘nggi harakatlari aynan 1880–1892-yillarda Xiva xonligi hududida yashovchi turkmanlarni bo‘ysundirish bilan bog‘liqdir. 1875-yilga kelib Qo‘qon xonligida Xudoyorxonga va Rus davlatiga nisbatan norozilik kuchayib, qarshi harakatlar boshlab yuboriladi. Natijada rus davlati O‘rta Osiyodagi o‘z hokimiyatini ushlab qolish, real xavfni bartaraf etish va bevosita boshqaruvdagi hududini yanada kengaytirishga kirishadi. Shu yil 22-sentabrda Qo‘qon xonligi bilan tuzilgan shartnomaga ko‘ra, 600 ming tanga tovon solinib, xonlikdagi Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘i Rossiya tarkibiga kiritiladi. Nasriddinxonning asosli talabi bilan ushbu tovon bekor qilinadi. 1876-yil fevralda Qo‘qon xonligi tugatilib, o‘rniga Farg‘ona viloyati tashkil etiladi. Marg‘ilon bekligiga 125 000 tilla – 500 000 rubl tovon solinadi. O‘rta Osiyo hududida Rossiya hukumati o‘ziga xos bo‘lgan siyosiyharbiy boshqaruvni tashkil etdi. Siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy sohalar mustamlakachilik maqsadlariga qaratilgan katta o‘zgarishlarga uchradi. Masalan, Turkiston general gubernatorligi rus mollari kiritiladigan bozor va xom ashyo (paxta, bug‘doy, teri…) manbai sifatida xizmat qildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan tuzilgan shartnomalarga muvofiq, ularning mustaqilligi va nomi saqlanib qolgan bo‘lsa-da, amalda dunyo siyosiy-iqtisodiy maydonida Rossiya tarkibidagi o‘lka sifatida namoyon bo‘ldi. Rossiyaning Turkiston generalgubernatorligi tomonidan joriy etilgan qaror, yo‘riqnoma va shartnoma kabi normativ-hujjatlari Buxoro va Xiva davlatlariga ham daxldor edi.

Shunday qilib, Turkiston o‘lkasida tom ma’nodagi mustamlakachilik tartiblari joriy etildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligida yarim mustamlakachilik tartiblari o‘rnatildi. Mazkur jihatlarga ko‘ra rus podsholigi davrida Turkiston o‘lkasi, Buxoro amirligi hamda Xiva xonligi davlat va huquq masalalarining o‘ziga xos xususiyatlarini alohida ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Turkiston o‘lkasining siyosiy tuzumi. Turkiston o‘lkasining ma’muriy- hududiy boshqaruvi rus davlati nuqtai nazaridan shakllantirildi. O‘lkaning turli mintaqalarida hokimiyatni amalga oshirish turli huquqiy hujjatlar asosida amalga oshirilganligi bois 1886-yilgacha yagona tartib bo‘lmagan. Oliy va markaziy boshqaruv lavozimlariga rus harbiylari, ijrochi sifatida quyi lavozimlarga esa mahalliy aholi vakillari tayinlangan. Qisqa davr ichida bosib olingan hududlarning umumiy boshqaruvi bo‘yicha 1867-yilda poytaxti Toshkent shahri qilib belgilangan Turkiston general- gubernatorligi va Turkiston harbiy okrugi (podsholik hududida bir nechta harbiy okruglar joriy etilgan) tashkil etiladi. Ilk egallangan hudud – bu Qo‘qon xonligiga qarashli Oqmachit (hozirgi Qizil O‘rda) bo‘lib, bosib olingan dastlabki hududlarda 1865yilda Turkiston viloyati tashkil etilgan. Uning o‘rnida yangi hududlar hisobiga 1867-yilda ta’sis etilgan general-gubernatorlik tarkibiga kiruvchi Sirdaryo (Toshkent) va Yettisuv (Olma ota) viloyatlari tuziladi. Aynan shu ikkita viloyat Turkiston general- gubernatorligining ikki qismini tashkil etgan. Bundan tashqari, 1868-yil 23-iyunda Buxoro xonligining sobiq hududida Zarafshon okrugi tashkil etiladi. 1873-yilga kelib Amudaryo bo‘limi ham bevosita general-geburnatorlik tarkibiga kiritiladi. Bosqinchilik yurishlari natijasida general-gubernatorlik tarkibiga yangi joriy etilgan viloyatlar – Farg‘ona (Marg‘ilon), Samarqand (Samarqand shahri) va Kaspiyorti (Ashxobod) ham kiritiladi. Turkistonda mustamlaka va boshqaruv idoralari va huquq tizimining shakllanishi bosqichma-bosqich amalga oshirildi.

Dastlab tashkil etilgan Turkiston viloyatining boshqaruv mahkamasi unchalik mustahkam bo‘lmagan. U «Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi Muvaqqat nizomga» binoan boshqarib kelingan. «Muvaqqat Nizom»ga muvofiq, viloyatda harbiy-xalq boshqaruvi harbiy gubernatorga berilgan. U o‘z yordamchilari va devoniga ega bo‘lgan. Viloyat tarkibi uyezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular viloyat boshqarmasiga bo‘ysunuvchi uyezd boshliqlari tomonidan boshqarilgan. Viloyat gubernatorining asosiy vazifasi rus qo‘shinini ta’minlash mahalliy mansabdor shaxslar faoliyatini nazorat qilish hisoblangan. Uyezd boshliqlari xavfsizlik, yer- suv, soliq, sud ishlarini nazorat qilish, aholi shikoyatlarini yuqori mansabdor shaxslarga yetkazish vakolatlariga ega edi. 1867-yilga kelib «Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish haqidagi Nizom» qabul qilinadi va u 1886-yilgacha amal qiladi. Mazkur Nizom asosida barcha sohalar boshqarilib kelingan. Unga muvofiq, Turkiston viloyati va boshqa hududlar o‘rnida shu ikkita viloyat tashkil etiladi. O‘lka boshqaruvi uchun Turkiston general-gubernatorligi ta’sis etiladi. Turkiston general-gubernatori – o‘lka boshlig‘i Rossiya imperiyasining Harbiy va Tashqi ishlar vaziriga bo‘ysungan. Uning vakolatlari quyidagilardan iborat bo‘lgan: tashqi aloqalarni amalga oshirish, soliqlar miqdorini va boshqaruvga oid xarajatlar miqdorini belgilash, sudlarning chiqargan hukmlarini va fuqaroviy shartnomalarni tasdiqlash, chegaradosh davlatlar bilan urushlar va muzokaralar olib borish. 1886-yilga kelib hukmronlikni yanada mustahkamlash maqsadida rus imperatori tomonidan general-gubernatorning siyosiy-moliyaviy va boshqa vakolatlari yanada kengaytiriladi. Boshqacha aytganda, u «yarim podsho», deya ta’rif etilish darajasiga yetkaziladi. Turkiston general-gubernatorligining dastlabki boshqaruv idorasi general- gubernator kanselariyasidan iborat bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan uning tarkibiy tuzilishi kengayib boradi. 1886-yilga kelib, general-gubernator huzurida uning yordamchisi boshchilik qiladigan kengash tashkil etilib, unga Turkistondagi barcha rus mansabdor shaxslari doimiy va vaqtinchalik a’zo sifatida kiritiladi. Kengashga

qonunchilik, moliya, xazina, soliq, yer, sud va lozim topilgan masalalar yuzasidan muhokama o‘tkazish tartibida hal etish vakolati berilgan. Harbiy gubernatorlar huzurida viloyat boshqarmasi saqlab qolinib, ularning yordamchilari tomonidan boshqarilgan. Boshqarmada farmoyish berish, xo‘jalik ishlari va sud bo‘limlari bo‘lib, ayrim masalalar yuzasidan muhokama majlisi o‘tkazilgan va qaror chiqarilgan. 1886-yilga kelib gubernatorlarning huquqiy maqomi imperiya gubernyalari boshliqlari maqomiga tenglashtiriladi. Ularga o‘z tashabbusi bilan 1 oygacha qamoqni qo‘llash va bo‘lis boshliqlarini almashtirish kabi vakolatlar beriladi. Viloyat boshqarmasi mirovoy sudlar vakolatiga kirmaydigan qiymati 2000 so‘mdan ortiq ishlarni, tijorat ishlarini, mansabdorlik jinoyatlarini ko‘rib hukm chiqargan, mirovoy sudlar qurultoyi sifatida jinoyat va fuqarolik ishlari bo‘yicha uzil-kesil qaror qabul qilgan. Viloyatlar ma’muriy-hududiy jihatdan uyezd (tuman)larga bo‘lingan bo‘lib, ular ma’muriy va politsiya hokimiyatini amalga oshiruvchi uyezd boshlig‘i tomonidan boshqarilardi. Unga uyezdda boshqaruvni, tartibintizomni, huquq- tartibotni, ijtimoiy shart-sharoitlarni ta’minlash vazifalari yuklatilgan. 1886 va 1898-yillarda uning vakolatlari yanada kengaytiriladi. Bunda ular dastlab 7 kun, so‘ng 1 oygacha qamoq yoki jarima jazosini qo‘llash huquqiga, o‘z hududida soliqlar miqdorini belgilash vakolatiga ega bo‘ladi. Uyezd boshliqlari o‘z boshqarmasiga ega bo‘lib, unda o‘rtacha hisobda 8 nafar ofitser xizmat qilgan. Ular shuningdek, o‘z yordamchilari va hudud pristavlariga ham ega bo‘lgan. Joylarda o‘troq va ko‘chmanchi aholi hududlarida alohida boshqaruv idoralari tashkil etilgan. Ko‘chmanchi aholi ovullar va bo‘lis (volost)larga taqsimlandi. Ovullar 100–200 o‘tovdan iborat holda tashkil etildi. Yaqin joylashgan 1000–2000 o‘tovdan iborat bir necha ovullar bo‘lislarga birlashtirildi. Bo‘lislar boshqaruvi o‘tovlar vakillari tomonidan saylanadigan oqsoqollarga yuklatildi. Dastlabki davrlarda o‘troq aholi hududlarida ham aholi bo‘lisga tenglashtirilgan oqsoqolliklarga bo‘linadi. Ularni boshqarish xalq yig‘inlarida

saylanadigan oqsoqollarga yuklatildi. Ovul, bo‘lis boshliqlari va oqsoqollarga o‘z hududida ma’muriy va politsiya funksiyasini amalga oshirish vazifasi yuklatiladi. O‘troq aholi hududlarining shahar va qishloqlarida xo‘jalik ishlari bo‘yicha boshqarmalar tuzilgan. Uning a’zolari xalq tomonidan saylangan bo‘lib, xo‘jalik boshqaruvini amalga oshirgan va soliqlarni belgilagan. Ko‘chmanchi aholi hududlarida bu ishlar saylanadigan bo‘lis vakillari tomonidan olib borilgan. 1877-yilga kelib, xo‘jalik ishlari bo‘yicha boshqarmalar tugatiladi va o‘troq aholi hududlarida ko‘chmanchi aholi hududlari singari boshqaruv ta’sis etilib, bo‘lislar tuzilib ularning tarkibiga oqsoqolliklar kiritiladi. Shaharlar va kattaroq aholi yashaydigan hududlar dahalarga bo‘lingan. Ular oqsoqollar tomonidan boshqarilgan. Toshkent shahri ruslar oqib kelishi natijasida yangi va eski shahar qismlariga bo‘linadi. Toshkent shahri boshqaruvi 1877-yil avgustdan boshlab Turkiston general-gubernatori tomonidan tayinlanadigan va unga bevosita bo‘ysunuvchi shahar boshlig‘i ixtiyoriga beriladi. Uning huzurida shahar hokimi hamda uning yordamchilari lavozimlari ta’sis etiladi. Ko‘chmanchi, o‘troq va rus aholisi uchun alohida tartibda sud organlari tashkil qilinadi. Ko‘chmanchi aholi hududlarida sud ishlarini olib boruvchi biylar 25 yoshga to‘lgan fuqarolar orasidan saylangan. Bu turdagi sudlar vakolat doirasiga ko‘ra uchga ajratilgan, ya’ni: 1) 100 so‘mgacha bo‘lgan ishlarni ko‘rishga vakolatli bo‘lgan biylar; 2) bo‘lis biylari qurultoyi, u 1000 so‘mgacha ishlarni ko‘rgan, vaqti-vaqti bilan chaqirilgan; 3) bo‘lis yoki bo‘lislararo ishlarni uyezd boshlig‘i ishtirokida ko‘rib hal qiluvchi biylar qurultoyi. O‘troq aholiga qozilarni saylash huquqi berilgan. Hudud qozilari yakka holda qiymati 100 so‘mgacha bo‘lgan ishlarni ko‘rib hal etgan. Rus fuqarolariga taalluqli, ruslar bilan mahalliy aholi vakillari o‘rtasidagi, agar manfaatdor rus sudiga murojaat qilsa ko‘chmanchi va o‘troq aholi o‘rtasidagi ishlarni imperiya qonunlariga muvofiq rus sudlari ko‘rib, hal etgan. Ular o‘zaro bo‘ysunuvchi quyidagi uch turga bo‘lingan: 1) uyezd sudlari; 2) harbiy-sud komissiyalari; 3) viloyat boshqarmalari. Viloyat boshqarmalari yuqori instansiya

sudi vazifasini ham amalga oshirgan. Rus sudlari general-gubernator tomonidan lavozimga tayinlangan. Keyingi davrlarga kelib, rus fuqarolari ishlarini ko‘ruvchi sudyalar soni ko‘paytiriladi. Ularga shuningdek, notariuslik vazifasi ham topshiriladi. 1886-yilga kelib, Turkistondagi viloyatlar hududi sud uchastkalariga bo‘linib, mirovoy sudyalar tayinlanadi. Viloyat (okrug) sudi tergovchilari lavozimi ta’sis etiladi. Bu vaqtga kelib, mahalliy aholi vakillariga nisbatan ham og‘ir va o‘ta og‘ir hisoblangan jinoyatlar uchun rus sudlari tomonidan rus qonunlari qo‘llanilishi mumkinligi belgilanadi. 1888-yilda Toshkent shahriga o‘z-o‘zini boshqarish huquqi beriladi. Mulk senzi asosida Toshkent shahar Dumasiga saylovlar o‘tkaziladi. Dumaning 72 nafar a’zosi orasidan shahar boshqaruvining 6 kishidan iborat tarkibi saylangan. Ular general-gubernator nazorati ostida qaror chiqarish tartibida ish yuritishgan. Jamoatchilik tashabbusi bilan 1917-yilga kelib Olma ota, Samarqand, Namangan va boshqa shaharlarda Dumalar tashkil qilinadi, biroq amalda hokimiyat rus ma’murlari qo‘lida qoladi. 1898-yilda Toshkent, Yangi Marg‘ilon, Samarqandda shahar boshlig‘iga bo‘ysunuvchi politsiya boshqarmalari, qolgan shaharlarda esa maxsus politsiya pristavlari lavozimlari tashkil etiladi. Ularga ma’muriy jazo choralarini qo‘llash huquqi beriladi. 1906-yilga kelib uyezd boshliqlariga bo‘ysunuvchi politsiya boshqarmalari joriy etiladi. 1911-yilda barcha viloyatlarda maxsus politsiya qidiruv bo‘limlari tashkil qilindi. Bundan maqsad inqilobiy harakatlar ishtirokchilarini qidirib topish va ularni ta’qib etishni kuchaytirishdan iborat bo‘lgan. Keyingi davrlarda boshqaruv sohasida jiddiy o‘zgarish kuzatilmaydi. Turkistonda huquq manbalari tom ma’noda mustamlakachilik tartiblarini mustahkamlash yo‘nalishida shakllandi.

Ular asosan ma’muriy boshqaruv to‘g‘risidagi ko‘p sonli nizomlar, muvaqqat nizomlar, muvaqqat qoidalar va yo‘riqnomalardan iborat. Jumladan, quyida eng muhim hujjatlarni keltiramiz: – Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom (1865-yil 9- avgust); – «Yettisuv va Sirdaryo viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom» loyihasi (1867-yil, tasdiqlanmagan bo‘lsa-da, unga tayanilgan); – Zarafshon okrugini boshqarish haqidagi muvaqqat Nizom (1868-yil); – «Farg‘ona viloyatini boshqarish haqidagi Nizom» loyihasi (1873-yil); – Amudaryo bo‘limini boshqarish haqidagi muvaqqat qoidalar (1874-yil); – Turkiston o‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom (1886-yil 12-iyun, kam sonli qo‘shimchalar bilan 1917-yil o‘rtalarigacha amal qilgan); – Turkiston o‘lkasining qishloq mansabdor shaxslarining huquqlari, burchlari va vakolat doiralari haqidagi yo‘riqnoma (17-sentabr 1888-yil); – Turkiston o‘lkasidagi sug‘orish ishlarini boshqaruvchi mansab-dorlar, uyezd boshliqlari, ariq oqsoqollari va miroblarning huquq va burchlari haqidagi yo‘riqnoma (2-avgust 1888-yil); – Jinoyatlarni aniqlash va ularni sodir qilganlarni qidirib topish bo‘yicha Turkiston general-gubernatorligining politsiya xizmatlariga yo‘riqnoma ( 1892- yil); – Xalq sudyalariga yo‘riqnoma. Mazkur normativ-huquqiy hujjatlar asosan Turkiston generalgubernatorligi tomonidan ishlab chiqilib, ahamiyatiga ko‘ra rus imperatori hamda Turkiston general-gubernatori tomonidan tasdiqlangan. Ular orqali siyosiy, hududiy tuzilish, harbiy, sud, soliq va boshqa sohalar tartibga solib kelingan. O‘lkada boshqaruvga bevosita aloqador bo‘lmagan mahalliy aholi o‘rtasidagi mulkdan foydalanish, unga egalik qilish, uni tasarruf qilish, savdo, ijaraga berish, hadya etish, meros, oila-nikoh, vasiylik va homiylik bilan bog‘liq munosabatlarni shariat va odat huquqiga ko‘ra tartibga solib kelingan.

Rossiya podsholigi protektorati sifatida Buxoro amirligi va Xiva xonligining siyosiy tuzumi Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasi o‘rtasida imzolangan 1868-yil 23- iyuldagi «sulh» va 1873-yil 28-sentabrdagi «Do‘stlik» shartnomasiga binoan Buxoro amirligining davlat mustaqilligi cheklandi. Rossiyaning vassaliga aylandi, chet mamlakatlar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri siyosiy aloqa o‘rnatish huquqidan mahrum bo‘ldi. Ikka davlat chegaralari, ular o‘rtasidagi munosabatni va savdo, jinoyatchilik sohasidagi hamkorligini belgilaydi. Qulchilik tugatiladi. Rossiya imperiyasining hukmronligi mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Buxoro amirligining davlat tizimi o‘zgarishsiz saqlanib qoladi. Qo‘shimcha organlar ta’sis etilmaydi. Rus hukumati tegishli ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar orqali mamlakatni boshqarish va o‘z manfaatiga xizmat qildirishni yo‘lga qo‘yadi. Peterburgda Buxoro elchixonasi ochiladi. Dastlabki davrlarda davlat boshqaruvida Turkiston generalgubernatori shaxsi rol o‘ynadi. 1886-yilda Buxoroda Rossiya imperiyasining siyosiy mahkamasi ta’sis etiladi. Uning asosiy vazifalari amir va uning hukumati faoliyati ustidan bevosita nazoratni amalga oshirish, shartnoma bandlariga amal qilinishini kuzatib borish, soliq va pul sohalari bo‘yicha amir hukumatini zarur choralar ko‘rishga majbur etish, rus fuqarolariga oid ishlarni ko‘rib chiqib hal qilish va boshqalar kirgan. Amir davlat boshlig‘i sifatida siyosiy mahkama tomonidan berilgan ko‘rsatmalarni o‘z amaldorlari orqali amalga oshirgan. Bu mansabdor shaxslar ilgari davrlardagi singari saroy ma’muriy boshqaruv va yordamchi lavozimlar egalaridir. Rossiya siyosiy agenti va mahalliy amaldorlar bilan yozishmalar olib borish bilan shug‘ullanuvchi maxsus devonni birinchi vazir Qushbegi boshqargan. Qozikalonga Turkiston o‘lkasi va mahalliy aholi o‘rtasidagi merosni taqsimlash, da’voni qondirish bilan bog‘liq ishlarni ko‘rib hal etish vakolati berilgan.

Buxoro amirligining mahalliy boshqaruvi o‘ziga xos xususiyatlarga ega edi. Rossiya protektorati o‘rnatilgunga qadar joylarni amir hokimiyatidan qariyb mustaqil bo‘lgan beklar boshqargan bo‘lsa, Rossiya mustamlakachilik hokimiyati o‘rnatilgandan so‘ng bu holatga barham berildi. Natijada mahalliy hokimiyat bevosita amir tomonidan tayinlanadigan va lavozimdan olinadigan mansabdor shaxslar bilan almashtirildi. Buxoro amirligi vassalga aylanganidan so‘ng uning huquq tizimida keskin o‘zgarishlar yuz bermagan. Avvalgi davrlardagi singari o‘troq aholi hududlarida shariat qonunlari, ko‘chmanchi aholi hududlarida va chekka hududlarda odat huquqi qoidalari o‘zgarishsiz saqlanib qoldi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, amirlikning vassal davlatga aylanishi bilan vujudga kelgan yangi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi manbalar tarzida qator quyidagi huquqiy hujjatlar ham qabul qilingan. Bular Buxoro xonligida Vino ishlab chiqarish haqidagi qoidalar (1893-yil 15-dekabr), oltin qazib olish va uni qayta ishlab bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soluvchi «Buxoro xonligida oltin sanoati haqida qaror» (1896-yil 24-fevral), spirtli ichimliklar bilan savdo- sotiq qilish tartibini belgilovchi «Buxoro xonligida kuchli quvvatli ichimliklarni sotish qoidalari» (1889-yil 25-iyun), «Buxoro xonligida kuchli quvvatli ichimliklarni sotish joylarini, ularning turlari va soni hamda yangi savdo joylarini tashkil qilish tartibini belgilash haqidagi qoidalar» va boshqalar. Mazkur normativ-huquqiy hujjatlar amirlikda chor hukumatining mustamlakachilik siyosatini qonuniy jihatdan mustahkamlashga, mamlakatga rus kapitalining kirib kelishiga keng yo‘l ochishga, rus fuqarolarining, birinchi navbatda, sarmoyadorlarning huquqlari, manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan edi. Xiva xonligi ustidan rus podsholigi hukmronligining o‘rnatilganligi 1873-yil 12 (25)-avgustda tuzilgan ikki tomonlama Do‘stlik shartnomasi bilan mustahkamlangan. Ushbu sulhga ko‘ra Xiva mustaqil tashqi siyosiy aloqalar o‘rnatish huquqidan mahrum etilib, deyarli butun ijtimoiy sohalarga oid cheklashlar o‘rnatiladi. Xiva xonligining davlat mustaqilligiga barham berildi.

Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yer va mahalliy xalq boshqaruvi uchun Amudaryo okrugi (Petro-Aleksandrovskiy qo‘rg‘oni, hozirgi To‘rtko‘l tumani hududi) tashkil etiladi va u Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kiritiladi. Amudaryo okrugining huquqiy maqomi va faoliyati «Amudaryo bo‘limini boshqarish haqidagi muvaqqat qoidalar» bilan mustahkamlangan. Unga imperator tamonidan tayinlanadigan va unga bo‘ysuvchi harbiy ma’mur boshchilik qiladi. Amudaryo okrugi boshlig‘iga Rossiya va Xiva xonligi o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish, xon hukumati faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish vakolatlari berilgan. U general-gubernatorlik va Xiva o‘rtasidagi munosabatlarda vositachi hisoblangan hamda harbiy gubernator maqomiga ega bo‘lgan. Mahalliy rus qo‘shini boshlig‘i ham hisoblangan. Uning qoshida devonxona ta’sis etilgan bo‘lib, unda kam sonli xodimlar faoliyat ko‘rsatgan va devonxona boshqaruvchisi tomonidan boshqarilgan. 1886-yilda qabul qilingan «Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom»ga binoan Amudaryo okrugi bo‘lim qilib belgilanib, Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritiladi va uning boshlig‘i Sirdaryo harbiy gubernatoriga bo‘ysunishi belgilanadi. Mustamlaka davrida Xiva xonligining siyosiy tuzumida tub o‘zgarish yuz bermagan. Davlat boshlig‘i xon hisoblanib, uning hokimiyati meros tariqasida imperator roziligi bilan qoldirilishi mumkin bo‘ladi. 1873–1874-yillarda, ya’ni Amudaryo bo‘limi tashkil etilguncha xon huzuridagi an’anaviy Oliy kengash tarkibi o‘zgartirilgan holatda faoliyat yuritiladi, so‘ngra tugatiladi. Bu vaqtdagi Maxsus kengash (ayrim manbalarda Devon deb ham yuritilgan) imperiya va xonlik o‘rtasidagi munosabatlarni amalga oshirish hamda xon hukumati faoliyatini nazorat qilish uchun 7 kishidan iborat tarkibda shakllantiriladi. Kengash a’zolarining 4 nafari chor hukumati vakillaridan va nafari xivaliklardan (xon, mextar va devonbegi) iborat bo‘ldi. Uning raisi rasman xon hisoblanib, qabul qilgan qarorlari Turkiston general-gubernatori tomonidan tasdiqlangan. Xon o‘z hokimiyatini amalga oshirish uchun ilgarigi davrlardan beri faoliyat ko‘rsatib kelayotgan o‘zi tashkil etuvchi davlat apparatiga tayangan. Xonlikdagi

oliy organlar faoliyati va vakolati XIX asr 70yillarigacha to‘la ilgari asos va yo‘sinlar bo‘yicha amalga oshdi. Xiva xonligi yarim mustamlakaga aylangan 1873-yildan boshlab esa chorizmning Rossiya ichki va tashqi siyosatini ifodalovchi oliy organlari vakolatining Xivada ham ustun mavqega egaligi va davlat tuzumining o‘zgarishi xonlar vakolatini chegaralab qo‘ydi. Xonlikda vaqtincha bo‘lsa-da, Rossiya va Xiva Qo‘shma kengashi (Devon)ning faoliyat ko‘rsatishi, bojxona ittifoqiga qo‘shilish, Rossiya talablari bo‘yicha Manifestlar chiqarish (garchi ular hayotga to‘liq tatbiq qilinmasa ham), Amudaryo bo‘limi nazorati, Turkiston general-gubernatorligiga qarashli mirovoy sudlarning Xorazm hududida sodir etilgan jinoyatlarni ham tekshirish huquqiga egaligi yoki xonlikdagi Rossiya fuqarolarining (bunday fuqarolikni ko‘plab xorazmliklar ham ola boshlagandi) ishlari fuqarolik sudlarida ko‘rilishi kabilar ana shunday cheklanishlar hisoblanadi. Biroq xonlikdagi oliy organlar xonlik tashqi siyosiy kuch – 1920-yil fevralida Rossiya bolshevik hukumati harbiy tazyiqi tomonidan tugatilgunicha mamlakat iqtisodiy, ijtimoiy, diniy-ma’muriy va madaniy hayotini o‘z qaror va faoliyatlari bilan idora etib turdi. Muhammad Rahimxon II, Isfandiyorxon va Sayyid Abdulloxon tomonidan chiqarilib, bizgacha yetib kelgan bu sohaga oid farmon, qaror va manifest kabi ko‘plab tarixiy hujjatlar bunga guvohlik beradi. Davlat boshqaruvida XX asr boshlariga kelib Vaziri a’zam va Yasovulboshining mavqei kuchayishi yuz beradi. Bu davrda xonlik harbiy jihatdan zaiflashib, hattoki ichki barqarorlikni ta’minlash uchun rus hukumatiga murojaat etish darajasiga tushiriladi. XIX asr oxirlarida Xiva xonligi qo‘shinlarida xizmat qiluvchi shomxolchilar hujjat va tarixiy manbalarda tilga olinadi. Shomxolchilar o‘t ochar qurol (to‘fang)li sarbozlar bo‘lib, ular oz miqdordagi doimiy qo‘shin tarkibida yuzboshilar qo‘li ostida xizmat qilib, davlatdan maosh olganlar. Vassallik davrida Buxoro amirligidagi singari o‘troq aholi hududlarida shariat qonunlari, ko‘chmanchi aholi hududlarida odat qoidalari amal qilgan.

Sulh shartnomasiga muvofiq, xonlik hududida yashovchi rus fuqarolari tomonidan sodir etilgan jinoyatlar, ular o‘rtasida yuzaga kelgan nizolar, mahalliy aholining rus fuqarolariga nisbatan shikoyatlari imperiya qonunlari asosida rus sudlari tomonidan Amudaryo bo‘limida ko‘rib chiqilgan. Qozilar uchun asosiy qo‘llanma 1178-yili buyuk islom olimi faqih Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Farg‘oniy ar-Rishdoniy alMarg‘inoniy (1123–1197-y.) tomonidan yaratilgan islom huquqshunosligining eng asosiy qo‘llanmalaridan biri «Hidoya» asari bo‘lgan. XIX asrning ikkinchi yarmida hozirgi O‘zbekiston doirasidagi mavjud siyosiy tarqoqlikdan foydalangan Rossiya podsholigi o‘zining mustamlakachilik manfaatlaridan kelib chiqib, butun Turkistonni bosib oldi. Bu yerda Angliya mustamlakachilik tuzumidan farq qilmagan, ba’zan esa undan ham ziyodroq yarim harbiy, xalqlarni asoratda tutish tizimi o‘rnatildi. Shu davrda imperiya huquqi, mahalliy xalqlar huquqlarini cheklashga qaratilgan mustamlaka huquqi, mahalliy xalqlar uchun shariat huquqi, qisman odat huquqlari amalda bo‘ldi. Imperiya qonunchiligi bilan birga o‘lkada Yevropa huquqining bank-kommersiya, veksel, kredit, tog‘-konchilik huquqi, xususiy sohibkorlik huquqi kabi institutlari yoyiladi.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet.

Похожие

Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida O‘zbekiston hududida davlat va huquq

IX–XIII asrlarda O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Oktabr to‘ntarishidan so‘ng O‘zbekiston hududida davlat va huquq

Movarounnahr va Xuroson hududida shayboniylar dinastiyasi hukmronligi davrida davlat va huquq

Jamiyat, davlat va huquq