Qonuniylik va huquqiy tartibot muammolari - Юриспруденция - Рефераты

Qonuniylik va huquqiy tartibot muammolari

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

117 KB

Qonuniylik va huquqiy tartibot muammolari Reja: 1. Qonuniylikni tushunish masalasi 2. Qonuniylik prinsiplari 3. Qonuniylik kafolatlari 4. Huquqiy tartibot tushunchasi 5. Huquqiy tartibot va ijtimoiy tartibot

―Qonuniylik so‘zi bilan biz juda ko‘p to‘qnash kelamiz. Bu tushuncha - keng qamrovli, serqirra tushunchadir. Qonuniylik -bu qonunlarga rioya etish va uni hayotga tadbiq etishga doir qator talablar yig‘indisidir, ya’ni qonunlarning, ular kimga yo‘naltirilgan bo‘lsa, o‘shalar tomonidan aniq va muqarrar bajarilishi; qonunlar va boshqa normativ aktlarning ahamiyatiga qarab joylanishiga rioya etish; qonunni, uni chiqargan organdan boshqa hech bir organ tomonidan bekor qilinmasligi kabi talablarni bajarishdir va bu talablar qonuniylikning mazmunini tashkil etadi. Bu talablar haqiqatan ham amalda bajarilsa - real qonuniylik, e’lon etilsa-yu, lekin amalda bajarilmasa - soxta (formal) qonuniylik mavjud bo‘ladi. Qonunlar qonuniylikning asosini tashkil etadi. Biron bir davlat qonunlarsiz mavjud bo‘la olmaydi. Qonuniylik - bu ijtimoiy munosabat qatnashchilari tomonidan huquq normalarini qat’iy, og‘ishmay bajarish, ularga rioya etishdan iboratdir. Qonuniylik bilan chambarchas bog‘liq holatda boshqa bir huquqiy hodisa –huquqiy tartibot turadi. Huquqiy tartibot - bu huquqga va qonuniylikka asoslangan ijtimoiy munosabatlarning tartibga solinganligidir. Huquqiy tartibot - qonunlarga va ularga qat’iy rioya qilishga asoslangan kishilar o‘rtasidagi munosabatlardagi tartibotdir. Huquqiy tartibot - bu qonunlar va unga muvofiq chiqarilgan normativ aktlarga rioya etish, ularni ijro etishg‘, foydalanish va qo‘llash jarayoni, qonuniylikning real ijtimoiy munosabatlarda ifodalanishi natijasidir. Huquqiy tartibot - bu huquqiy talablarning amalga oshirishning oxirgi natijasi, huquq normalariga rioya etish, ularni bajarish natijasidir, qonuniylikning amalga oshirilishi -huquqiy tartibotga olib keladi. Qonuniylik bilan huquqiy tartibot o‘zaro chambarchas bog‘liq. huquqiy tartibot huquqiy tartibga solishning maqsadi hisoblanadi, chunki: 1. Huquqiy tartibotga faqat huquqiy tartibga solishni, qonuniylikni takomillashtirish yo‘li bilangina erishiladi.

2. qonuniylikning mustahkamlanishi albatta huquqiy tartibotning mustahkamlanishiga olib keladi. 3. Huquqiy tartibot mazmuni qonuniylik mazmuniga bog‘liq holda shakllanadi. Qonuniylik subyekti - davlat organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar va ularning birlashmalari hisoblanadi. Qonuniylik obyekti –huquq subyektlarining xatti-harakatidir . Qonuniylik kafolatlari : Qonuniylik kafolatlari bu - obyektiv ravishda tarkib topgan omillar va qonun talablarini aniq va og‘ishmay hayotga tadbiq etishning choralari tizimidan iboratdir. Umumiy kafolatlar kishilar ongini shakllantirish va tegishli tashkiliy ishlarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Umumiy kafolatlar: huquqiy, siyosiy, madaniy, iqtisodiy kafolatlardan iborat . Qonuniylikning HuQuQiy kafolatlari : qonuniylikni takomillashtirish; nazorat-kontrol qilish choralari; himoya choralari; javobgarlik choralari . QONUNIYLIK PRINSIPLARI: qonunning yuqoriligi, ustivorligi; qonuniylik birligi (umumiyligi); qonuniylikning maqsadga muvofiqligi; qonuniylikning realligi. qonuniylik va huquqiy tartibot demokratiya, siyosiy rejim bilan bog‘liq. Konstitutsiya va qonun ustunligi - qonunchilik va huquqiy tartibot garovi «Qonuniylik» atamasi bilan biz hayotda ko‘p to‘qnash kelamiz. Bu tushuncha o‘z mohiyatiga ko‘ra keng qamrovli, serqirra tushunchadir. Qonuniylik - bu qonunlar va ularga asoslangan yuridik aktlardagi huquqiy qoidalarning barcha huquq subyektlari tomonidan qat’iy va to‘liq amalga oshirilishi, ularni hayotga tadbiq etishga doir qator talablar yig‘indisidir, ya’ni ular kimga yo‘naltirilgan bo‘lsa, o‘shalar tomonidan aniq va muqarrar bajarilishi, qonunlar va boshqa normativ aktlarning yuridik kuchiga qarab joylashuvini ta’minlash, qonunni uni chiqargan organdan boshqa hech bir organ tomonidan bekor qilinmasligi kabi talablarni bajarishdir va bu talablar qonuniylikning mazmunini tashkil etadi .

Bu talablar haqiqatan ham amalda bajarilsa - real qonuniylik, e’lon etilsa-da, biroq amalda bajarilmasa soxta (formal) qonuniylik mavjud bo‘ladi. Qonunlar qonuniylikning asosini tashkil etadi. Bironta davlat qonunlarsiz mavjud bo‘la olmaydi. Konstitutsiya va qonun ustunligi davlat va uning organlari, mansabdor shaxslar, barcha jamoat birlashmalari va fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq faoliyat olib borishini taqozo etadi. Bundan tashqari, bu konstitutsiyaviy tamoyil, barcha normativ huquqiy aktlar Konstitutsiyada mustaqkamlangan qoidalarga to‘liq mos kelishini ham qat’iy talab etadi. Mazkur konstitutsiyaviy prinsipga to‘la rioya etish, oqibat natijada mamlakatda qonunchilik va huquqiy tartibot, taraqqiyot va barqarorlik hukm surishiga olib keladi. Shu munosabat bilan, konun ustuvorligi haqida fikr yuritilayotganda, avvalo bir masala haqida ta’kidlab o‘tish joiz. Birok, ilmiy adabiyotda, ular mohiyatan yaqin huquqiy hodisalar bo‘lsa-da, ayni paytda, bir-biridan muayyan darajada farqlanishi kursatiladi. Huquq hukmronligi bu shunda ko‘rinadiki, har qanday davlat, o‘zi huquqiy normalar yaratar ekan, eng avvalo o‘zi aynan shu huquqiy normalarga rioya etishi kerak, ya’ni amaldagi huquq normalari fuqarolar uchun qanchalik majburiy xarakterga ega bo‘lsa, davlat uchun ham shunchalik majburiy xarakterga egadir. Davlat hokimiyati qonunda belgilab qo‘yilgan asoslarda va doiralarda harakat qilmog‘i, davlat organlari esa, hech bir istisnosiz harakatdagi huquq normalariga bo‘ysunmog‘i lozim. Buning ma’nosi shuki, davlat organlari faqat qonun bergan vakolat doirasida harakat qilib, Konstitutsiyaga muvofiqu ning kompetensiyasiga (huquq va majburiyatlar majmui) kiradigan qarorlarni qabul qilish va harakatlarni sodir etish huquqiga ega . Huquq hukmronligi bu - davlatning, uning mansabdor shaxslarining, davlat organlarining, fuqarolarning va ularning turli tuzilmalarining faoliyati huquq bilan bog‘liqligi, huquq asosida kechishidir.

Qonun ustuvorligi bu - muayyan bir davlatda amal qilib turgan huquq manbalari, ya’ni normativ-huquqiy hujjatlar ichida qonunning oliy yuridik kuchga ega ekanligi, barcha qonun osti aktlari qonunga mos kelishi lozimligidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining uchinchi bobi huquqiy davlat barpo etishda muhim bo‘lgan ushbu prinsipni o‘zida mustahkamlagan: O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarning ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar. (15 -modda.) Oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan va O‘zbekiston hududida bevosita to‘g‘ridan - to‘g‘ri amal qiladigan Konstitutsiyaning ustunligi shuni anglatadiki, O‘zbekiston hududida qabul qilinadigan barcha qonunlar va boshqa normativ aktlar Konstitutsiyaga zid kelmasligi, unga mos kelishi lozim. Davlat hokimiyati organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar, o‘zini- boshqarish organlari, barcha boshqa tashkilot va tuzilmalar . O‘zbekiston Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etishlari kerak. Shu tariqa davlat faoliyati huquq va qonunlar bilan ―bog‘lab qo‘yiladi, ma’lum darajada cheklab qo‘yiladi. Zotan, «Chinakam demokratik jamiyatda Prezident xam, oddiy fuqaro hamkonunga rioya etadi. Boshka iloji yuk.»1 qonunlarga rioya etish uchun ular rasmiy tarzda e’lon etilgan bo‘lishi shart. Qonunlarning e’lon qilinishi - ularga rioya etishning shartidir, chunki e’lon qilinmagan qonun qo‘llanilmaydi. Qonun ustuvorligi va huquq hukmronligi (―rull of law) -huquqiy davlatning eng muhim tamoyillaridan, tavsiflaridan biri hisoblanadi. Shu bois ham olimlar huquq ustuvorligi bilan qonun ustuvorligini alohida talqin etishlari ham bejiz emas, albatta. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, hatto huquq ustuvorligi g‘oyasining ―yoshi qonun ustuvorligi g‘oyasinikidan ulug‘roq, ya’ni undan oldinroq shakllangan. Qonun ustuvorligi g‘oyasining mazmunini Konstitutsiyaning ustuvorligi, qonunni qabul qilishning va unga tegishli o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritishning alohida tartiboti, muolaja jarayoni mavjudligi, qonunga barcha boshqa normativ-huquqiy aktlarning

mos kelishi majburiyligi, qonunni amalga oshirish va uni muhofaza etishning maxsus mexanizmi mavjudligi, yaxlit qonunchilik tizimining ziddiyatsiz bo‘lishini ta’minlaydigan konstitutsiyaviy nazoratning mavjudligi tashkil etadi. Huquq ustunligi o‘z ichiga quyidagilarni olishi kerak : 1. davlat va jamiyat hayotining barcha muhim masalalariga huquq va qonun nuqtai-nazaridan qarash va hal etish, umuminsoniy axloqiy-huquqiy qadriyatlar va huquqning formal-regulyativ qadriyatlarini legitimli ommaviy hokimiy kuch bilan bilan uyg‘unlashtirish, davlat va jamoat organlarining har qanday qarorlarini g‘oyaviy-huquqiy asoslash, 4. davlatda huquqning ifodalanishi va harakatini ta’minlashning ishonchli vositalari mexanizmi mavjudligi . Huquq ustunligi haqida gapirganda, albatta, huquq va qonunning birligi tamoyiligini ham ta’kidlash lozim. Chunki bu huquqiy davlat qurish amaliyoti uchun juda muhim huquqiy masala. Zero huquqiy davlatda istalgan normativ -huquqiy akt nafaqat shakli, nomlanishi, qabul qilinish tartibi bo‘yichagina emas, balki mazmuni va mohiyatiga qarab ham huquqiy qonun bo‘lishi kerak. Buning ma’nosi shuki, mazkur qonun, albatta o‘zida insonning tabiiy huquqlarini jamlagan, inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari borasidagi xalqaro andozalarga mos keladigan, qonunda belgilangan asos va tartibda shakllangan davlat organi tomonidan qabul qilingan bo‘lishi kerak. Konunning ustunligi shunda vojib bo‘ladiki, qachonki, unga tegishli iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy zamin hozirlangan bo‘lsa Huquq xukmronligi shunda yaratuvchilik harakteriga ega bo‘ladikim, qachonki u o‘zida haqiqat, tafakkur, idrok, vijdon, halollik, erkinlik, birodarlik va adolat kabi umuminsoniy-axloqiy qadriyatlarni o‘zida ifodalab, ularning hayotga singishiga xizmat qilsa. «Chinakam huquqiy davlat barpo etmok uchun mamlakatda adolatli, insonparvar, demokratik konunlar tantana kilmogi shart». Aytish joizki, huquq xukmronligi va qonun ustuvorligi, eng avvalo adolatga asoslanmog‘i, adolat hukmronligiga olib kelmog‘i

lozim, ya’ni Konstitutsiyamizning 13-moddasida mustahkamlanganidek, ―...inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi degan qoidaning real amalga oshishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Shunday qilib, qonun ustuvorligi albatta huquqiy qonun ustuvorligini nazarda tutishi, davlatning huquqiy qonun bilan bog‘liqligi, huquq bilan bog‘liqligi huquqiy davlat qurishda muhim ekanligi, shubhasizdir Ayni paytda, «Hayotiy zarur qonunlar tayyorlash va qabul qilish jamiyatni muvaffakiyatli tarzda isloh qilishning muhim sharti bo‘lib, qonun bizning mamlakatimizda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning asosiy vositasiga, davlat mikyosidagi vazifalarni hal etishning ta’sirchan omiliga aylanib bormoqda». Qonunning bunday nufuzga ega bo‘lishini ta’minlashda qonun ustuvorligi tamoyili hal qiluvchi rol o‘ynashi, shubhasizdir . Shu o‘rinda bir masala, ya’ni qonun ustuvorligini ta’minlashda axolining, ayniqsa yoshlarning qonunlarga hurmat hissi bilan qarashini shakllantirish masalasi muhimligini yana bir ta’kidlash bilan bir qatorda, tarbiya tizimi ichida, aynan oilaning o‘ziga xos o‘rin tutishi, barcha ijobiy fazilatlar, avvalo oilada farzandga singdirilishi va shu munosabat bilan, jamiyatda qonunga itoatkor shaxsning shakllanishi uchun oilaning mas’uliyati, hatto ma’naviy javobgarligi mavjudligini qayd etish o‘rinli. Qonuniylik bir qator asosiy belgilar bilan tavsiflanadi : 1) qonuniylikning umumiyligi. Yuridik normalarga rioya etish talabi huquq harakati chegarasida bo‘lgan barcha shaxslarga taalluqlidir. Davlat tomonidan o‘rnatilgan qoidalarni bajarishdan hech kimni bosh tortishi mumkin emas, shuningdek, davlat ham shaxs qonuniy huquqlarini ta’minlash va muhofaza qilishni bajarmasligi mumkin emas. Davlat o‘z fuqarolarining turli manfaatlarini qondirish uchun eng qulay rejimni yaratishi kerak. Qonuniylikning umumiyligi davlatga ham, uning fuqarolariga ham bir xil darajada taalluqlidir. Davlat fuqaro oldida, fuqaro -davlat oldida mas’uldir. Agar davlat qonunlarida

fuqarolarning haqiqiy manfaatlari ifodalansa, huquqiy normalar davlat ta’sirining majburlov choralarisiz tadbiq etiladi . Huquqiy normalarga rioya etishning umumiyligini ta’minlash -davlat va uning organlarining vazifasidir. Davlat zarur tashkiliy, moddiy va majburlash vositalariga ega bo‘lib, u fuqarolarning qonuniy huquq va manfaatlarini ishonchli tarzda himoya qilishi lozim. Fuqarolarning o‘zi davlat-huquqiy tuzilmalarisiz ijtimoiy hayotda qonuniylik rejimini o‘rnata olmaydi. Davlat qonuniylikni yaratuvchisi va qo‘riqlovchisi bo‘lishi uchun o‘zining hokimiy funksiyalarini istisnosiz amaldagi qonunlar asosida va doirasida oshirishi kerak. Bir vaqtning o‘zida u ham o‘z organlari va mansabdor shaxslari tomonidan, ham fuqarolar tomonidan sodir etiladigan har qanday huquqbuzarlikni to‘xtatishi lozim. Umumiylik qonun ko‘rsatmalarini qat’iy amalga oshirish bo‘yicha davlat organlari, jamoat, xo‘jalik tashkilotlari va fuqarolar faoliyatining asosiy, umumiy tamoyili bo‘lishini anglatadi . 2) qonuniylikning huquq, yuridik normalar bilan uzviy bog‘liqligi. Mamlakatda qonuniylik rejimi ahvolini baholash davlatning qonunlari ijtimoiy taraqqiyot obyektiv ehtiyojlarini qanday darajada aks ettirishi asosida amalga oshiriladi. Agar davlat tomonidan qabul qilinadigan huquqiy normalar mamlakat butun aholisining umumiy va individual manfaatlarini e’tiborga olmay, faqat ayrim shaxslar yoki muayyan ijtimoiy guruhlar manfaatlarini mustahkamlasa va qo‘riqlasa - qonuniylik bo‘lmaydi. Agar huquqiy normalar faqatgina aholi turli qatlamlari manfaatlarini rasman ifodalasa, lekin ularni kafolatlamasa, bu holda ham qonuniylik haqida so‘z borishi mumkin emas . Qonuniylikning normativ asosi bo‘lib, ijtimoiy munosabat ishtirokchilarining umumiy va individual manfaatlarini adekvat aks ettiruvchi huquqiy qonunlar hisoblanadi. Shunday qilib, huquqiy davlatda qonuniylik rejimi o‘zaro bog‘liq ikki omilning mavjudligini taqozo etadi: - ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga javob beruvchi aniq va mukammal ishlangan yetuk qonunchilikni; - davlat organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar va turli birlashmalar tomonidan

qonunlar va qonunosti huquqiy aktlarda ifodalangan qoidalarning to‘la va og‘ishmay, so‘zsiz amalga oshirilishini . «Qonuniylikning asosiy talablari» atamasi ilmiy va o‘quv yuridik adabiyotida asosli tarzda qo‘llanib kelinadi. Uning mazmunida jamiyat huquqiy hayotining muhim qoidalari yotadiki, ularsiz real qonuniylik mavjud bo‘lishi mumkin emas. Qonuniylik talablari o‘z negiziga ko‘ra huquq prinsiplariga mos keladi, chunki bu prinsiplarni amalga oshirishijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning samarali rejimini yaratadi. Shunga qaramasdan huquq prinsiplari va qonuniylik talablari bir xil narsa emas. Qonuniylik talablari huquq prinsiplarini amalga oshirish vositasi, huquq umumiy prinsiplarini hayotga joriy etish yuridik qurolidir. Bundan tashqari, qonuniylikning o‘zi huquqning yetakchi prinsiplaridan biri hisoblanadi. Qonuniylikning asosiy talablari quyidagilardir: 1. Qonunning barcha boshqa huquqiy aktlarga nisbatan ustuvorligi. Huquqiy davlatda qonun oliy yuridik kuchga ega. U ijtimoiy munosabatlarning bosh va asosiy regulyatori hisoblanadi. Obyektiv jihatdan huquqiy ta’sir doirasida bo‘lgan munosabatlar asosan qonunlar bilan tartibga solinadi. Qonunosti aktlari, qachonki qandaydir munosabatlar qonunchilik bilan tartibga solinmagan holdagina amal qiladilar. Bunda ular qonunlarga qat’iy rioya qilingan holda va qonunlar asosida qabul qilinishlari kerak. 2. Qonunlarni amal qilish hududida ularni tushunish va qo‘llashning birligi. Qonunlar vaqt va makondagi harakat sohasida bo‘lgan barcha subyektlarga mutlaq bir xil talablarni qo‘yadilar. Federativ davlat qonunlari federatsiya tarkibiga kirgan barcha davlat tuzilmalarining hududida bir xil kuchga ega bo‘ladi. Qonunlarning mohiyati va aniq mazmunini birday tushunish vakolatli organlar va mansabdor shaxslarning huquqni qo‘llash faoliyatida qonuniylikni ta’minlaydi. U qonunning haqiqiy ma’nosiga mos keladi va undagi regulyativ funksiyalarni hayotga joriy qiladi.

3. Barcha fuqarolarning qonun himoyasidan foydalanishda teng imkoniyati va qonundagi qoidalarga rioya etishda teng majburiyatga ega bo‘lishi (barchaning qonun va sud oldida tengligi). Jamiyatda qonuniylikning mustahkam va samarali rejimiga faqat barcha kishilarning qonun va sud oldida tengligi asosida erishish mumkin. Bir tomondan, huquq subyektlari o‘zlariga yuklatilgan majburiyatlarni to‘la hajmda bajarishlari lozim. Boshqa tomondan, davlat ularning qonuniy huquq va manfaatlarini amalga oshirish uchun barcha zarur sharoitlarni yaratishi lozim . 4. Insonning huquhva erkinliklarini amalga oshirilishi boshqa shaxslarning huquq va erkinliklariga putur yetkazmasligi lozim. Huquqiy davlatchilik sharoitida bu talab muhim ahamiyatga ega, chunki bir kishining erkinligi boshqa kishining erkinligiga zarar yetkazib amalga oshirilishi mumkin emas. Qonun boshqa fuqarolar huquqi evaziga bir kishilarning huquqlarini kamsitishga yo‘l qo‘ymaydi . 5. Qonuniylikning realligi. Huquqbuzarliklar bilan samarali kurash olib borish va ularning oldini olish. Huquqiy davlat huquqbuzarliklarni oldini olish va bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan moddiy, siyosiy, ijtimoiy va b. shart-sharoitlarni yaratadi. Hayotning qulay moddiy sharoitlari, aholini ijtimoiy muhofazalanganligi, mamlakatda siyosiy barqarorlik, adolatli huquqni qo‘riqlovchi qonunlarning mavjudligi qonuniylik rejimining real asosi hisoblanadi. 6. Qonuniylik bilan maqsadga muvofiqlikning bir-biriga qarshi qo‘yishni istisno qilinishi. Bu ikki tushunchaning bir- biriga qarshi qo‘yishni mumkin emasligining sabab shundaki, huquqiy qonunlarning o‘zi yuqori darajadagi ijtimoiy maqsadga muvofiqlik bilan belgilanadi. Ularda kishilarning ijtimoiy va yakka manfaatlari eng ko‘p darajada ifodalanadi. Qonunning maqsadga muvofiqligi turmushdagi maqsadga muvofiqlik bilan rad

etilmasligi kerak. Qonun talablarini buzib, ba’zi mansabdor shaxslar va fuqarolar o‘zlarining huquqqa xilof harakatlarini mahalliy yoki individual maqsadga muvofiqlik bilan oqlamoqchi bo‘ladilar. Ularcha muayyan sharoitlarda qonunga rioya etish maqsadga muvofiq emas. Davlat hududida yashaydigan har qanday fuqaro, huquq subyektlarining manfaatlarini bevosita himoya etish maxsus huquqni muhofaza etuvchi organlar: sud, prokuratura, ichki ishlar organlari tomonidan amalga oshiriladi. Ijtimoiy munosabatlarni qonuniy amal qilishini ta’minlashda bu organlar zarur hollarda huquq buzarlarga davlat majburlovining turli choralarini qo‘llaydilar. Qonuniylik rejimini saqlashda huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimida markaziy o‘rinni sudlar egallaydi, ular sud hokimiyatini sud ish yuritishning turli shakllarida amalga oshiradilar. Fuqarolar huquq va erkinliklarini buzuvchi davlat organlari, muassasalari, mansabdor shaxslari, xususiy tadbirkorlarning har qanday qarorlari va harakatlari ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. Qonuniylik ustidan oliy nazoratni konstitutsiyaviy sud olib boradi. Konstitutsiyaviy tuzum, inson asosiy huquq va erkinliklarini muhofaza qilish, konstitutsiyaning butun mamlakat hududida bevosita amal qilishi va ustuvorligini ta’minlash maqsadlarida konstitutsiyaviy sud davlat vakillik organlari, ijro hokimiyati oliy va mahalliy organlari chiqargan normativ-huquqiy aktlarning konstitutsiyaga mosligi haqidagi ishlarni ko‘radi. Konstitutsiyaga zid deb e’tirof etilgan aktlar konstitutsiyaviy sudning tegishli qarori rasman chop etilgan kundan e’tiboran o‘z kuchini yo‘qotadi. Konstitutsiyaviy sudning qarori uzil-kesil hisoblanadi va shikoyat qilinishi yoki protest keltirilishi mumkin emas. Shunday qilib, qonuniylik talablari birlikda va o‘zaro bog‘liqlikda ijtimoiy hayotning barqarorligini va uyg‘unligini ta’minlaydi, tarixiy taraqqiyotning obyektiv qonunlariga muvofiq ravishda fuqarolik jamiyatini rivojlanishiga imkon beradi. Qonuniylik subyekti - davlat organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar va ularning birlashmalari hisoblanadi. Qonuniylik obyekti - huquq subyektlarining xatti-harakatidir. Qonuniylik kafolatlari - bu obyektiv ravishda tarkib topgan omillar va qonun talablarini aniq va og‘ishmay hayotga tadbiq etishning choralari tizimidan iborat .

Umumiy kafolatlar o‘z ichiga kishilar huquqiy onggini shakllantirish va tegishli tashkiliy ishlarni amalga oshirilishini oladi. Umumiy kafolatlar: huquqiy, siyosiy, madaniy, iqtisodiy kafolatlardir . qonuniylikning huquqiy kafolatlari: - qonunchilikni takomillashtirish; - nazorat-kontrol qilish choralari; - himoya choralari; - javobgarlik choralari. Qonuniylikni ta’minlash va muhofaza etish Qonuniylikni himoya etish va ta’minlashdagi farq shundaki, qonuniylikni muhofaza etish uning buzilishi bilan, qonuniylikni ta’minlash esa, bunday buzilishlarning oldini olish va qonuniylikni mustahkamlash bilan bog‘liq. Qonuniylikni muhofaza qilish tizimi o‘z ichiga quyidagilarni oladi : 2) 1) huquq ijod etish va huquqni qo‘llash jarayonida huquqbuzarliklarni aniqlash, ularni zudlik bilan bartaraf etish; 3) Huquqni muhofaza etish hamda huquq va huquqiy tartibotni tiklash vositalarini harakatga keltirish; 4) Huquq va qonunlar buzilishida aybdor bo‘lgan mansabdor shaxslarni javobgarlikka tortish. Mansabdor shaxs tomonidan sodir etilgan har qanday huquqbuzarlik qonuniylikni buzilishi deb qaraladimi, degan savolga adabiyotlarda bir tarzda tasdiqlovchi javob beriladi. Biroq, ba’zi olimlar bu fikrga qo‘shilmaydi. Masalan, qonuniylik sud xatolariga yo‘l qo‘yilishi hollarini istisno qilmaydi, huquqni qo‘llash faoliyatining boshqa turlarida ham shunday xatolar uchrab turadi. Bunda qonuniylikni buzilishi deb, huquqni qo‘llashdagi xatolik bilan bilan bog‘liq qonunni oddiy buzilishini emas, balki mansabdor shaxsning qonunga zid xatti-harakatidagi yo‘nalish(tendensiya)ni tan olish kerak. Misol. konkret holatda huquqbuzarning shaxsini e’tiborga olmagan holda ma’muriy jazo chorasini

belgilash qonun buzilishi hisoblanmaydi, biroq bunday qator faktlarni jamlab qaraganda huquqbuzarlarning shaxsini e’tiborga olmagan holda ma’muriy jazo choralarini belgilashdagi mansabdor shaxsning xatti-harakatida muayyan yo‘nalish mavjudligini ochib beradi. Aynan mansabdor shaxsning qonunga zid xatti- harakatidagi muntazamlik qonuniylikni buzilishi deb baholanadi. Qonuniylik real amal qiluvchi huquq tizimidir, bu quyidagilarni anglatadi: 1) Jamiyat va davlatda huquqiy qonunchilikning mavjudligi, ya’ni amaldagi qonunlar ideal huquqni, huquqiy prinsiplarni, umuminsoniy qadriyatlarni, erkin demokratik va huquqiy davlat g‘oyalarini adekvat ifodalaydi. Bunda konstitutsiya va b. Qonunlar xalqaro huquhnormalari va prinsiplariga, xalqaro standartlarga, insonning ajralmas huquqlariga mos keladi . 2) Davlat organlari va jamoat tashkilotlari, mansabdor shaxslarning harakatlarida konstitutsiya va b.qonunlardagi qoidalarning turli shakllarda to‘liq amalga oshirilishi. Bu mansabdor shaxslar fuqarolar va b.shaxslar tomonidan o‘zlarining huquq va erkinliklaridan foydalanishlarini ta’minlashlari, shuningdek, ko‘rsatilgan huquq va erkinliklar buzilgan taqdirda yoki fuqarolar bilan mansabdor shaxslar o‘rtasida konfliktlar yuzaga kelganda qonun bo‘yicha muhofaza qilishi lozim bo‘lgan shaxslardir . 3) Konstitutsiya va b.qonunlarni amal qilishining samarali himoyasini ta’minlanishi. Yuridik himoyaning bu tizimi o‘z ichiga: 1) qonunlarning harakatda bo‘lishi ustidan davlat kontroli va nazorati tizimini, 2) fuqarolar va b.shaxslar tomonidan o‘z huquq va erkinliklarini, qonuniy manfaatlarini individual himoya qilish tizimini oladi. Mana shu uch elementning mavjudligi erkin jamiyatda real amal qiluvchi huquhq tizimi sifatidagi qonuniylik mazmunini tashkil etadi. qonuniylikni buzilishi doimo fuqarolar va boshqa shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga, ijtimoiy va davlat manfaatlariga sezilarli darajada putur yetkazilishini

anglatadi. Amalda mansabdor shaxslar tomonidan yo‘l qo‘yiladigan qonun buzilishlarining ba’zilarini qonuniylikni buzilishi deb farqlash empirik va adekvat bo‘lmagan tarzda amalga oshiriladi. Huquqni muhofaza qilish organlari amaliyoti uchun qonuniylikni buzish hollarini bir necha turlarga bo‘lish xos («qo‘pol», «juda qo‘pol»). Biroq bunday farqlash juda to‘g‘ri emas. Chunki, qonuniylikni har qanday buzilishi katta ijtimoiy xavfni keltirib chiqaradi, shaxsga jiddiy zarar yetkazadi. Albatta, qonun buzilishi bilan qonuniylikni buzilishi orasida real farqlar mavjud. Qonunning buzilishi ayni paytda qonuniylikning ham buzilishi hisoblanishi quyidagi hollarda kuzatiladi : 1) Konstitutsiya va b. qonunlar normalarining buzilishi (fuqarolar va b. shaxslarning konstitutsiyaviy huquqlari va qonuniy manfaatlarining buzilishi, fuqarolar va b. shaxslarga imtiyozlarning noqonuniy berilishi, fuqarolar va b. shaxslarning majburiyatlarni o‘tashdan noqonuniy ozod etish); 2) Mansabdor shaxslar tomonidan tomonidan o‘z xizmat vazifalarini bajarishlari bilan bog‘liq jinoyatlarni sodir etishlari (pora olish, mansab mavqeini suiste’mol etish va b.). Shu bilan birga mansabdor shaxslar tomonidan qonunni ba’zi buzilishlari qonuniylikni buzilishi deb qaralmasligi kerak: а ) Konstitutsiya normalarini konkretlashtiruvchi qonunni jiddiy bo‘lmagan holda buzish; b) Mansabdor shaxslar tomonidan o‘z xizmat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lmagan holda jinoyatlar va b. huquq buzarliklarni sodir etish hollari . Davlat organlari faoliyatida qonuniylikni ta’minlash tizimi qonuniylikni buzilish hollarini oldini olish va qonuniylikni mustahkamlashga qaratilgan choralar yig‘indisidan iborat, ular ikki qismdan iborat : 1) qonuniylikni buzilishini oldini olish; 2) qonuniylikni mustahkamlash. Qonuniylikning buzilishini oldini olish qonuniylikni buzilish sabablari va sharoitlarini aniqlashni, ularni yo‘qotishni, qonuniylikni buzilishiga olib keluvchi barcha salbiy omillarni, jarayonlarni tugatishni anglatadi. Bunday omillar qatoriga:

siyosiy nobarqarorlik, aholi va mansabdor shaxs huquqiy madaniyatining pastligi, professional huquqiy ong deformatsiyasi, mansabdor shaxs tomonidan qonuniylikka nisbatan maqsadga muvofiqlikning ustun qo‘yilishi va h. kiradi. Qonuniylikni mustahkamlash davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatida qonuniylik kafolatlarini shakllantirish va takomillashtirishni taqozo etadi. Qonuniylikning huquqiy kafolatlari: qonunchilikni takomillashtirish choralari; qonuniylikni buzilish holatlarini aniqlash choralari; himoya choralari; javobgarlik choralari; qonuniylik ahvoli ustidan nazorat va kontrol olib borish choralari; - qonuniylikni buzilishini oldini olish choralari. Qonuniylik ahvoli ustidan nazorat va kontrolga quyidagilar kiradi : 1) davlat hokimiyati oliy organlarining kontroli; 2) davlat boshqaruvi oliy organlari kontroli; 3) sud kontroli; 4) prokuror nazorati; 5) jamoat nazorati . Huquqiy tartibot tushunchasi, qadr-qimmati va obyektiv zarurligi Qonuniylik bilan chambarchas bog‘liq holda boshqa bir ijtimoiy-huquqiy hodisa - huquqiy-tartibot turadi. Huquqiy-tartibot - bu huquq va qonunga asoslangan ijtimoiy munosabatlarning tartibga solingan holatidir. Huquqiy-tartibot - bu huquqiy normalar qoidalarining barcha huquq subyektlari tomonidan aniq va to‘la amalga oshirilishi natijasida o‘rnatiladigan ijtimoiy munosabatlar tizimidir .

Huquqiy-tartibot - bu huquqiy talablarni amalga oshirishning oxirgi natijasi, huquq normalariga rioya etish, ularni bajarish natijasidir, ya’ni qonuniylikning amalga oshirilishi huquqiy tartibotga olib keladi. Qonuniylik bilan huquqiy-tartibot o‘zaro chambarchas bog‘liq. Huquqiy-tartibot huquqiy tartibga solishning maqsadi, natijasi hisoblanadi, chunki : 1. Huquqiy-tartibotga faqat huquqiy tartibga solish va qonuniylikni takomillashtirish yo‘li bilan erishiladi. 2. Qonuniylikning mustahkamlanishi albatta huquqiy tartibotning mustahkamlanishiga olib keladi. 3. Huquqiy tartibot mazmuni qonuniylik mazmuniga bog‘liq holda shakllanadi. Huquqiy tartibotni shakllantirishda ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish mexanizmining barcha elementlari ishtirok etadi. Ularning sababiy-oqibat aloqadorligi jamiyat huquqiy hayotining asosini tashkil etadiki, bu oxir oqibatda huquqiy tartibotning o‘rnatilishiga olib keladi . 1. Huquq normalari - bu huquqiy tartibotning normativ asosi, huquqiy tartibga solish mexanizmining boshlang‘ich bo‘g‘inidir . 2. Huquqiy munosabatlar - huquqiy tartibga solish mexanizmining elementi bo‘lib, ular qonun chiqaruvchi organ tomonidan taxmin qilingan ideal huquqiy tartibotdan huquqiy normalar bilan nazarda tutilgan ijtimoiy munosabat ishtirokchilarining konkret xatti-harakatiga o‘tishni ta’minlaydi. Huquqiy tartibga solish mexanizmining bu bosqichida huquqiy munosabat subyektlarining lozim darajadagi xulqini kafolatlovchi qonuniylik qo‘shiladi. 3. Yuridik huquq va majburiyatlarni amalga oshirish aktlari huquqiy tartibotning yakunlovchi shartidir. Qonuniylik rejimi sharoitida huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquqlari va majburiyatlari ularning real xatti-harakatlarida ifodalanadi, o‘z maqsadiga yetadi, shu tariqa huquqiy tartibotni tashkil etuvchi

ijtimoiy munosabatlar tizimiga aylanadi. Huquqiy tartibotning mazmunini subyektlarning huquqqa mos xatti-harakatlari, xulq- atvori tashkil etadi, bu shunday xulq-atvorki, u huquq normalari bilan tartibga solingan va huquqiy tartibga solish maqsadlariga erishgan bo‘ladi . Huquqiy tartibot tuzilishi - bu huquq bilan tartibga solingan ijtimoiy munosabatlar tizimining ularning tarmoqlari mazmuni xususiyatlariga muvofiq holda birligi va ayni vaqtda bo‘linishidir. Huquqiy tartibot - bu amalga oshirilgan huquq tizimidir. U huquqning tegishli tarmoqlari normalari bilan tartibga solingan konstitutsiyaviy, ma’muriy, moliyaviy, yer, oila va ijtimoiy munosabatlarning boshqa turlarini o‘z ichiga oladi. Tuzilish jihatdan huquqiy tartibot huquq tizimining amalga oshirilgan elementlarini aks ettiradi . Ijtimoiy munosabatlarning maxsus tizimi sifatidagi huquqiy tartibotning xususiyati shundaki, u faqat huquq normalari asosida yuzaga keladi va shu sababdan davlat tomonidan qo‘riqlanadi. Huquqiy tartibot bilan jamiyatda mavjud bo‘lgan barcha munosabatlar qamrab olinmaydi. Ijtimoiy hayotning muayyan qismi huquqiy tartibga solinishga ehtiyoj sezmaydi. U boshqa nohuquqiy ijtimoiy normalar ta’sirida bo‘ladi. Bu ma’noda huquqiy tartibot normativ tartibga solish ta’sirida shakllanuvchi ijtimoiy munosabatlar umumiy tizimining bir elementi bo‘lib hisoblanadi. U ijtimoiy tartibotning bir qismidir. Ijtimoiy tartibot ijtimoiy normalarni tadbiq etilishi natijasida shakllanadigan ijtimoiy munosabatlarning yaxlit jamlangan tizimidan iborat. Huquqiy davlatda ijtimoiy tartibotning barcha elementlari o‘zaro aloqadorlikda va davlat himoyasida bo‘ladi. Biroq, faqat huquqiy tartibotgina maxsus davlat choralari bilan qo‘riqlanadi. Ijtimoiy tartibotni tashkil etgan munosabatlar tizimida asosiy bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib huquqiy tartibot hisoblanadi, chunki u muayyan darajada normativ tartibga solishning eng muhim xususiyatlarini aks ettiradi .

Qonuniylik va huquqiy nigilizm Qonuniylik haqida gap yuritar ekanmiz, bu o‘rinda albatta huquqiy nigilizm haqida ham so‘z yuritish zarur. Zero jamiyatda qonuniylikning to‘la amalga oshishiga to‘siq hisoblanadigan salbiy hodisalardan biri bu huquqiy nigilizmdir. Huquqiy nigilizm bu- jamiyatning muayyan bir holati bilan belgilanadigan huquqiy ong xastaligidir. Huquqiy, ya’ni yuridik nigilizm bu - huquqni ijtimoiy qadriyat sifatida e’tirof etmaslik bo‘lib, u huquqga, qonunga. Huquqiy tartibotga negativ-salbiy yondoshuvchi, uni inkor etuvchi hamda huquqning jamiyatda tutgan o‘rniga, uning zarurligiga va ahamiyatiga ishonmaslikda o‘zining ifodasini topadi. Nigilizm atamasi lotincha ―nihil - so‘zidan olingan bo‘lib, ―hech narsa (nichto), ―hech nima (nichego) ma’nolarini anglatadi . Nigilizm o‘z mazmuniga ko‘ra ijtimoiy hodisalar qatoridan o‘rin olgan bo‘lib, u ayni paytda quyidagi xossalar bilan tavsiflanadi: - nigilizm jamiyatda e’tirof eitlgan qadriyatlarga nisbatan juda keskin yondoshuvi bilan ajralib turadi , - nigilizmning ijobiy xarakterdagi biron-bir maqsadga yo‘naltirilmaganligi, - bu hodisa o‘zida biron-bir yaratuvchilik, g‘oyalarini jamlamagan . Ta’kidlab o‘tish kerakki, jamiyatda nigilizmning ancha turlari mavjud bo‘lib, ular, o‘z navbatida turli mezonlar asosida tavsiflanadi. Masalan, qanday qadriyatlarni inkor etishiga qarab, nigilizmning siyosiy, diniy, axloqiy kabi ko‘rinishlari ajratiladi. Huquqiy, ya’ni yuridik nigilizm bu - huquqni ijtimoiy qadriyat sifatida e’tirof etmaslik bo‘lib, u huquqga, qonunga, huquqiy tartibotga negativ-salbiy yondoshuvchi, uni inkor etuvchi hamda huquqning jamiyatda tutgan o‘rniga, uning zarurligiga va ahamiyatiga ishonmaslikda o‘zining ifodasini topadi. Ilmiy, o‘quv adabiyotida huquqiy nigilizmning bir necha turlari ajratib ham ko‘rsatilgan. Masalan, rossiyalik huquqshunos olim, professor N.I.Matuzov huquqiy nigilizmning quyidagi ko‘rinishlarini ajratgan : 1. Qonunlar va boshqa normativ aktlarni qasddan buzishlik. 2. Yuridik qoidalarni ommaviy tarzda bajarmaslik va ularga rioya etmaslik.

3. Bir-biriga zid huquqiy aktlar chiqarish. 4. Qonunchilikni maqsadga muvofiqlik bilan almashtirish. 5. Vakillik va ijro hokimiyati tuzilmalari o‘rtasida qarama-qarshilik. 6. Inson huquqlarining buzilishi. 7. Huquqiy nigilizmning nazariy shakli mavjudligi. (bu ko‘rinishi ilmiy adabiyotlarda mavjud bo‘ladi ). Professor V.A.Tumanov esa huquqiy nigilizmning sust -passiv va faol shakllarini ajratadi. Huquqiy nigilizmning passiv shaklida huquqga nisbatan befarqlik, loqaydlik, uning jamiyatda tutgan o‘rni va ahamiyatini yetarlicha baholamaslik xos. Faol yuridik nigilizm uchun esa huquqga nisbatan ongli ravishda do‘stona bo‘lmagan munosabat xos. Bunday yondoshuv vakillari, huquqning jamiyatda tutgan o‘rni, uning imkoniyatlaridan boxabar, shu bois ham, ular huquqga qarshi chiqadilar. Yuqorida qayd etilgan olim huquqiy nigilizmni kuyidagicha turlarga ajratadi: A) ijtimoiy ongning eng yuqori qatlamlarida nazariy qoidalar sifatida mavjud bo‘lgan huquqiy nigilizm ; Б ) ko‘pchilikning oddiy ommaviy ongida qat’iy andozalar, salbiy qarashlar, noto‘g‘ri tushunishlar shaklidagi huquqiy nigilizm ; B) idoraviy huquqiy nigilizm - u idoraviy manfaatlar ustunlik qilib, qonunlarga zid keladigan, biroq idoraviy manfaatga mos aktlar qabul qilishda ifodalanadigan nigilizm ; Huquqiy nigilizm bu- jamiyatning muayyan bir holati bilan belgilanadigan huquqiy ong xastaligidir . Huquqiy nigilizm ancha murakkab hodisa bo‘lib, unga qarshi kurash unchalik ham oson vazifa emas. Ayni paytda, unga qarshi kurash yo‘llari har xil bo‘lishi mumkin. Ular sirasiga quyidagilarni kritish mumkin : - ijtimoiy-iqtisodiy xarakterdagi islohotlar; - huquqiy tartibga solish mazmunini o‘zgartirish; - yuridik normalarning mazmunini imkon qadar aholining turli qatlamlariga yaqinlashtirish; - sud faoliyatining xarakterini o‘zgartirish va alohida sudga nisbatan hurmat hissini

tarbiyalash orqali odil sudlovning obro‘sini ko‘tarish; - huquq qo‘llash amaliyotini yaxshilash; - mazkur yo‘nalishlarda olib boriladigan nazariy ishlarni va shu kabilar . Yuqoridagilarning barchasi, umuman olganda jamiyatning huquqiy madaniyatini oshirishga qaratilgan hamdir. Demak, yuqori darajadagi huquqiy madaniyatning mavjudligi - huquqiy nigilizmning kamayishiga olib kelishi aniq. Huquqiy idealizm –huquqiy nigilizmdan farq qilgan holda, u huquqning jamiyatda tutadigan o‘rniga yuqori baho beradi. Bu ikki hodisaning ham oziqlanadigan manbasi bitta- huquqiy johillik, huquqiy ong xastaligi, siyosiy- huquqiy madaniyatning zaifligi. Shu bois, bu ikki hodisaning bir medalning ikki tomoni deyish mumkin . Aytish kerakki, huquqiy idealizm darrov ko‘zga tashlanib ham turmaydi, uni tezda payqash ham qiyin. Biroq, uning natijalari davlat va jamiyat uchun juda sezilarli bo‘lishi mumkin. Bu shunda ko‘rinadiki, huquqga amalga oshmaydigan orzu-umidlar bog‘lanadi, undan ortiqcha natijalar kutiladi, oqibatda esa, kutilgan natijalarni bera olmagan huquqning qadr-qimmati ancha tushib ketishi mumkin. Shuning uchun, huquqni mutlaq qadriyat sifatida ko‘klarga ko‘tarish ham maqsadga muvofiq emas, uning real hayotda o‘rni va roli qanday bo‘lsa, o‘shanga muvofiq ravishda vazifalar yuklatgan ma’quldir. Haqiqatan ham, faqat yaxshi qonunlar qabul qilish bilangina maqsadga erishishi mumkin bo‘lsa, allaqachon jamiyat juda ilgarilab ketgan bo‘lar edi. Biroq, bu yaxshi qonunlar yaxshi natija berishlari uchun, sharoit, ya’ni iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy omillar pishib yetilgan bo‘lishish kerak. Qonunlarning kuchsizligi, ularning hayotiy emasligi aholi orasida unga ishonchsizlikni, loqaydlikni shakllantirishi mumkin. Qonunga loqaydlik esa, asta-sekin hokimiyatga loqaydlikka olib kelishi mumkin. Qonunlar ijrosi bilan kuchli. Sh.Monteskye mana shu masalaga doir yozgan edi: «qachonki men u yoki bu mamlakatga otlanadigan bo‘lsam, u yerda men yaxshi qonunlar bormi deb qiziqmayman, chunki yaxshi qonunlar hamma joyda ham bor, men asosan, qonunlarning qanday amalga oshayotganligi bilan qiziqaman».

Ayni paytda, qonunlarning bajarmasligiga aholining ham daxli bor bo‘ladi, albatta. Jamiyatning huquqiy ongi va madaniyatining pastligi ham bu holatga olib keladi. Markazda qabul qilingan yaxshi qonunning taqdiri, ko‘pincha mahalliy amaldorlarning umumiy huquqiy madaniyati, davlatona yondoshuviga bog‘liq holda ijro etiladi. Shunday qilib, huquqiy nigilizm va huquqiy idealizm jamiyatning umumiy huquqiy ongi va umumiy huquqiy madaniyati hamda huquqiy tafakkuri bilan bog‘liq hodisalardir. Shu bois ham jamyatning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini ko‘tarish dolzarb masaladir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, «...Xalqimizning huquqiy madaniyatini yuksaltirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishi lozim. Zero, mustaqillik so‘zining zamirida ham katta, ulug‘ huquqga ega bo‘lish degan tushuncha yotadi. Konstitutsiya va qonun ustunligi davlat va uning organlari, mansabdor shaxslar, barcha jamoat birlashmalari va fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq faoliyat olib borishini taqozo etadi. Bundan tashqari, bu konstitutsiyaviy tamoyil, barcha normativ huquqiy aktlar Konstitutsiyada mustaqkamlangan qoidalarga to‘liq mos kelishini ham qat’iy talab etadi. Mazkur konstitutsiyaviy prinsipgaga to‘la rioya etish, oqibat natijada mamlakatda qonunchilik va huquqiy tartibot, taraqqiyot va barqarorlik hukm surishiga olib keladi. Shu munosabat bilan, konun ustuvorligi haqida fikr yuritilayotganda, avvalo bir masala haqida ta’kidlab o‘tish joiz. Tadqiqotchilar tomonidan qonun ustuvorligi bilan huquq hukmronligi tushunchalari bir mazmundagi, sinonim xodisalar sifatida tushunilish xollari mavjud. Biroq, ilmiy adabiyotda, ular mohiyatan yaqin huquqiy hodisalar bo‘lsa-da, ayni paytda, bir-biridan muayyan darajada farqlanishi kursatiladi. Huquq hukmronligi bu shunda ko‘rinadiki, har qanday davlat, o‘zi huquqiy normalar yaratar ekan, eng avvalo o‘zi aynan shu huquqiy normalarga rioya etishi kerak, ya’ni amaldagi huquq normalari fuqarolar uchun qanchalik majburiy xarakterga ega bo‘lsa, davlat uchun ham shunchalik majburiy xarakterga egadir. Davlat hokimiyati qonunda belgilab qo‘yilgan asoslarda va doiralarda harakat qilmog‘i, davlat organlari esa, hech bir istisnosiz harakatdagi huquq normalariga bo‘ysunmog‘i lozim. Buning ma’nosi shuki, davlat organlari faqat qonun bergan vakolat doirasida harakat qilib, Konstitutsiyaga muvofiq uning kompetensiyasiga (huquq va

majburiyatlar majmui) kiradigan qarorlarni qabul qilish va harakatlarni sodir etish huquqiga ega. Huquq hukmronligi bu - davlatning, uning mansabdor shaxslarining, davlat organlarining, fuqarolarning va ularning turli tuzilmalarining faoliyati huquq bilan bog‘liqligi, huquq asosida kechishidir. Qonun ustuvorligi bu - muayyan bir davlatda amal qilib turgan huquq manbalari, ya’ni normativ-huquqiy hujjatlar ichida qonunning oliy yuridik kuchga ega ekanligi, barcha qonun osti aktlari qonunga mos kelishi lozimligidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining uchinchi bobi huquqiy davlat barpo etishda muhim bo‘lgan ushbu prinsipni o‘zida mustahkamlagan: O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarning ustunligi so‘zsiz tan olinadi. Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko‘radilar. (15 -modda.) Oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan va O‘zbekiston hududida bevosita to‘g‘ridan - to‘g‘ri amal qiladigan Konstitutsiyaning ustunligi shuni anglatadiki, O‘zbekiston hududida qabul qilinadigan barcha qonunlar va boshqa normativ aktlar Konstitsiyaga zid kelmasligi, unga mos kelishi lozim. Davlat hokimiyati organlari, mansabdor shaxslar, fuqarolar, o‘zini- boshqarish organlari, barcha boshqa tashkilot va tuzilmalar O‘zbekiston Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etishlari kerak. Shu tariqa davlat faoliyati huquq va qonunlar bilan ―bog‘lab qo‘yiladi, ma’lum darajada cheklab qo‘yiladi. Zotan, «Chinakam demokratik jamiyatda Prezident xam, oddiy fuqaro ham konunga rioya etadi. Boshka iloji yo‘q.» Qonunlarga rioya etish uchun ular rasmiy tarzda e’lon etilgan bo‘lishi shart. Qonunlarning e’lon qilinishi- ularga rioya etishning shartidir, chunki e’lon qilinmagan qonun qo‘llanilmaydi. Qonun ustuvorligi va huquq hukmronligi (―rull of low) -huquqiy davlatning eng muhim tamoyillaridan, tavsiflaridan biri hisoblanadi. Shu bois ham olimlar huquq ustuvorligi bilan qonun ustuvorligini alohida talqin etishlari ham bejiz emas, albatta. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, hatto huquq usutvorligi

g‘oyasining ―yoshi qonun ustuvorligi g‘oyasinikidan ulug‘roq, ya’ni undan oldinroq shakllangan. qonun ustuvorligi g‘oyasining mazmunini Konstitutsiyaning ustuvorligi, qonunni qabul qilishning va unga tegishli o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritishning alohida tartiboti, muolija jarayoni mavjudligi, qonunga barcha boshqa normativ-huquqiy aktlarning mos kelishi majburiyligi, qonunni amalga oshirish va uni muhofaza etishning maxsus mexanizmi mavjudligi, yaxlit qonunchilik tizimining ziddiyatsiz bo‘lishini ta’minlaydigan konstitutsiyaviy nazoratning mavjudligi tashkil etadi. Huquq ustunligi o‘z ichiga quyidagilarni olishi kerak: 3. davlat va jamiyat hayotining barcha muhim masalalariga huquq va qonun nuqtai-nazaridan qarash va hal etish, 4. umuminsoniy axloqiy-huquqiy qadriyatlar va huquqning formal-regulyativ qadriyatlarini legitimli ommaviy hokimiy kuch bilan bilan uyg‘unlashtirish, davlat va jamoat organlarining har qanday qarorlarini g‘oyaviy-huquqiy asoslash, 5. davlatda huquqning ifodalanishi va harakatini ta’minlashning ishonchli vositalari mexanizmi mavjudligi. Huquq ustunligi haqida gapirganda, albatta, huquq va qonunning birligi tamoyiligini ham ta’kidlash lozim. Chunki bu huquqiy davlat qurish amaliyoti uchun juda muhim huquqiy masala. Zero huquqiy davlatda istalgan normativ - huquqiy akt nafaqat shakli, nomlanishi, qabul qilinish tartibi bo‘yichagina emas, balki mazmuni va mohiyatiga qarab ham huquqiy qonun bo‘lishi kerak. Buning ma’nosi shuki, mazkur qonun, albatta o‘zida insonning tabiiy huquqlarini jamlagan, inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari borasidagi xalqaro andozalarga mos keladigan, qonunda belgilangan asos va tartibda shakllangan davlat organi tomonidan qabul qilingan bo‘lishi kerak. Konunning ustunligi shunda vojib bo‘ladiki, qachonki, unga tegishli iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy zamin hozirlangan bo‘lsa. Huquq xukmronligi shunda yaratuvchilik harakteriga ega bo‘ladikim, qachonki u o‘zida haqiqat, tafakkur, idrok, vijdon, halollik, erkinlik, birodarlik va adolat kabi umuminsoniy-axloqiy qadriyatlarni o‘zida ifodalab, ularning hayotga

singishiga xizmat qilsa.. «Chinakam huquqiy davlat barpo etmok uchun mamlakatda adolatli, insonparvar, demokratik konunlar tantana kilmogi shart». Aytish joizki, huquq xukmronligi va qonun ustuvorligi, eng avvalo adolatga asoslanmog‘i, adolat hukmronligiga olib kelmog‘i lozim, ya’ni Konstitutsiyamizning 13 moddasida mustahkamlanganidek, ―...inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr- qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi degan qoidaning real amalga oshishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Shunday qilib, qonun ustuvorligi albatta huquqiy qonun ustuvorligini nazarda tutishi, davlatning huquqiy qonun bilan bog‘liqligi, huquq bilan bog‘liqligi huquqiy davlat qurishda muhim ekanligi, shubhasizdir Ayni paytda, «Hayotiy zarur konunlar tayyorlash va kabul qilish jamiyatni muvaffakiyatli tarzda islox qilishning muhim sharti bo‘lib, konun bizning mamlakatimizda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning asosiy vositasiga, davlat mikyosidagi vazifalarni xal etishning ta’sirchan omiliga aylanib bormokda». Konunning bunday nufo‘zga ega bo‘lishini ta’minlashda qonun ustuvorligi tamoyili hal qiluvchi rol o‘ynashi, shubhasizdir. Shu o‘rinda bir masala, ya’ni qonun ustuvorligini ta’minlashda aholining, ayniksa yoshlarning qonunlarga hurmat hissi bilan qarashini shakllantirish masalasi muhimligini yana bir ta’kidlash bilan bir qatorda, tarbiya tizimi ichida, aynan oilaning o‘ziga xos o‘rin tutishi, barcha ijobiy fazilatlar, avvalo oilada farzandga singdirilishi va shu munosabat bilan, jamiyatda qonunga itoatkor shaxsning shakllanishi uchun oilaning mas’uliyati, hatto ma’naviy javobgarligi mavjudligini qayd etish o‘rinli, bizningcha .

Adabiyotlar: 1. Каримов И . А . Ўзбекистоннинг сиёсий - ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари . Т .: « Ўзбекистон ».1995. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т.:Ўзбекистон. 1992. Ўзбекистон:миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. -Т.: 1996. -44-б. 3. Ватан саждагох каби муқаддасдир. 3-том. -Т.: «Ўзбекистон», 1996, 53-бетлар 4. Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон.2005.74-б. 5. Каримов И.А.Ўзбекистон демократик тараққиётнинг янги босқичида.Т.: Ўзбекистон.2005.70-бет . 6. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ва манфаатлари –энг олий қадриятдир. Халқ сўзи.2005 йил 8 декабр. 7.Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил, 17 феврал.

Похожие

Qonuniylik va huquqiy tartibot

Qonuniylik va huquqiy tartibot

Davlat boshqaruvida qonuniylik va intizomni

Qonuniylik tushunchasi, mohiyati va vazifalari

Huquqiy ong va huquqiy madaniyat