O`zbekiston respublikasida ikki palatali parlament tizimini shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari - Юриспруденция - Рефераты

O`zbekiston respublikasida ikki palatali parlament tizimini shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

35.8173828125 KB

O`zbekiston respublikasida ikki palatali parlament tizimini shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari Reja: 1. O`zbekistonda professional parlament tizimini shakllantirish zarurati . 2. O`zbekiston qonun chiqaruvchi hokimiyatning shakllanishi 3. O`zbekistonda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etish

O`zbekistonda professional parlament tizimini shakllantirish zarurati . O`zbekistonda parlament tizimi rivojlanib, ikki palatali parlamentga o`tishga tayyorgarlik ishlari olib borilayotgan bugungi kunda bu sohada so`nggi yillarda amalga oshirilayotgan o`zgarishlar mohiyatini yanada chuqurroq anglab etish uchun mamlakatimizda ilk qonun chiqaruvchi organni tashkil etish g`oyalari, uning tashkil topishi va bosib o`tgan yo`lini tarixiy izchillikda xolisona tahlil etish lozim. O`zbekiston milliy mustaqillik davrida davlat va jamiyat qurilishi islohotlari shuni ko`rsatdiki, mamlakatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish uchun nafaqat kuchli davlatchilikni shakllantirish va davlatning islohotchilik o`rnini kuchaytirish, balki jamiyat va uning institutlarini ham demokratik qadriyatlar talablari darajasida rivojlantirish zarurligini islohotlar tajribasi isbotlab berdi. Hali siyosiy partiyalar jamiyatdagi turli ijtimoiy tabaqalar manfaatlarini ifodalash va himoya qilish darajasiga ko`tarila olmaganligi, mintaqaviy manfaatlarni shakllantiruvchi, ifodalovchi, ularni tashuvchi siyosiy institutlarning hali shakllanmaganligini hayot ko`rsatdi. Bu sohadagi bo`shliqni ikki palatali parlament barpo etish bilan to`ldirish mumkin bo`ladi. Parlamentning yuqori palatasi mintaqaviy manfaatlarni ifodalash, himoya qilish, har bir mintaqa manfaatlarini o`zaro kelishtirish, ularni qabul qilinayotgan qonunlarda e’tiborga olish kabi jamiyatdagi turli mintaqaviy intilishlar uchun asos bo`lgan manfaatlarni kelishtirish funktsiyalarini bajarib, jamiyat bilan qonun chiqaruvchi hokimiyatning yanada uyg`unlashuvini ta’minlasa, quyi palata faqat siyosiy partiyalar va tashabbuskor guruhlari nomzodlari asosida shakllanib, bir tomondan, siyosiy partiyalar mas’uliyati va o`rnini kuchaytirsa, ikkinchi tomondan, siyosiy partiyalar o`z funktsiyalarini demokratik qadriyatlar asosida (ayniqsa, jamiyatdagi turli ijtimoiy tabaqalar manfaatlarining ifodachisi bo`lish funtsiyasini) bajarishga kirishadilar va jamiyat bilan davlat hokimiyatini to`la ma’nodagi uyg`unlashuvini ta’minlaydi. XX asrning so`nggi o`n yilliklari tajribasi ko`rsatayotganidek, ikki palatali parlament fuqarolik jamiyati shakllanishining huquqiy va siyosiy asoslarni yaratishga kengroq imkonlar beradi. SHu bois,

mamlakatda birinchi bo`lib ikki palatali parlament tuzish g`oyasini Prezident Islom Karimov ilgari surdi. 2000 yil 23 yanvarda ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning II sessiyasida jurnalistlar bilan uchrashuvida Prezident Islom Karimov O`zbekistonda ham ikki palatali parlament tashkil qilish, uni shakllantirish vaqti kelganini, bo`lg`usi parlament tarkibi ikki palatali bo`lishi lozimligini keng jamoatchilik uchun e’lon qildi. Mamlakat xalqi bu g`oyani har tomonlama qo`llab-quvvatlash bilan kutib oldi. O`zbekistondagi parlament islohotlari masalasini tadqiq etar ekanmiz, yurtimizning sovet davridagi qonun chiqaruvchi hokimiyat vakolatini bajargan davlat organining mohiyati va rolini to`g`ri baholamasdan turib, bugungi o`zgarishlar ahamiyatini chuqur tasavvur etish mushkul. Zero, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov qayd etganidek, "Hayotimizda qanday o`zgarishlar ro`y berganini baholash uchun bizga sobiq Ittifoqdan, eski mustabid tuzumdan qanday tarixiy meros qolganini yana bir karra eslashimiz zarur". Darhaqiqat, jamiyatimizda kechayotgan jarayonlarni xolisona tahlil qilish uchun O`zbekiston parlamentchiligi rivojlanishining bosqichlarini puxta o`rganish, ularga to`g`ri baho berish, sho`ro hokimiyati paytidagi hodisalar, mustaqillikka erishilgan so`ng yangi islohotlar jarayonini keng tahlil qilish lozim. Boisi, O`zbekiston parlamentchiligi taraqqiyotining Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda Birinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy navbatdagi bosqichi uni ikki palatali shaklga transformatsiya bo`lishi bizdan tarixni puxta bilishni talab qiladi. Buning yana bir foydali tomoni shundaki, manbalarni sinchkovlik bilan o`rganish, ilgari yo`l qo`yilgan kamchiliklarni tahlil qilish bunyodkorlikdagi tajribani orttirib, parlamentning yangi shaklga o`tishida bu omillardan samarali foydalanish uchun mustahkam poydevor yaratadi. O`zbekiston qonun chiqaruvchi hokimiyatning shakllanishi “O`zbekiston qonun chiqaruvchi hokimiyatning shakllanishi tarixini sovet imperiyasi parchalanib ketishi munosabati bilan ko`pgina tarixiy faktlar va xodisalar qayta ko`rib chiqilishi va qayta baholanishini hisobga olgan holda chuqur

tahlil etmasdan va uni bilmasdan, O`zbekistonning sovet davrida qonun chiqaruvchi hokimiyat vakolatini bajargan davlat organining mohiyati va rolini tanqidiy mushohada etmasdan turib, ana shu hokimiyat organi faoliyati butun mexanizmining xolisona manzarasini tasavvur etish mumkin emas, - deb yozadi yuridik fanlar doktori E.Xalilov, - Mazkur holat O`zbekistonning qonun chiqaruvchi organi shakllanishi manbalariga tarixiy nazar tashlash jihatidangina emas, balki Oliy Majlis - mustaqil O`zbekistonning mutlaqo yangi qonun chiqaruvchi oliy organi ekanligi xususida ilmiy xulosalar va fikrlarni shakllantirishning asosi sifatida ham muhimdir". Tarixdan ma’lumki, utopik g`oyalarni ro`yobga chiqarishga da’vo qilgan bolsheviklar amalga oshirgan davlat to`ntarishidan so`ng mutlaqo yangi tuzum o`rnatildi, yangi boshqaruv tizimi tuzildi. Biroq mamlakatimiz hududida parlament tizimi, qonun chiqaruvchi organni shakllantirish yo`lidagi ilk urinishlar va harakatlar xususida so`z borganda, bu jarayon hisobini sovet davridan boshlash, yoki unga bog`lash mutlaqo noto`g`ri bo`lar edi. CHunki tarixiy dalillar bizning o`lkada bu masalada bolsheviklardan avvalroq ancha jiddiy sa’yi-harakatlar olib borilganligini tasdiqlaydi. O`zbekistonda qonun chiqaruvchi organ Angliyadagidek XIV asrda shakllana olmadi. CHunki mamlakatda asrlar davomida rivojlanib kelgan milliy davlatchilik tizimida jamiyat shariat qonunlari asosida, yakka hukmron xonlar, amirlar tomonidan taxt vorisligi asosida boshqarilar edi. Garchi avlat boshqaruvida vazifalar aniq taqsimlangan bo`lib, xon huzuridagi nufuzli, e’tiborli amaldorlardan tuzilgan kengashda davlat ishlari maslahatlashib turilgan bo`lsa-da, amaldorlar, qozilar yuqoridan tayinlanar, saylovlar, qonun chiqaruvchi organlar haqida so`z ham bo`lishi mumkin emas edi. Xonliklardagi ichki biqiqlik, o`sha vaqtdagi o`zaro nizolar, so`nggi asrlarda Evropada sodir bo`layotgan o`zgarishlardan bexabarlik sharoitida mamlakatda arlament tizimi haqida tasavvurlar ham yo`q edi. XIX asrning ikkinchi yarmida o`lkaning Rossiya imperiyasi mustamlakasiga aylantirilishi va mustaqil milliy davlatchilikning tugatilishi esa o`lka taraqqiyotini orqaga surib, ahvolni yanada

og`irlashtirib yubordi. Bu davrda Rossiyada ham absolyut monarxiyaning hukmronligi o`lkaga ilg`or fikrlarning kirib kelishiga jiddiy to`siq edi. Biroq XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda yuzaga kelgan ma’rifatparvarlik va taraqqiyparvarlik harakati - jadidchilik o`lka xalqlarini qoloqlik botqog`idan olib chiqish yo`llarini izlay boshladi. Dastlab xalqni ma’rifatli qilish orqali taraqqiyotni ko`zlagan bunday ilg`or fikrli kishilar tabiiy ravishda siyosiy masalalarga ham yaqinlasha bordilar. Ammo o`lkadagi barcha muammolar asosi bo`lgan mustabid boshqaruvga asoslangan mustamlakachilik tizimi har bir sohada og`ir to`siq bo`lib turardi. 1917 yil fevral inqilobidan so`ng, imperator yakkahukmronligi tugatilgach, muvaqqat hukumat 1917 yil 2 (15) martda chiqargan "Bayonotnoma"da yangi qonunchilik organini tuzish, umumiy saylov huquqi asosidagi yangi saylov qonuni qabul qilish e’lon qilindi. Bunday sharoitda mahalliy xalqlarning siyosiy faolligi keskin kuchaydi. Turkistonda ilk bor mahalliy boshqaruv organi sifatida shahar Dumalariga (1917 yil iyul-avgust oylari) saylovlar bo`lib o`tdi. Bu davrda o`lkada tobora faollashib borayotgan siyosiy jarayonlarda kuzda o`tkazilishi rejalashtirilgan Ta’sis majlisiga tayyorgarlik alohida o`rin egalladi. Ta’sis majlisiga umumiy tartibda saylov o`tkazish ko`zda tutilgan bo`lib, unda Rossiyada mamlakat boshqaruv shaklini va tabiiyki, Turkistonning huquqlarini ham belgilab beradigan konstitutsiya tuzish kutilmoqda edi. SHuning uchun Turkiston taraqqiyparvarlari unga jiddiy tayyorgarlik olib boradilar. «Biz Turkistonliklarga, deb yozgan edi o`sha paytda Mahmudxuja Bexbudiy, - ona tilida ham, rus tilida ham erkin so`zlay oladigan, tahrir qiladigan, shariatni biladigan, jahon siyosiy sharoitini tushunadigan kishilar darhol kerak. Ular Turkistonning hayotiy manfaatlarini hisobga oluvchi, biz uchun zarur qonunlar loyihalarini ishlab chiqishlari lozim. Agar biz musulmonlar bu ishni o`zimiz qilmasak, ruslar bizning o`rnimizga qonunlar chiqaradi. Ular xuddi avvalgidek bizning din va hayotimizga muvofiq kelmaydi»1. «Biz qabul qiladigan

qonunlar, deb uqtiradi u, - yahudiylarning ham, nasroniylarning ham, musulmonlarning ham, umuman, barchaning manfaatini himoya qilishi kerak». O`lkadagi siyosiy jarayonlar jadallik bilan rivojlanayotgan bunday vaziyatda milliy ziyolililar ham unga mos ravishda kun tartibiga o`sha davr imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda aniq vazifalar qo`yib boradilar. Ular Turkistondagi davlat boshqaruvi masalasini muhokama qilib, Toshkentda 1917 yil 17-20 sentyabrda bo`lib o`tgan turkistonlik va qozoq musulmonlari s’ezdida Turkiston Muxtoriyatini ta’sis etishga qaror qildilar. Turkiston Rossiya tarkibidagi Federativ Respublika bo`lishi ko`zda tutilgan bo`lib, davlat xazinasi, o`z armiyasiga ega bo`lmagan Turkiston sharoitida bu eng maqbul yo`l deb topilgan edi. Bu hukumatning qonunchilik organi Parlament bo`lishi, bu parlament Turkiston o`lkasida yashovchi barcha xalqlar tomonidan umumiy, to`g`ridan-to`g`ri, teng va yashirin ovoz berishi asosida 5 yillik vakolat muddatiga ega bo`lgan holda saylanishi haqida kelishib olinadi. Milliy ziyolilarning siyosiy huquqlarni qo`lga kiritishga bo`lgan xohishi, o`lkani boshqarish istagi, qonuniy hokimiyat organlarining legitim asoslarini yaratish va Turkistonda istiqomat qiladigan aholining turmush sharoiti va mentalitetiga to`g`ri keladigan qonunchilik hujjatlari va qarorlarining qabul qilinishi ularning oliy hokimiyat organlari, xususan qonunchilik organini yaratish maqsadini belgilaganliklarini yaqqol ko`rsatib turardi. 1917 yil oktyabrda Toshkentda bolsheviklar hokimiyatni qo`lga oldilar. Bolsheviklar o`lkada davr taqozosi bilan yuzaga kelgan ilg`or g`oyalarni bo`g`ib tashladilar, ularni amalga oshirishga yo`l bermadilar. Vaholanki, Turkistonlik taraqqiyparvarlar bu paytda hokimiyatni tinch yo`l bilan, saylovlar asosida, ya’ni demokratik yo`l bilan qo`lga kiritish uchun jiddiy tayyorgarlik ko`rib, shay bo`lib turgan edilar. Ular bu paytga kelib dunyoviy qonunchilik zarurligini anglab etgandilar, demokratik saylov asosida qonun chiqaruvchi organga ega bo`lgan dunyoviy davlat tuzish rejalariga ega edilar. YAqqol ko`rinib turibdiki, ularning saylov xuquqi asoslarini demokratik tarzda ishlab chiqdilar, diniy mansublik, jinsi, sinfiy kelib chiqish va mol- mulkka

qarab cheklashlar qo`ymadilar. Vaholanki, XIX asr u yoqda tursin, XX asr o`rtalarigacha ham AQSH, Angliya, Frantsiya, Germaniya kabi hozirda rivojlangan davlatlarda irqi, jinsi va kelib chiqishiga qarab jiddiy cheklashlar mavjud edi. Turkistonlik ilg`or fikrli ziyolilar tomonidan bunday ilg`or g`oyalarning 1917 yillardayoq ilgari surilishi ularning siyosiy jihatdan ancha ilg`orlashib borayotganliklarini ko`rsatib turardi. Ta’kidlash lozimki, o`lkada sovet hokimiyatining o`rnatilishiga javoban Turkistondagi taraqqiyparvar kuchlar musulmonlarning to`rtinchi favqulodda qurultoyini chaqiradi. 180 nafar delegat ishtirok etgan qurultoy 1917 yilning 9-10 dekabr kunlari Turkiston Muxtoriyatini e’lon qildi. Unda demokratik yul bilan Muvaqqat xalq kengashi (aytish mumkinki, parlament) va Muvaqqat hukumat saylandi. Evropalik aholiga Xalq kengashidan 18 ta joy (ya’ni umumiy miqdorning uchdan bir qismi) berildi. Biroq mahalliy aholiga bironta ham o`rin ajratmagan, uni davlat boshqaruv ishlariga qodir emas deb tahqirlagan sovet hokimiyati bu hukumatni tan olishni istamadi. Vaholanki, bu Turkiston xalqlarining irodasini aks ettirgan ilk demokratik hukumatni Farg`ona, Toshkent shaharlarida bo`lib o`tgan bir necha ming kishilik xalq namoyishlari to`la qo`llab-quvvatlab, unga ishonch bildirgan edi, sovet hokimiyati esa mahalliy aholi tomonidan mutlaqo tan olinmagan edi. Biroq sovet hokimiyati Turkiston Muxtoriyatini yo`q qilish to`g`risida qaror qabul qildi. Xalq Komissarlari Sovetining Turkiston muxtor hukumatini yo`qotish to`g`risidagi 1918 yil fevralda qabul qilgan qarori tub aholining asosiy manfaatlarini oshkora inkor etishdan dalolat berardi. Aytish mumkinki, turkistonliklar milliy demokratik asosda davlatchilikni tiklash, mustamlakachilik zanjirlarini uzish yo`lida birinchi amaliy qadam tashlashga uringan edi Sovet hukumatidan farqli o`laroq, Turkiston Muxtoriyati qonuniy asosda shakllangan bo`lib, keng musulmon ommasi va demokratik kayfiyatdagi evropalik aholidan vakolat olgandi. Turkiston Muxtoriyati o`z taqdirini o`zi belgilagan xalqning respublikasi edi. SHunday holat keyinchalik Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va Xorazm Xalq Sovet Respublikalarida ham qaytarildi. Garchi sovetlar andozasini kiritishga

urinish bo`lganligiga qaramay, bu respublikalar SHarqdagi birinchi xalq respublikalari bo`lib, ular qisqa muddatda o`rta asr monarxiya tuzumi va qoloqlikdan, diniy aqidaparastlik va bilimsizlikdan demokratik islohotlar tomon ulkan qadamlar tashladi. “Konstitutsiyaga ko`ra, BXSRning oliy organi - Butun Buxoro xalq vakillari qurultoyi bo`lib, u har 2000 saylovchiga bir vakil saylanadigan 350 nafar a’zodan iborat edi. Qurultoy har yili bir marta chaqirilar, unda Respublika Konstitutsiyasini qabul qilish va o`zgartirishlar kiritish, hukumatning hisoboti va davlat byudjetini tasdiqlash kabi muhim masalalar ko`rib chiqilardi. Konstitutsiyaga ko`ra, qurultoylar o`rtasida qonun chiqaruvchi va nazorat qiluvchi oliy organ - Butun Buxoro Markaziy Ijroiya Qo`mitasi hisoblanardi”. Demak, respublikada zamonaviy parlament institutlari va an’nalari tuzilmalarining zarur belgilari mavjud edi. Biroq ular kelajakda rivojlana olmadi. Sovet hokimiyati hukmron bo`lgan davrda ham xalq hokimiyati haqida qancha gapirilmasin, birorta ittifoq respublikalarida parlamentchilik dunyoda umum e’tirof etilgan normalar doirasida rivojlana olmadi. CHunki hokimiyat bir biridan mustaqil bo`lgan uch tarmoq asosida amalga oshirilmadi. Davlatchilik tizimini yaratishda o`zgacha yo`ldan borishni istagan sovet hokimiyati o`sha paytda boshqa rivojlangan davlatlar qo`llayotgan davlat hokimiyatini yuqorida tilga olingan uchta tarmoqqa ajratishdan iborat klassik kontseptsiyasini qo`llash orqali amalga oshirishni xohlamadilar. “Parlamentarizm va hokimiyatning tarmoqlarga bo`linishi g`oyalari burjua jamiyatining tamoyillari sifatida qanday bo`lmasin rad etilaverdi”. Bolsheviklar Sovetlarni qonun chiqaruvchi, qonunlarni ijro etuvchi va o`zlari qabul qilgan qonunlarni to`g`ri va o`z vaqtida ijro etilishi ustidan nazorat qiluvchi organ bo`lishini istadilar. Xullas, bu davrdagi rasman belgilangan qonun chiqaruvchi oliy organ parlament bilan mazmuni jihatidan hech qanday umumiylikka ega emas edi. Sovet davridagi bo`lib o`tadigan saylovlarda saylanadigan barcha deputatlar yakka hukmron kommunistik partiya vakili yoki juda kam hollarda partiyasiz bo`lardilar.

Vaholanki, bilamizki, jamiyatda turli toifalar, qarashlar, manfaatlarni ifoda etuvchi parlament tarkibi jihatidan albatta bir nechta siyosiy tashkilotlardan (kuchlar) iborat bo`lishi lozim. Bundan tashqari aksariyat saylov okruglaridan saylovchilar bor-yo`g`i bitta nomzod uchun ovoz berishga majbur edilar. 1924-1937 yillarda O`zbekistonda qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshirgan tashkilotlar bir vaqtning o`zida ham qonun chiqaruvchi, ham farmoyish beruvchi, ham ijro etuvchi, ham nazorat etuvchi idoralar edi. 1937 yilga kelib O`zSSR Konstitutsiyasi qonunlarni qabul qilish huquqini faqat Respublika Oliy Sovetiga berdi. YUqorida ta’kidlanganidek, ilgari bu xuquqqa O`zSSR Sovetlarining MIK, MIK Rayosati, shuningdek XKS ega edi. Lekin shunga qaramasdan parlament instituti risoladagidek ishlashiga erishilmadi. Bu davrda Konstitutsiya normalaridan jiddiy og`ishlar sodir bulib turardi. Xatto rasman e’lon qilingan "sovet demokratiyasi" ham amalda anchagina cheklab qo`yilgandi. Bu hol ayniqsa, Oliy Sovet sessiyalari belgilangan muddatda chaqirilmasligida va respublika Oliy Sovetiga saylovlar vaqti ko`chirilaverishida namoyon bo`lib turardi. O`zbekistonning davlat byudjetlari va ular yuzasidan hisobotlar o`z vaqtida ko`rib chiqilmasdi. CHunonchi, O`zSSR Oliy Sovetining sessiyalari urush yillarida faqat ikki marta - 1943 yil mart va 1944 yil sentyabr oylaridagina o`tkazilgan1. Bu holat faqatgina O`zbekiston SSRga xos emas edi, boshqa ittifoqdosh respublikalarda ham ahvol shunday edi. Urushdan keyingi davrda esa O`zbekiston SSR Oliy Sovetining sessiyalarida, qoida tariqasida, hamisha bir xil: davlat byudjeti to`g`risidagi, O`zSSR Konstitutsiyasi matniga o`zgartirishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risidagi, O`zSSR Oliy Soveti Rayosatining farmonlarini tasdiqlash to`g`risidagi masalalar ko`rilar edi. O`zSSR Oliy Sovetining sessiyalarini chaqirish muddatlari buzilardi. CHunonchi, 1946-1948 va 1950-1952 yillarda O`zSSR Oliy Sovetinig bittadan sessiyasi o`tkazilgan. Sessiya muhokamasiga masalalar juda kechikib kiritilar edi. O`zbekiston davlat byudjeti to`g`risidagi masala xam, qoida tariqasida, ayni o`sha byudjet yilining o`rtasida ko`rib chiqilar

edi. Masalan, 1948 va 1949 yillardagi Davlat byudjetlari yilning o`rtasidagina tasdiqlangan. Xullas, bu davrda O`zbekiston qonun chiqaruvchi oliy hokimiyat organi hamon davlat qurilishining eng muhim masalalarini hal qila olmas SSSR ma’muriy bo`linmasining ratifikatsiya qiluvchi va targ`ibotchi organi bo`lib qolaverdi. Konstitutsiyada belgilab qo`yilgan huquqlar amalda o`z aksini topmadi, hokimiyatning turli tarmoqlari vakolatlari va vazifalari aniq chegaralanmadi, tom ma’nodagi parlamentni shakllantirish, uning ish mexanizmini yaratish, unda professional ishlovchi mutaxasislarni tayyorlash va bu jarayonga xos bo`lgan boshqa tadbirlar amalga oshirilmadi, hokimiyatning uch tarmog`i orasidagi chegara yo`qligi oxir-oqibat alohida shaxsga sig`inishga, totalitar diktatura hukmronligiga olib keldi. Bu vaziyat deyarli 80 yillarning oxirigacha hukmron bo`ldi. 1989 yil 20 oktyabrda qabul qilingan "O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni) ga o`zgartirishlar va qo`shimchalar kiritish to`g`risida"gi Qonun, "O`zbekiston Respublikasi xalq deputatlari saylovi haqida"gi Qonun, "Xalq deputatlari saylovini belgilash to`g`risida"gi Oliy Sovetning qarori va ular asosida 1990 yil fevral-mart oylarida bo`lib o`tgan O`zbekiston xalq deputatlari saylovi muhim rol o`ynadi. XII chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi O`zbekistonni suveren davlat sifatida shakllanishida, demokratiya tamoyillarini ilk bor qo`llanilishi, o`zbek milliy davlatchiligini yuzaga keltirishda tarixiy ahamiyatga ega bo`ldi. O`zbekiston Prezidenti I. Karimov ta’kidlaganidek, "hech bir mubolag`asiz aytish mumkinki, xalqimiz irodasi hamda vakolati bilan saylangan dastlabki Oliy Kengash davlatimiz va jamiyatimiz hayotida tarixiy burilishga asos soldi, poydevor qurdi va boshqardi". XII chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashida bo`lib o`tgan saylovlar oldingilaridan tubdan farq qilib, ilk bor doimiy ishlovchi organ sifatida besh yil muddatga Markaziy saylov komissiyasi tashkil etildi, bitta partiya sharoitida bo`lsa ham deputatlikka nomzodlarni ko`rsatish huquqiga ega bo`lgan sub’ektlar doirasi kengaytirildi (Asosan turli xildagi mehnat jamoalari, jamoat

tashkilotlari nomzod ko`rsata boshladilar), bir mandat uchun saylov okruglarida bir nechta nomzodlar kurash olib borishlari qonunan ruxsat etildi, birinchi marta davlat hokimiyati oliy va mahalliy organlarining vakolatlari muddatlari tenglashtirildi. Oliy Kengashining tarixda muhrlanishining yana bir sababi unda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylandi, "Mustaqillik deklaratsiyasi" e’lon qilindi, ”O`zbekistonning davlat mustaqilligi to`g`risida”gi Qonun qabul qilindi, qonunchilik va tashkilotchilik borasida izchil faoliyat yuritib, mamlakatimiz turmushining barcha soxalarini isloh qilishga doir muhim vazifalarni hal qilindi. Bundan tashqari, XII chaqiriq davrida O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qonunchilik va tashkilotchilik borasida izchil faoliyat yuritib, mamlakatimiz turmushining barcha sohalarini isloh qilishga doir muhim vazifalarni hal qilib berdi. Xususan, «O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida»gi, «O`zbekiston Respublikasining Referendumi to`g`risida»gi, «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi, «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovlar to`g`risida»gi, «Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to`g`risida»gi qonunlar saylov tizimini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi. «O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy qonun, «Vazirlar Mahkamasi to`g`risida»gi, “O`zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat organlarini qayta tashkil etish to`g`risida”gi, «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi, «Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari to`g`risida»gi qonunlar majmuasining qabul qilinishi nafaqat hokimiyat organlari orasidagi chegaralarni belgilash va ajratish, balki ularning davlat tizimidagi vazifalari, o`zaro munosabatlarni me’yorlash tamoyillariga asos solib davlat hokimiyatining pishiq-puxta institutlarini tuzish sari tashlangan muhim qadam bo`ldi. Saylov tizimini takomillashtiruvchi qator qonunlar qabul qilindi, hokimiyat organlari orasidagi chegaralarni belgilash va ajratish, ularning davlat tizimidagi vazifalari, o`zaro munosabatlarni me’yorlash tamoyillariga asos solindi, qisqa qilib

aytadigan bo`lsak, sovet imperiyasining parchalanishi va O`zbekistonning dunyo siyosiy xaritasida yangi mustaqil davlat sifatida shakllanishidagidek murakkab davrda aynan Oliy Kengash yangi davlatchilik tizimiga bosqichma-bosqich o`tishni ta’minladi, va buning oqibatidagi o`zgarishlar jarayonini qonuniy, legitim bo`lishiga erishildi. Tarixiy va siyosiy o`zgarishlar ro`y berayotgan murakkab davrda aynan Oliy Kengashning bir nechta muhim jihatlari namoyon bo`ldi. Birinchidan , yangi davlatchilik tizimiga bosqichma-bosqich o`tishni ta’minladi, (ba’zi qo`shni davlatlaridagidek beqarorlikni keltirib chiqargan parlamentlar yodimizda) va buning oqibatida o`zgarishlar jarayoni qonuniy, legitim bo`lishiga erishildi. Ikkinchidan , o`tish davrida Prezident - Parlament - Hukumat formulasi asosida o`zaro kelishib ish yuritish qonunchilik ijodkorligi ruhida ishlash, uammolarni bahs va munozara orqali echish yo`li tutilgani qiyinchiliklarnihamjihatlikda engish hamda jamiyatda fuqarolar totuvligini mustahkamlashga xizmat qildi. Uchinchidan , Oliy Kengash faoliyati davomida O`zbekiston hayotida o`ta muhim bo`lgan masalalarni echish, ushbu jarayonlarni xalq ko`z o`ngida kechishi fuqarolarning davlatchilik qurilishidagi faol ishtiroki, Oliy hokimiyat organlarining nufuzini oshishiga ko`maklashdi. Mustaqillikka erishgach, O`zbekiston oliy davlat vakillik organi -mazmun va mohiyat jihatidan mutlaqo yangi bo`lgan parlamentni shakllantirishni o`z oldiga asosiy maqsad qilib qo`ydi. CHunki, yu ќ orida e’tirof etganimizdek, sobiq sovet davridagi parlamentning faoliyat yuritish mexanizmi ham, unga o`tkaziladigan saylovlarning mazmun-mohiyati, shaklu shamoyili ham yangi davr, yangi zamonga mos kelmay qoldi. Va shu bois 1994 yilda ilk bor ko`ppartiyaviylik asosida bo`lib o`tgan saylovlar natijasida bir palatali, 250 nafar deputatdan iborat Oliy Majlis tashkil topdi. Taraqqiyotning bosqichma-bosqich tamoyilini ma’qul topgan O`zbekiston parlament islohotida ham ana shunday yo`l tanlandi. Islohotlar endigina boshlangan dastlabki yillarda fuqarolik jamiyati, umuman davlatchilikning

huquqiy poydevori endigina yaratilayotgan mas’uliyatli bir pallada parlamentchilikning bir palatali modeli qabul qilindi. Sababi, jahon tajribasi ko`rsatayotganidek bir palatali parlament xali etarli huquqiy bazasi shakllanmagan, turli sohalar bo`yicha qonunlar tanqisligi sezilayotgan yosh davlat uchun muhim ahamiyat kasb etadi. CHunki bunda qonun yaratuvchilik arayoni tezlashadi, mobil va ixcham shaklga ega bo`ladi, hamda o`ziga xos jo`shqinlik yuzaga keladi. SHu bois Oliy Majlisning dastlabki 5 yillik faoliyati nihoyatda unumli bo`ldi. Bu davrda 138 ta qonun, 468 ta qaror, 10 ta Kodeks, 2 ta Milliy dastur qabul qilindi. Bir so`z bilan aytganda, O`zbekiston mustaqillikning dastlabki bosqichida bir palatali parlamentning ijobiy tomonlaridan to`liq foydalana oldi. O`zbekiston parlamenti xususida ko`plab fikrlar bildiriladi. Ular orasida ijobiylari ham, tanqidiylari ham bor. Xususan, doktor L.Levitin o`zining “O`zbekiston tarixiy burilish pallasida” nomli kitobida Oliy Majlisning doimiy ishlamaydigan organ ekanligini aytib, unda deputatlar professional tartibda faoliyat ko`rsatmasliklarini uqtiradi. To`g`ri birinchi a ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisi faqat sessiyalar davomida faoliyat yuritgan bo`lsa-da, u o`zining vakolatlarini, vazifalarini imkon qadar to`la amalga oshirdi, deb aytish mumkin. Zero, deputatlarning barchasi Parlamentda doimiy ishlamasa ham, ularning ma’lum qismi muntazam faoliyat ko`rsatuvchi yaxlit organ - Oliy Majlisning qo`mita va komissiyalari tarkibida, ishchi organ - sessiyalar oralig`ida qonun yaratish jarayonini boshqardilar. Bundan tashqari, yil davomida Oliy Majlisning kollegial rahbar organi - Kengash, turli sohalarga ixtisoslashgan 13 ta qo`mita va 3 ta komissiyasi muntazam faoliyat yuritdi. Turli masalalar, xususan, qonun yaratish jarayonlari bo`yicha Oliy Majlisda uchrashuv, muzokaralar, majlislar, muhokamalar, fraktsiyalar yig`ilishlari bo`lib o`tdi. Albatta, bu hol Parlamentni takomillashtirish zaruriyatini inkor eta olmaydi, aksincha uning professional asosda ishlashini ta’minlash uchun ikki palatali tizimga o`tish zaruriyati - bugungi kun talabi va bu boradagi taraqqiyotning zaruriy ehtiyoji ekanligini alohida ta’kidlash joiz. O`zbekistonda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etish

O`zbekistonda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etish asosiy strategik vazifa deb e’tirof etilishi munosabati bilan mamlakatda ikki palatali parlamentni shakllantirish ob’ektiv zaruriyat va ehtiyojiga aylandi. Parlament islohotining yangi bosqichiga o`tish g`oyasi ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning ikkinchi sessiyasida Prezident I.Karimov tomonidan ilgari surilib, milliy parlamentarizmni rivojlantirish va yanada takomillashtirish maqsadida yaqin istiqbolda ikki palatali qonun chiqaruvchi organ yaratish lozimligi asoslab berildi. O`zbekiston siyosiy ijtimoiy taraqqiyotining navbatdagi bosqichi bir palatadan ko`ra murakkabroq bo`lgan, ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi hokimiyat tarmoqlari o`rtasidagi muvozanatni yanada barqaror bo`lishini ta’minlash maqsadida – ikki palatadan iborat qonun chiqaruvchi idora tashkil etilishini taqozo etmoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek: “Ikki palatali parlamentga o`tishdan asosiy maqsad – parlamentning xayotimizdagi o`rnini oshirish, qonunchilik hokimiyatini kuchaytirishdir. Negaki, bunda parlamentimiz faoliyati yangi bosqichga ko`tariladi, uning vakolatlari ancha kengayadi. Avvalo, quyi palataning ishi ancha o`zgaradi. Bu palata ertaga doimiy faoliyat ko`rsatuvchi, professional organga aylanadi. Unga deputat bo`lib keladigan odamlar tarkibi xam, so`zsiz, o`zgaradi. Uning mohiyati, ishi, qo`riladigan masalalar, qabul qilinadigan qonunlar sifati o`zgaradi. Deputatlar bir chorakda yig`ilish bilan cheklanmasdan, hayotni chuqurroq o`rganadi, ularni siyosiy o`zgarishlar, islohotlarga ta’sir qilish imkoniyatlari kengayadi”. Parlamentimizning ikki palatali bo`lishi huquqiy demokratik davlat qurishni maqsad qilib qo`ygan mamlakatimiz uchun yangi muhim bosqich hisoblanadi. SHu o`rinda ikki palatali parlamentning afzalliklarini, uning demokratlashtirish jarayoniga ko`rsatadigan ta’siri masalasiga to`xtalib o`tish lozim. YUridik fanlar doktori E.²alilovning fikricha: “qonun chiqaruvchi oliy organda ikkinchi palataning tuzilishi mintaqalarning ta’sirini sezilarli darajada oshiradi. Parlament qabul qilayotgan xujjatlarda xalqning xohish- irodasi ko`proq namoyon bo`lishiga imkon beradi. Bu esa o`z navbatida qonunchilik faoliyati

sezilarli darajada rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlar yaratadi. Parlament ishida demokratiya va fikrlar xilma-xilligi ko`proq namoyon bo`ladi. Umuman, ikki palatali parlament tizimiga o`tish davlat hokimiyatining barcha tizimlariga o`z ijobiy ta’sirini o`tkazadi. Fuqaroviy jamiyat qurish yo`lida muhim shahdam odim bo`ladi”. Olimning yuqoridagi fikrlarini respublikamizdagi boshqa tadqiqotchilar ham ta’kidlaganlar. YA’ni, fuqarolik jamiyati qurishda ikki palatali parlament shakllantirishning ahamiyati haqida ko`p fikrlar bayon I.Karimovning referendum kuni saylov uchastkasida bergan intervyusidan. 2002 yil, 27 yanvar. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Matbuot xizmati joriy arxivi, 2002 yil uchun hujjatlar to`plami, O`zbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi organi: soxta vakillikdan haqiqiy qilingan. Zero fuqarolik jamiyati qurishning muhim sharti siyosiy tizimini muttasil takomillashtirib borishdan iboratdir. Uning maqsadi tom ma’noda xalq hokimiyatini o`rnatish, chinakam o`zini o`zi boshqarish, fuqarolarning tashabbuslarini keng ko`lamda rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratish, kishilarning siyosiy faolligini oshrishga erishishdir. “qonunchilik hokimiyatining zamonaviy faoliyati, ya’ni uning professionallik asosida faoliyat yuritishi tufayli, - deb yozadi tadqiqotchi U.Xotamov, - nafaqat xalqaro normalar talabiga javob beruvchi demokratik qonunlar yaratiladi, balki parlamentning o`zi ham turli siyosiy guruhlar, ijtimoiy tabaqalar, ma’muriy hududlarning manfaatlarini o`z vakillari orqali himoya qilinishi uchun ochiq sahna bo`lib xizmat qiladi. Ushbu siyosiy manfaatlar kurashining jamiyat ko`z o`ngida namoyon bo`lishi – jamiyat a’zolarining siyosiy, huquqiy ongini shakllantirishga xizmat qiladi. Ularni tinchlik sharoitida parlament usulida o`z siyosiy manfaatlarini himoya qilishga o`rgatadi, oqibatda fuqarolik jamiyatining muhim institutlariga o`z mavqelarini yanada mustahkamlab olishlari uchun yanada keng imkoniyatlar yaratiladi”. SHuni ham alohida ta’kidlash joizki, bugungi kunda qator mamlakatlarda ikki palatali parlamentning bir palatali parlamentdan ko`ra qator afzalliklrga ega ekanligini tan olingan. Xususan, 2000 yilning 14 martida Parij shahrida bo`lib

o`tgan jahon senatlarining maxsus anjumani qonun chiqaruvchi organlar ikki palatali tizimining tahliliga, uning demokratik hamda huquqiy davlat barpo etishdagi o`rniga bag`ishlandi. Anjumanda bo`lib o`tgan barcha baxslarning xulosasi shundan iboratki, ikki palatali parlament mintaqalarning, kichik tuzilmalarning mamlakatning uzoqda joylashgan qismlarining manfaatlariga rioya etilishiga olib keladi. Ikkinchi palata qonunlar chiqarish jarayonida uchraydigan engil-elpi, tor parlamentarizmga qadar doiradagi manfaatlarga qarshi turuvchi qo`shimcha filtr vazifasini o`taydi. Ikkinchi palata qonunlar chiqarish jarayonida uchraydigan engil- elpi, tor doiradagi manfaatlarga qarshi turuvchi qo`shimcha filtr vazifasini o`taydi. Ikki palatali tizim ijroya hokimiyat bilan bir palatali parlament o`rtasidagi ortiqcha tortishuvlarning oldini oladi hamda parlament va hukumat vakolatlarining aralish ketishiga yo`l qo`ymaydi. Ta’kidlash joizki, respublikamizdagi hamda jahondagi bir qator olimlar ikki palatali parlament shakllantirishni huquqiy davlat qurilishining eng samarali vositalaridan biri deb e’tirof etganlar. Zero huquqiy davlat mukammal qonunlar yaratishni taqazo etadi. SHu bois, bir qonunning “ikki qo`ldan o`tishi”, ya’ni ularning har ikkala palata vakillari tomonidan ko`zdan kechirilishi ham qonunlarning mukammalligini ta’minlashga xizmat qiladi. Tabiiyki, yuqori palatining vazifasi faqat qabul qilinayotgan qonunlarning sifatini qo`shimcha nazorat qilishdan iborat bo`lmaydi. Aslida parlamentning ikki palatali qilib shakllantirilishi natijasida palatalar o`rtasida vakolatlarning taqsimlanishi muammosi yuzaga qalqib chiqadi. Bir vaqtlar bu masala ko`plab baxslarga sabab bo`lgan. Biroq vaqt o`tishi bilan parlament palatalari o`rtasidagi vakolatlar taqsimotida muvozanatga erishildi. Ammo shuni ham alohida ta’kidlab o`tish zarurki, ba’zi olimlarning ikki palatali parlamentdan ko`ra bir palatali parlamentni afzal deb biladilar. Bir palatali parlament tarafdorlari quyidagi omillarni ikki palatali parlamentning kamchiliklari sifatida ko`rsatadilar: Avvalo, ikki palatali parlament tizimida qonunchilik

jarayoninning murakkablashuvi kuzatiladi va qonunlar qabul qilish jarayonida bir palatali tizimdan ko`ra sekinroq kechadi. Ikkinchidan, ayrim olimlarning fikricha, parlamentda ikkinchi palataning mavjud bo`lishi demokratik islohotlar, o`zgarishlar va yangilanishlarning tez sur’atlar bilan olib borilishiga to`sqinlik qilish mumkin. ya’ni bir palatali parlament mamlakat traraqqiyotini tezlashtirishga ko`maklashuvchi qonunlarni tez va oson qabul qilish imkonini beradi. SHuningdek, mashhur ingliz olimi I.Bentam ham ikki palatali parlamentning afzalliklari va kamchiliklari haqida to`xtalib o`tadi. Olim palatalar tarkibi turlicha bo`lganligi tufayli parlament ikki qutbga ajralib qolishi mumkinligini, bitta qonunga nisbatan ikki palatada ikki xil ma’lumotlar mavjud bo`lishini, qonun qabul qilish jarayonining cho`zilib ketishini, quyi palataning asosan, qonunchilik tashabbusi bilan, yuqori palataning esa faqat qabul qilingan qonunlarni ko`rib chiqish bilan shug`ullanishi ular o`rtasida kelishmovchilar keltirib chiqarishini ikki palatali parlamentning kamchiligi sifatida baholaydi2. Biroq shunday bo`lsada, I.Bentam bir palatali parlamentdan ikki palatali parlamentdan ko`proq samarali ekanligi haqida xulosalar chiqaradi. Xulosa qilib aytganda, qabul qilingan qonunlarning yana bir marta yuqori palata tomonidan ko`rib chiqilishi qonun ijodkorligi faoliyatini takomillashtiradi, qonunlarni jiddiy muhokamalardan so`ngggina qabul qilinishiga zamin yaratadi. Ikkinchidan, ayrim partiyalar, guruhlar manfaatlari nuqtai nazaridan kelib chiqqan qonunlarning qabul qilinishiga to`sqinlik qiladi. Uchinchidan, qonun chiqaruvchi va ijro hokimiyati o`rtasidagi o`zaro aloqalar mutanosibligiga olib keladi. To`rtinchidan, qonun qabul qilish jarayonida palatalar o`rtasidagi fikrlar xilma- xilligining rivojlanishi, bu borada turli xil madaniyatli debatlarning kuchayishi va professional parlamentarizm institutining tashkil topishiga imkon yaratadi. Beshinchidan, quyi palata ko`rinishida bevosita har kuni parlamentda faoliyat yuritadigan kuchli deputatlar guruhlarining shakllanishiga xizmat qiladi. Va nihoyat, parlamentimizning jahon hamjamiyati parlamentlari o`rtasida tutgan o`rnini mustahkamlashga hamda demokratiya va inson huquqlari himoyasining

yanada kuchayishiga olib keladi. SHu o`rinda parlament nafaqat qonun chiqaruvchi organ, balki oliy vakillik organi ekanini ham eslatib o`tish lozim. SHu jihatdan parlamentning ikki palatadan iborat bo`lishi bu demokratik institute sifatida fuqarolarning keng ko`lamdagi vakilligini ta’minlaydi. CHunki faqat partiyaviy asosda bunday vakillikni ta’minlash mumkin emas. Boz ustiga o`z hududining manfaatlari haqida qayg`uradigan kishilarning Senatdan o`rin olishi qonunlar qabul qilishda partiyaviy manfaatlardan emas, umumdavlat manfaatlar ustuvorligidan kelib chiqilishini ta’minlaydi. Parlamentning ikki palatali asosda tuzilishi xalq vakillarining saylovchilar oldidagi majburiyatlarini unutishdan ham saqlaydi. CHunki mintaqaning tashvishlari bilan band bo`lganligi tufayli ham yuqori palata vakillari parlamentning hayot bilan, xalq bilan muloqotini ta’minlaydi. SHu kunga qadar O`zbekistonda amal qilgan bir palatali parlament tizimi, ya’ni qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatning uyg`un faoliyat ko`rsatishi qabul qilinayotgan qonunlarning ijrosi ustidan nazorat qilish imkoniyatini ma’lum ma’noda cheklayotgan edi. CHunki ijro hokimiyati vakillari deputatlarning ko`pchilik qismini tashkil qilar edi. Ammo ko`pchilik deputatlarning bir vaqtning o`zida qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat vakili bo`lishining o`zi parlamentning samarali ishlashi va qabul qilingan qonunlar ijrosini ta’minlashga etarli darajada imkon berayotgan edi. Aslida, o`zida chinakam demokratik qadriyatlarni shakllantirgan davlatlarda bir vaqtning o`zida hokimiyatning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi tomonlarga a’zo bo`lish tajribasi juda ko`p uchraydi. Bundan tashqari, totalitarizmdan demokratiyaga o`tish tajriba shuni ko`rsatadiki, jamiyatning mukammal siyosiy tizimini yaratish ko`plab bosqichlarni boshdan kechirishni, etarli muddatlarni talab qiladi. Bu murakkab jarayondan eson-omon o`tishning asosiy imkoniyati – demokratik qadriyatlarning muhim mexanizmi – ikki palatali parlament uchun zamin tayyorlash va uni shakllantirish hisoblanadi.

Bir qator afzalliklarga ega bo`lgan ikki palatali parlament tizimiga o`tish O`zbekiston uchun ayni muddaodir. Zero, bugungi kunga kelib, ikki palatali parlamentni shakllantirish uchun barcha etarli shart-sharoitlar mavjud. Birinchidan , bugungi kunda mamlakatimizda ikki palatali professional parlament uchun kerak bo`lgan professonal korpus - yuqori malakali siyosatshunoslar, huquqshunoslar, iqtisodchi mutaxassislar etishib chiqdi. Ikkinchidan , jamiyat a’zolarining ongidagi sobiq tuzumdan qolgan echkicha qarashlar bir muncha barham topdi. o`tgan vaqt davomida ularning huquqiy va siyosiy ongi yuksalib bordi. Saylov instituti takomillashdi, saylovga doir qonunchilik bazasi mustahkamlandi. Uchinchidan , siyosiy munosabatlarning yangi sub’ektlari vujudga keldi. Davlat boshqaruviga bevosita ta’sir ko`rsata oladigan siyosiy partiyalar shakllandi, nodavlat nohukumat tashkilotlar, xususiy mulkdorlar va tadbirkorlar tabaqasi vujudga keldi. To`rtinchidan , davlat hokimiyatini tashkil etishning ma’muriy buyruqbozlik usullari barham topdi. Boshqacha aytganda, boshqaruv usullar totalitar elementlardan xalos bo`ldi. Va nihoyat, O`zbekiston Respublikasida jahonning eng ilg`or mamlakatlari tajribalaridan unumli foydalanish uchun barcha shart-sharotlar va imkoniyatlar yaratildi. Bir so`z bilan aytganda, ikki chaqiriq davomida faoliyat ko`rsatgan Oliy Majlis ikki palatali parlamentni vujudga keltirish uchun zamin yaratib berdi. SHuningdek, professional parlamentning demokratik taraqqiyot uchun hayotiy zaruriyat ekanligini vaqt ko`rsatmoqda. Ayniqsa, bu zaruriyat quyidagilarda ko`zga tashlanmoqda: irinchidan, parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarning u yoki bu vilo yatda ijrosi masalasi muhokamasi va u yuzasidan qabul qilinayotgan qarorlar kechkin baxs-munozaralarsiz qabul qilindi, deyish mumkin. Ikkinchidan, fraktsiyalar davlat va jamiyat hayotiga doir qonunlarni qabul qilishda muqobil fikrlar va qarashlarni ilgari sura bilishlari lozim. Albatta, bu ular bir-birlarining fikrlarini asossiz ravishda inkor qilishi kerak, degani emas. Balki fraktsiyalar

fikrlar xilma-xilligini vujudga keltirishlari va shu asosda qabul qilinadigan qonunlarning hayotiyligini hamda ularning ijrosini ta’minlashlari lozim. Uchinchidan, parlament hukumat tomonidan taklif etilayotgan qarorlar va xujjatlarni har tomonlama chuqur o`rganishi va kerak bo`lsa, qayta ishlashga yuborishi ham demokratik qadriyatlar mezonini tashkil etadi. Jumladan, byudjetni qabul qilish, uni tarmoqlar bo`yicha taqsimlanishi va ijrosi masalalarida taklif qilinayotgan muqobil variantlarni muhokama qilishdek o`ta muhim jarayonlar parlament faoliyatida muhim yo`nalishlardan birini tashkil qiladi. Zero bu yo`nalishda muqobil fikrlarni, loyihalarni muhokama qilish har qanday tavakkalchilikning oldini olish imkonni beradi. To`rtinchidan, professional parlamentni shakllantirish, ijro okimiyati ustidan parlament nazoratini o`rnatish imkonini beradi. Bu vazifa nafaqat markaziy ijro organlari, balki mahalliy davlat hokimiyati organlarida ham qonunlar ijrosini to`la ta’minlash imkonini yaratadi. Xulosa qilib aytganda, ikki palatali parlamentning yuzaga kelishi uchun, amaldagi umumxalq referendumi asosida Konstitutsiyaga tegishli o`zgartirishlar kiritildi. Parlament hamda saylovlar to`g`risidagi qonunlar qaytadan ko`rib chiqildi, moxiyatan va mazmunan yangi ќ onunlar qabul qilindi. Mazkur islohotlar jarayonlari O`zbekistonda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etish islohotlari o`ziga xos va o`ziga mos yo`ldan borayotganligini, «O`zbek modeli» jahondagi keng jamoatchilik tomonidan tan olinayotganligini ko`rsatmoqda.

Adabiyotlar: 1. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi: O‘quv qo‘llanma / O‘zR 2. Adliya vazirligi, Toshkent davlat yuridik in-ti. – Toshkent: TDYUI, 2004. – 46 b. 3. Odilqoriyev X.T. Ikki palatali parlament.–T.: O‘zR IIV Akademiyasi. – 2005. – B. 79. 4. Yushik A.I. Teoreticheskiye problemi zakonodatelnogo protsessa. Avtoref diss. dok. yurid. nauk. – Kiyev, 5. Normativnogo pravovogo akta // Vestnik Gumanitarnogo universiteta. Seriya Pravo. – Moskva, 2002. – № 1 (3). – 6. Odilqoriyev H.T. Ikki palatali parlament sharoitida qonunchilik jarayoni. – Toshkent: 7. O‘zbekiston, 2005. – 40 b.; Mudraya O.M. Konstitutsionniy status subyektov prava zakonodatelnoy initsiativi: Avtoref dis. ... kand. yurid.nauk. – Kiyev: Kiyevskiy nats. un- 8. Ismoilov N.M. Qonun ijodkorligi jarayonida qonunchilik tashabbusi huquqining o‘rniva ahamiyati // Demokratlashtirish va inson huquqlari. – Toshkent, 2006. – № 2. – B.3-4.;

Похожие

O`zbekiston Respublikasida ikki palatali parlamentni shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari

Ikki palatali parlament tizimining shakllanishi jahon тajribasi

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishning huquqiy asoslari

O`zbekiston Respublikasida notarial harakatlar

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati