O’zbekiston Respublikasida davlat shaklining o’ziga xos xususiyatlari - Юриспруденция - Рефераты

O’zbekiston Respublikasida davlat shaklining o’ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.462890625 KB

O’zbekiston Respublikasida davlat shaklining o’ziga xos xususiyatlari Reja: 1. O’zbekiston tuzilish shaklining o’ziga xos xususiyatlari. 2. O’zbekistonda boshqaruv shakli. 3. O’zbekiston Respublikasi siyosiy rejimi demokratik siyosiy rejim sifatida.

O’zbekiston tuzilish shaklining o’ziga xos xususiyatlari. Har bir davlat o’zining muayyan ma’muriy-hududiy tuzilishiga ega bo’ladi. Chunki davlat hududining ma’lum ma’muriy-hududiy bo’laklarga bo’linishi davlatning asosiy vazifa va funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur tadbir hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining davlat tuzilishi jamiyatimizning siyosiy tashkillashtirilishida muhim o’rin tutadi. Bu davlatning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati bilan belgilangan hududiy tashkillashtirilishidir. Ushbu masala davlatning tarkibiy qismlarga bo’linishi, bir butun davlat bilan uning tarkibiy qismlari o’rtasidagi munosabatini, bu qismlar har birining huquqiy holatini qamrab oladi. Unitar (yagona) davlatga tarkibida ma’muriy-hududiy birliklar, shuningdek, suveren davlat huquqiga ega bo’lgan milliy-hududiy tuzilmasi bilgan O’zbekiston Respublikasi kiradi. Ma’muriy-hududiy bo’linma – ma’muriy-hududiy tuzilish tizimining mustaqil tarkibiy qismi bo’lib, bunda davlatning vazifalari va asosiy funksiyalariga muvofiq tarzda davlat apparati mahalliy organlarining strukturasi tuziladi va faoliyati amalga oshiriladi. O’zbekiston ma’muriy-hududiy tuzilishi ham barcha organlari, institutlari singari o’zining konstitutsiyaviy kafolatlariga egadir. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 16 bobi O’zbekiston Respublikasining ma’muriy- hududiy tuzilishiga bag’ishlangan. Mazkur bobning 68-moddasi «O’zbekiston Respublikasi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovulllar, shuningdek Qoraqalpog’iston Respublikasidan iboratdir» – degan konstitutsiyaviy normani mustashkamlab qo’ygan. O’zbekiston Respublikasining hozirgi ma’muriy-hududiy bo’linishi mamlakatning ishlab chiqarish kuchlari ahvolini, ularning joylashish xususiyatini, transport va aloqa vositalarining rivojlanishini, joylardagi boshqaruvning tashkiliy tuzilishini aks ettiradi. Viloyat O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tizimidagi yuqori bo’g’indir va eng yirik bo’linma sifatida alohida o’rin tutadi. Hududiy tizimining qolgan bo’g’inlari – tuman, shashar, shasharcha, qishloq, ovul,

viloyatning tarkibiy qismilari, ichki bo’g’inlari bo’lib, shu tariqa u muhim tashkiliy funksiyani bajaradi. Chunki u orqali O’zbekiston Respublikasi davlat vakillik hokimiyat organi va boshqaruv idoralari bilan aloqa bog’lashning butun tizimi amalga oshadi. Bunday holat viloyat quyi hokimiyat vakillik va ijroiya organlari faoliyatiga nafaqat rashbarlik qilishni, balki ularni umumdavlat va mahalliy manfaatlaridan kelib chiqib birlashtirilishini anglatadi. Viloyat yirik ma’muriy-hududiy bo’linma sifatida barqaror bo’lmog’i lozim. Uning tuzilishi, mustashkamlanishi, yiriklashuvi yoki bo’linishi iqtisodiy jihatdan asoslantirilishi lozim, bu mazkur ma’muriy-hududiy birlikda xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarining kompleks rivojlanishiga olib kelmog’i lozim va bu viloyat barcha tarkibiy bo’g’inlarining mavjud iqtisodiy va madaniy aloqalariga tayanmog’i shart. Mavjud viloyatlarga bo’linish, umuman olganda so’nggi yillarda barqaror saqlanib qolmoqda. Ular hozir O’zbekiston Respublikasi tarkibida 12 ta. Tuman - qishloq joylardagi iqtisodiy, xo’jalik va ijtimoiy-madaniy hayotga bevosita rahbarlik qilishning muhim bo’g’ini. O’zbekistonda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi bilan, yangi tabiiy resurslarni o’zlashtirish hamda aholi sonining o’sishi bilan ma’muriy-hududiy bo’linmalarning chegarasi, o’zgarishlar, avvalo, qishloqdagi tuman bo’g’inlari hisobiga ro’y beradi. O’zbekiston Respublikasidagi shaharlar respublika itoatidagi (Toshkent shahar) viloyat, Qoraqalpog’iston Respublikasi va tuman itoatidagi shaharlarga bo’linadi. Respublika itoatidagi shaharlar toifasiga aholisi 500 ming kishidan ortiq yirik iqtisodiy, madaniy, ma’muriy markaz bo’lgan shaharlar kiradi. Shaharlardan keyingi toifasiga – bu viloyatga itoat etuvchi shaharlardir. Hozirgi O’zbekiston Respublikasida bunday shaharlar soni 51ta bo’lib, ular, masalan, 1967 yildagidan 24 ta ko’pdir. Bunday ko’payish asosan o’rtacha shaharlarda sanoat ishlab chiqarishning tezlashishi va aholining mujassamlashishi bilan izohlanadi. Viloyat itoatdagi shaharlarni tumanlar maqomiga tenglashtirish o’zining maqsadga muvofiqligini isbotladi. Viloyat, Qoraqalpog’iston Respublikasi itoatidagi shaharlar toifasiga muhim sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan, aholisi 30

ming kishidan kam bo’lmagan iqtisodiy, madaniy markazi bo’lgan shaharlar kiradi. Tuman itoatidagi shaharlar toifasiga sanoat korxonalari, kommunal xo’jaligi, davlat uy-joy fondi, rivojlangan ijtimoiy-madaniy muassasalarni, savdo umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari mavjud bo’lgan hamda aholisi 7 ming kishidan kam bo’lmagan va uning uchdan ikki qismini ishchi, xizmatchilar va ularning oila a’zolari tashkil etgan shaharchalar va boshqa aholi manzillari kiritiladi. Bunda mazkur aholi manzillarining ma’muriy ahamiyati va rivojlanish istiqbollari e’tiborga olinadi. Qishloq, ovul, shaharcha – respublika ma’muriy-hududiy tizimidagi eng quyi bo’g’inlar. Viloyatlarni tuzish, tugatish yoki ularining chegarasini o’zgartirish tegishli viloyat vakillik idoralarining tavsiyasi asosida Vazirlar Mahkamasi taklifiga ko’ra Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi. Tuman ma’muriy-hududiy bo’linishdagi muhim bo’g’indir, shuning uchun uni tuzish yoki tugatish Oliy Majlis tomonidan yiriklashtirilayotgan (tugatilayotgan) tuman, shashardagi tuman Kengashlarining, viloyatlar, Toshkent shahar xalq deputatlari Kengashlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining tavsiyasiga ko’ra amalga oshiriladi. Shaharlarni respublika itoatidagi shaharlar toifasiga kiritish tegishli shahar va viloyat xalq deputatlari Kengashi tavsiyasiga asosan Vazirlar Mashkamasi kiritadigan taklifga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan amalga oshiriladi. Shasharlarni viloyat itoatidagi shaharlar toifasiga kiritish yoki ularni qayta tuzish tegishli shahar, tuman va viloyat xalq deputatlari tavsiyasi asosida Vazirlar Mashkamasiga kiritadigan taklifga ko’ra O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining «O’zbekiston Respublikasining ma’muriy- hududiy tuzilishi, toponomik obyektlarga nom berish va ularning nomlarini o’zgartirish masalalarini hal qilish tartibi to’g’risida»gi 1996yil 30 avgust

qonunida O’zbekistonning ma’muriy-hududiy tuzilishi shakllari va ularni hal qilish tartibi ko’rsatilgan. Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy jihatdan Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullardan tashkil topadi. O’zbekiston Respublikasi davlat tuzilishi jihatidan unitar respublikadir. Lekin O’zbekistonda davlat tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari bor. Chunki O’zbekiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog’iston Respublikasi mustaqildir. Har bir millatning o’z taqdirini o’ozi belgilash prinsipi asosida Qoraqalpoq millati O’zbekiston hududida o’z davlatini muhtor respublika shaklida tashkil etgan edi. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng, Qoraqalpog’iston Respublikasi mustaqil deb e’lon qilindi. Bu Mustaqillik to’g’risidagi deklaratsiyada, Mustaqillik asoslari to’g’risidagi qonunda va nihoyat, 1993 yil 9 aprelda qabul qilingan Qoraqalpog’iston Respublikasining Konstitutsiyasida o’z ifodasini topgan. Konstitutsiyaga asosan, O’zbekiston Respublikasi davlat tuzilishi bo’yicha unitar davlat hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining unitar davlat deb atalishiga quyidagi xususiyatlar sabab bo’ladi: Birinchidan, Ozbekiston Respublikasining hududi tuzilishi bo’yicha yaxlit birlikni tashkil qiladi; Ikkinchidan, davlat hokimiyati, bo’linish prinsipi asosida tuzilgan bo’lsa ham, hududida bir butunlikni tashkil etadi va ularining chiqargan huquqiy hujjatlari butun O’zbekiston hududiga taalluqlidir; Uchinchidan, qonunchilik tizimi ham butun O’zbekiston uchun taalluqli bo’lib, O’zbekiston Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi asosida amal qiladi; To’rtinchidan, sud hokimiyati va prokuratura organlari tizimi butun O’zbekiston hududida yagonadir;

Beshinchidan, O’zbekistonda tashqi siyosatni butun O’zbekiston xalqining manfaatini ko’zlab va uning nomidan faqat u saylab qo’ygan Oliy Majlis va O’zbekiston Respublikasining Prezidenti amalga oshirishi mumkin; Oltinchidan, O’zbekistonda moliya, soliq, bojxona tuzilishi va respublika qurolli Kuchlari, milliy xavfsizlik va ichki ishlar organlari xizmati markazlashtirilgan; Yettinchidan, butun O’zbekiston hududida yagona fuqarolik joriy qilingan. O’zbekistonning yagona davlat ekanligini ko’rsatish bilan birga, O’zbekistonning davlat tuzilishidagi o’ziga xos ayrim federativ belgilar, federativ davlatga xos xususiyatlarini ham ko’rsatish lozim: 1) O’zbekiston Respublikasi tarkibida suveren Qoraqalpog’iston Respublikasining mavjudligi va uning suvereniteti O’zbekiston Respublikasi tomonidan qo’riqlanadi; 2) Qoraqalpog’iston Respublikasi huquqiy tizimida alohida Konstitutsiyasining mavjudligi; 3) O’zbekiston Respublikasi umumdavlat organlari bilan bir qatorda Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat organlarining va boshqa davlat- huquqiy institutlarining o’ziga xos va ma’lum darajada mustaqil belgilanishi: Jiqorg’i Kenges, Vazirlar Kengashi, sud organlari, respublika fuqaroligining mavjudligi va boshqalar; 4) Qoraqalpog’iston Respublikasi hududi va chegarasining daxlsizligi, o’zgartirilishi va bo’linishi uning ruxsatisiz amalga oshirilmaydi (Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyaning 3-moddasi); 5) Qoraqalpog’iston Respublikasining o’z ma’muriy-hududiy tuzilishi masalalarini izi mustaqil hal qiladi; 6) Qoraqalpog’iston Respublikasi O’zbekiston Respublikasi tarkibidan Qoraqalpog’iston xalqining umumiy referendumi asosida ajralib chiqish huquqiga ega; 7) Qoraqalpog’iston Respublikasi bilan O’zbekiston Respublikasi aloqalarini o’zaro tuzilgan shartnomalar va bitimlar orqali tartibga soladi; 8) Qoraqalpog’iston Respublikasi ‘z davlat ramzlariga ega.

Shunga qaramay, O’zbekistonni federativ shakldagi davlat deyishga asos yo’q. Chunki federativ davlat tuzilishida federatsiyaga kiruvchi har bir subyektning o’z davlat organlari bilan bir qatorda umumfederativ davlat organlari bo’lishi kerak. Shu nuqtai nazardan qaraganda, O’zbekiston bilan Qoraqalpog’iston Respublikasining bunday umumiy federativ organlari yo’q. Shunga asoslanib, O’zbekiston Respublikasini, davlat tuzilishi biyicha, federativ davlatning ba’zi bir belgilari, xususiyatlariga ega bilgan unitar davlat deb shisoblash mumkin. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17 bobi Qoraqalpog’iston Respublikasining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomini belgilab bergan. Ular quyidagilardan iborat. Birinchidan, suveren Qoraqalpog’iston Respublikasi O’zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi. Qoraqalpog’iston Respublikasining suvereniteti O’zbekiston Respublikasi tomonidan muhafaza etiladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi o’z Konstitutsiyasini o’zi tasdiqlaydi. O’zining ma’muriy-hududiy tuzilishi masalalarini o’zi mustaqil hal etadi, davlat hokimiyati organlari va boshqaruvi tizimini o’zi belgilaydi. Davlat hokimiyati tizimi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlariga taqsimlanashi asosiga quradi, O’zbekiston Respublikasi siysatiga mos holda o’z mustaqil siyosatini yurgizadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi hududi bo’linmas va daxlsizdir. Bu millatning o’z yeriga, o’z boyliklariga o’zi egalik qilishidir, bu tenglararo teng bo’lish, keng dunyo minbariga chiqish, xalqaro munosabatlar o’rnatish huquqidir. Qoraqalpog’istonda davlat tili - Qoraqalpoq tilidir. Bu millatning iz taqdirini o’zi belgilashi va farzandlari istiqbolini o’zi yaratishi, hal qilishidir. Bular O’zbekiston Respublikasi tomonidan mushofaza etiladi. Ayni vaqtda Qoraqalpog’iston hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, ma’naviy-axloqiy, ma’rifiy qadriyatlari va urf-odatlari va an’analari hurmat qilinishi ta’minlanadi va ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratib beriladi. Qoraqalpog’iston suveren respublikasining davlat ramzlari hurmat qilinadi. Muzkur moddada davlatning xalq erki-irodasini ifoda etishi, xalq

manfaatlariga xizmat qilishi, davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida javobgar ekanligi qayd etilgan. Binobarin, O’zbekiston Qoraqalpog’istonning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini mushofaza etadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Qoraqalpog’iston davlat suverenitetining ta’minlanishi Prezidentimiz I.A. Karimovning bildirgan fikr va mulohazalarida, farmonlarida o’z ifodasini topgan. 1993 yilda qabul qilingan Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasining «Davlat suvereniteti» deb nomlangan birinchi bobining 1-moddasida ham Qoraqalpog’iston O’zbekiston Respublikasining tarkibiga kiruvchi suveren demokratik respublikadir, deyiladi. «Asosiy qonunimiz, -deydi Islom Karimov, O’zbekiston tarkibidagi Qoraqalpog’iston Respublikasining maqomini tan oladi va uning suverenitetini mushofaza etadi». Ikkinchidan, Qoraqalpog’iston Respublikasi o’z Konstitutsiyasiga ega, Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasi O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid bo’lishi mumkin emas. Binobarin, O’zbekiston va Qoraqalpog’iston Respublikasining Konstitutsiyalari eng rivojlangan, taraqqiy topgan davlatlarning tarixiy tajribasiga tayangan holda yaratilgandir. Mazkur konstitutsiyalar tarixda sinalgan umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlarni o’zida mujassam etgan hujjatlardir. Qoraqalpog’iston suveren Respublikasi Konstitutsiyasi ham O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi singari ishlab chiqarilib, umumxalq muhokamasiga qo’yilib, so’ngra xalq erki-idorasi hisobga olinib, qabul qilingan. Qoraqalpog’iston Konstitutsiyasi O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga aslo zid emas. Chunki Qoraqalpog’istonning O’zbekiston tarkibiga suveren davlat bo’lib kirishiga xohish bildirgan xalq Qoraqalpog’iston Konstitutsiyasiga zid bo’lishini aslo istamaydi. Chunki bu konstitutsiyalar umuminsoniy g’oyalar – tenglik, erkinlik, birodarlik, xalqlar va millatlararo do’stlik, mamlakat va dunyo barqarorligi kabi eng ulug’ g’oyalarga xizmat qiladi. Mana shu yangitdan bunyod etilgan Qoraqalpog’iston suveren Respublika va mustaqil O’zbekiston

Respublikasi xalqlarining abadiy birligi va qon-qardoshligini Qoraqalpog’istonning yangi qabul qilingan Asosiy qonuni ham tasdiqladi va Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasi boshdan-oyoq ana shunday olijanob manfaatlar ruhi bilan sug’orilgandir. Uchinchidan, O’zbekiston Respublikasi qonunlari Qoraqalpog’iston Respublikasi hududida ham majburiydir. O’zbekiston uchun majburiy bo’lgan ayrim qonunlar uning tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog’iston hududida ham majburiydir. Bu holatni ijobiy anglamoq darkor va u mutlaqo Qoraqalpog’istonning manfaatlariga qaratilgandir. Masalan, O’zbekiston Respublikasining jinoyat, jinoyat-protsessual, fuqarolik, fuqarolik-protsessual, oila, meshnat, siloq va hokazo kodekslari, harbiy xizmatga oid qonunlar atrof-muhitni mushofaza qilish, Orol muammosini hal etish borasidagi aktlar, Navro’z bayrami, O’zbekistonning Mustaqillik kuni bayrami, Konstitutsiya kunini nishonlash, chet el sarmoyalarining kafolati, milliy valyuta(simi)mizning Qoraqalpog’iston hududida ham amal qilishi kabi ko’pdan-ko’p qonunlarini misol keltirish mumkin. To’rtinchidan, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 21-moddasida: «Qoraqalpog’iston Respublikasi fuqarosi ayni vaqtda O’zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi», deyilgan. Shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasining 21-moddasida ham O’zbekiston Respublikasida yagona fuqarolik o’rnitilganligi munosabati bilan Qoraqalpog’iston Respublikasining xar bir fuqarosi O’zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi, deyilgan. Modomiki shunday ekan, O’zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday asoslarda ega bo’lganidan qat’iy nazar, hamma uchun tengdir va bu bilan u Konstitutsiyamiz va qonunlarimizda mustashkamlab qo’yilgan huquq va erkinliklarga ega bo’ladi. Shuningdek, u ma’lum burchlarni ham bajarishga majburdir. Shu ma’noda O’zbekiston Respublikasi qonunlarining Qoraqalpog’iston Respublikasi hududida ham majburiyligi, ayni vaqtda, Qoraqalpog’iston fuqarolari uchun ham amal qiladi.

Beshinchidan, «Qoraqalpog’iston Respublikasining hududi va chegaralari uning roziligisiz o’zgartirilishi mumkin emas. Qoraqalpog’iston Respublikasi o’z ma’muriy-hududiy tuzilishi masalalarini mustaqil hal qiladi». Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasining 67-moddasida unda tumanlar, shaharlar tashkil qilish va ularni tugatish, shuningdek, ularning chegaralarini o’zgartirish Qoraqalpog’iston Respublikasi Jiqorg’i Kengesi tomonidan amalga oshiriladi, deyilgan. Bu qoida asosan Qoraqalpog’iston Respublikasi chegarasi doirasida uning ichki ma’muriy-hududiy tuzilishi masalalarini nazarda tutadi. Qoraqalpog’iston Respublikasining O’zbekiston bilan tutash hududlar chegarasini o’zgartirish zarurati kelib chiqsa, u holda bu masala, tabiiyki, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining roziligi bilan amalga oshiriladi. Ma’muriy-hududiy tuzilish va chegaralash masalasi g’oyat murakkab va nozik masalalardir. Bunda bir muhim jshati e’tiborda tutmoq zarur. Ma’muriy-hududiy chegaralash katta xajmdagi tadbir – milliy davlat chegaralanishining tarkibiy qismi bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi ham. Oltinchidan, Qoraqalpog’iston Respublikasi O’zbekiston Respublikasi tarkibidan Qoraqalpog’iston Respublikasi xalqining umumiy referendumi asosida ajralib chiqish huquqiga ega. Konstitutsiyamizning 74-moddasida O’zbekiston tarkibidagi Qoraqalpog’istonning chinakam suverenligini tasdiqlovchi qoida mustashkamlangan. Bu qoida Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasining 1 va 9-moddalarida ham mustashkamlangan. Yettinchidan, O’zbekiston Respublikasi bilan Qoraqalpog’iston Respublikasining o’zaro munosabatlari O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi o’rtasidagi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi doirasida tuzilgan shartnomalar hamda bitimlar bilan tartibga soladi. O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi o’rtasidagi nizolar murosaga keltiruvchi vositalar yordamida hal etiladi. Bunday hollarda, shubhasiz, Konstitutsiya va qonunlarimizning ustuvorligiga qat’iy amal qilgan xolda masala

har ikki respublikaning manfaatlarini hisobga olib hal etiladi.

O‘zbekiston Respublikasida davlat shaklining o‘ziga xos xususiyatlari. O‘zbekistonda boshqaruv shakli. Davlat qurilishi borasida tanqidiy nuqtai nazarsiz qabul qilinadigan tayyor qolip va andozalar yo’q. Dunyoda bir-biriga aynan o’xshagan ikkita inson bilmaganidek, bir-biriga aynan o’xshagan ikkita davlat ham yo’q. Bunday bo’lishi mumkin ham emas. H ar bir davlat —betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va ma’naviy taraqqiyotinig hosilidir, uning o’ziga xos, o’ziga mos madaniyati rivojining natijasidir. Islom KARIMOV Tarixdan ma’lumki, muayyan ijtimoiy-iqtisodiy tuzumdan yangisiga o’tish xech qachon oson kechmagan. Bu jarayon tarixiy zaruratning taqozosi bo’lib, bir jamiyatdan ikkinchisiga o’tish davri muayyan tarixiy shart-sharoitlar talabiga ko’ra turli mamlakatlarda turlicha amalga oshirilgan. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ma’muriy-buyruqbozlik tamoyili ustuvor bo’lgan totalitar tuzumdan bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat barpo etish borasida O’zbekiston tanlagan yo’l o’ziga xos bo’lib, xalqaro miqyosda "muvaffaqiyatlar keltirgan yagona to’g’ri yo’l", "rivojlanishning eng maqbul yo’li", "kelajakni oldindan ko’ra bilish yo’li" deya e’tirof etildi. O’zbekistonning bu borada ko’zga tashlanib turgan yutuqlari ko’pchilikda katta qiziqish va xayrixoshlik uyg’otmoqda. Va tabiiy ravishda bu mo’jizaning mohiyatini oydinlashtirish eshtiyoji tobora kuchayib bormoqda. "Endilikda insoniyatning umumiy sivilizatsiyaviy taraqqiyotidan chetda (tushib) qolgan jamiyatlarni qayta tiklash uzoq va mushkul jarayon ekanligi haqida ko’p so’z yuritiladi, — deb yozadi taniqli olim Leonid Levitin. — Turli mamlakatlar bu jarayon tasarrufida har xil tezlik bilan harakatlanadi. O’zbekistonning omadi shundaki, u boshqa eng yomonidan (fuqarolar urushi alg’ov-dalg’ovidan) o’zini chetlab oldi, so’ngra esa zarur tarixiy tezlikka erishdi va amalda, sobiq sovet davlatlari hamjamiyatidagi yaqqol karvonboshilardan biriga aylandi". Tabiiyki, biz tanlagan istiqbolli yil nihoyatda keng qamrovli bo’lib, uni turli

tomondan tahlil va talqin etish mumkin. Demokratiya bosh yo’limiz bo’lsa, davlat bosh isloshotchi, deb e’tirof etildi. Demak, musta q il milliy davlatchilikni q aror toptirish biz tanlagan y o’ lning ustuvor y o’ nalishlaridai biri ekan. Biz tanlagan ijtimoiy taraqqiyot jarayonining asosiy belgi, xususiyatlaridan biri davlat boshqaruvi shakliga bog’liqdir. Bugun biz q anday davlat q urayapmiz? Uning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy- ma’naviy va huquqiy negizlari nimalardan iborat? Biz bunyod etayotgan davlatning mazmun-mohiyati, qiyofasi, shakl-shamoyili qanday bo’ladi, degan savollar tug’ilishi tabiiy hol. Ma’lumki, davlatni boshqarish shakllari va darajalari turli davrlar va xalqlarda turlicha bo’lgan. Muayyan tarixiy davrda bir xalq uchun ma’qul kelgan boshqaruv shakli boshqa bir davr va xalq uchun qo’l kelmasligi ham mumkin. Konstitutsiyamizning birinchi moddasida " O’ zbekiston — suveren demokratik respublika" deb e’tirof etilgan. Bundan anglashiladiki, o’zbekiston dunyo siyosiy sahnasida mustaqil davlat tarzida o’zining ichki va tashqi siyosatini yuritadi. Jumladan, o’z davlat boshqaruvi shaklini ham mustaqil tarzda belgilaydi. Shu o’rinda "boshqaruv shakli" degan iboraning mazmunini muxtasar izohlab itsak, maqsadga muvofiq bo’ladi. Ma’lumki, davlatning boshqaruv shakli deyilganda davlat hokimiyati oliy organlarining tashkil etilishi, ularni shakllantirish tartibi, faoliyat yuritish asoslari hamda hokimiyatni amalga oshirish usullari, markaziy va mahalliy davlat hokimiyati idoralarining o’zaro aloqalari tizimi tushuniladi. Respublika shaklidagi davlat boshqaruvining asosiy xususiyati shundan iboratki, bu jarayonda davlat hokimiyatining vakillik organlari hamda davlat boshlig’i saylab qo’yiladi. Ular muayyan muddat o’tgach, almashtirilishi mumkin. Ayni shu jihati bilan davlat boshqaruvining respublika shakli monarxiyadan farq qiladi. Demak, bosh q aruv shakli deganda bevosita davlat hokimiyatini shakllantirish va amalga oshirish usullari nazarda tutilar ekan. Yuridik adabiyotlarda respublika shaklidagi davlat bosh q aruvining ikki turi,

ya’ni prezidentlik va parlament respublikasi mavjudligi tilga olinadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Prezidentning davlat markaziy organlari tizimida tutgan o’rni ko’p jihatdan davlat boshqaruvining shakliga bog’liq. Davlat boshqaruvining respublika k o’ rinishida davlat hokimiyati bevosita xal q saylagan organlar tomonidan bosh q ariladi. Prezidentlik respublikasida prezident ham davlat, ham ijro etuvchi hokimiyat boshli g’ i hisoblanadi. U davlat organlari tizimida markaziy o’rinni egallaydi. Prezidentlik respublikasining o’ziga xos tomoni shundaki, mamlakat Prezidenti to’g;ridan-to’g’ri yoki bilvosita saylov yo’li bilan saylanadi va hukumat parlament ishtirokisiz shakllantiriladi. Bosh q acha aytganda, tom ma’nodagi prezident respublikalarida prezident xal q tomonidan saylanadi. Prezident davlat boshli g’ i sifatida hukumat tarkibini shakllantiradi hamda uning faoliyatiga rashbarlik q iladi. H ukumat Prezident oldida hisob beradi va Prezident siyosatini hayotga tatbi q etadi. Boshqaruvning prezidentlik respublikasi shakli AQSH, Fransiya, Lotin Amerikasidagi ko’pchilik davlatlarda, shuningdek, rivojlanayotgan respublika ko’rinishidagi mamlakatlarning qariyb barchasida o’rnatilgan. Kuchli ijro hokimiyatining Prezident qo’lida bo’lishi mamlakatdagi barcha kuchlarni yagona maqsad yo’lida birlashtirish imkonini yaratadi. Agar mamlakatda davlat boshqaruvining parlamentar respublika turi o’rnatilsa, bu holda Prezident faqat davlat boshlig’i vazifasini bajaradi va u ijro hokimiyatiga rashbarlik qila olmaydi. Shu boisdan parlamentar respublikada Prezident davlat organlari tizimida markaziy o’ rinni egallamaydi. Parlamentar respublikada hukumat parlament tomonidan shakllantiriladi, davlat boshli g’ i ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirmaydi. Parlament respublikasida davlat hokimiyatining oliy organi parlament b o’ lib, hukumat uning oldida hisob beradi. Parlament respublikasida prezidentlik respublikasidan farqli o’laroq, hukumat parlamentdagi ko’pchilik uni qo’llab-quvvatlab turgan davrlarda faoliyat yuritaveradi. Parlament respublikalarida hukumat tarkibi parlament tomonidan tuziladi va u parlament oldida hisob beradi. Ushbu mamlakatlarda hukumat parlament tomonidan qo’llab- quvvatlanayotgan siyosiy partiyalar yoki partiya bloklari vakillaridan iborat bo’ladi. Hukumat tarkibi ko’pchilik siyosiy partiyalar rashbarlaridan tashkil

topganligi sababli u davlatda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Agar hukumatni parlament shakllantirsa va hukumat tarkibi parlament oldida hisob berib, parlament huzurida vakolatlarni o’zidan soqit etsa, odatda, bunday boshqaruv shakli parlamentlik respublikasi deb yuritiladi. Jahon tajribasidan ma’lumki, parlamentning mav q yei ustun b o’ lgan davlatlarda prezidentni ham parlament saylaydi. Davlat bosh q aruvi respublika k o’ rinishining q uyidagi jihatlari mavjud: — avvalo, davlat hokimiyatini haddan ziyod muddat yakka tartibda egallab turishdan xoli bilish; - mustabid tuzumga olib boruvchi ideal maqsadlardan tiyilish, aksincha, jahon tajribasiga tayangan holda o’zini o’zi rivojlantirib borish; - davlat boshqaruvini bevosita amalga oshiradigan idoralarni tuzishda jamiyat va shaxs manfaatlaridan kelib chiqish; — davlat hokimiyati idoralarini saylov asosida va q at’iy belgilangan muddatga tuzish. Mohiyatan q araganda, demokratiyani q aror toptirish uchun bosh q aruvning respublika shakli ayni muddao. Aslida demokratiya ham davlat shakli hisoblanadi. Shu bois demokratiya respublika shaklidagi davlatning mazmun-mohiyatini yanada boyitadi. Boshqacha aytganda, respublika ko’rinishidagi demokratiya erkin faoliyat uchun xizmat qiladi, jamiyatning taraqqiy etishiga ko’maklashadi, ijtimoiy tenglikni yuzaga keltiradi, saylovlardagi, fuqarolarning davlat mansablariga erishishlaridagi, ta’lim olish, mulkdor bo’lish sohasidagi tenglik, siyosiy irodaning shakllanishida qatnashish hamda hokimiyatga da’vogar bo’lgan siyosiy kuchlarni huquqiy jihatdan tashkil etishdagi imkoniyatlar tengligi namoyon bo’lishi uchun barcha shart-sharoitlarni yaratadi. O’zbekistonning respublika shaklida boshqariladigan davlat ekanligini tavsiflovchi asosiy belgi va xususiyatlar Konstitutsiyamizda o’zining teran ifodasini topgan. Jumladan, asosiy qonunimizning 11-moddasiga asosan, mamlakatimizda davlat

hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linishi prinsipiga asoslanadi. Konstitutsiyamizning 76-moddasiga muvofiq, qonun chiqaruvchi hokimiyat oliy davlat vakillik organi — Oliy Majlis tomonidan amalga oshiriladi. O’ zbekiston Respublikasining Prezidenti O’ zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshli g’ idir. Mamlakatimiz Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar Mashkamasining Raisi hisoblanadi. Davlatimiz rashbari mamlakatimiz fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan saylanadi. O’zbekiston Respublikasi hukumati — Vazirlar Mashkamasi tarkibini Prezidentimiz tuzadi va bu boradagi farmonni Oliy Majlis tasdiklaydi. Hukumat Prezident oldida hisob beradi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Prezidentlik boshqaruvining o’zbek modeli xalqaro miqyosda ham e’tirof etilmokda, Shundan kelib chiqib, mamlakatimizda Prezidentlik institutining paydo bo’lishi zarurati haqida fikr yuritsak. Prezidentlik instituti mamlakatimiz konstitutsiyaviy amaliyotida nisbatan yangi hodisa hisoblanadi. Uni joriy etishning bir q ator sabablari bor: — avvalo, davlat musta q illigiga intilish, respublikada bosh q aruv jarayonlarini demokratlashtirish aynan prezidenlik institutini ta q ozo etar edi. Chunki parlament uzoq bashs va munozaralarga berilib ketib, tezkor qarorlar qabul qilish va uni amalga oshirish imkoniyatiga ega emasdi. Demak, hayotning taqozosiga ko’ra, mamlakatni bir kishi tomonidan boshqarish zarurati tug’ildi; - Prezidentlik institutini joriy etish sabablaridan yana biri, mamlakatimizda hokimiyatlarning bo’linishi tamoyilini rivojlantirishdan kelib chiqadi. Prezidentlik boshqaruvi davlat hokimiyati organlarining tuzilishini tashkil etishda demokratik prinsiplarni amalga oshirishga yordam berishga qaratilgan edi. Mamlakatimizda qonunchilik, ijro va sud hokimiyati faoliyatini o’zaro muvofiqlashtirish eshtiyoji paydo bo’ldi; - Prezident o’z zimmasiga hukumatni shakllantirish va uning ishiga rashbarlik qilishdek ulkan mas’uliyatni olish uchun obyektiv zarurat paydo bo’ldi;

- va nihoyat, vaziyatni barqarorlashtirish, tinchlik-osoyishtalikni ta’minlash va murakkab muammolarni zudlik bilan hal etish ehtiyoji tug’ildi. Amaldagi davlat strukturasi bu kabi keng ko’lamli masalalarni hal etishga qodir emasdi. Mamlakatimizda Prezidentlik institutini joriy etish mustaqil davlatchilikni mustahkamlash, boshqaruvning xalqaro shakliga o’tish, tinchlik, millatlararo totuvlik, siyosiy barqarorlikni ta’minlash yo’lida muhim tarixiy qadam bo’ldiki, bunday demokratik boshqaruv tizimini joriy etishda Yurtboshimizning tarixiy xizmatlari beqiyosdir. Demak, mamlakatimizda prezidentlik institutining joriy etilishi boshqaruvning xalqaro shakl va andozalariga o’tish, boshqacha aytganda, tarixiy zarurat. Endi jahon amaliyotida keng qo’ llanib kelinayotgan prezidentlik institutiga q iskacha izoh berib o’ tsak. Jahon prezidentlik amaliyotining ko’rsatishicha, davlatning bir shaxs orqali muvofiqlashtirish ananasi sezilarli darajada kuchayib bormoqdaki, bu jarayon ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi holatiga juda mos keladi. Birinchidan, Prezident muayyan davlatning boshli g’ i va xal q birligining ramzi hisoblanadi. Uning birligini oliy davlat hokimiyati organlari mamlakatning ichida ham, tashqi xalqaro miqyosda ham namoyon etadi. Ikkinchidan, Prezident o’z mamlakati xalqi nomidan ish tutadi, uning milliy manfaatlarini himoya qiladi, partiyaviy, ijtimoiy, milliy va boshqa manfaatlar, ayniqsa, kelishmovchiliklardan yuqori turadi, jamiyatni o’zaro muvofiqlashtiradi, ijtimoiy-siyosiy hayotni barqarorlashtiradi. Uchinchidan, Prezident mamlakatning umumiy holati uchun mas’ul bo’lib, siyosiy barqarorlikni ta’minlaydi, huquqiy tartibotni va xavfsizlikni ta’minlash, mamlakatning boshqa davlatlar oldidagi majburiyatini bajarish uchun tegishli qarorlar qabul qiladi, tezkor chora-tadbirlar kiradi. To’rtinchidan, Prezident ijro hokimiyatini boshqaradi va uning faoliyatini yo’naltiradi. Beshinchidan, Prezident mamlakatning Oliy bosh qo’mondoni hisoblanadi va davlat mudofaasi hamda fuqarolarning harbiy xizmatni o’tashi uchun rahbarlik

qiladi. Oltinchidan, Prezident ijro hokimiyati tizimida oliy lavozimga tayinlash vakolatini amalga oshiradi, fuqarolik masalalarini hal qiladi, fuqarolarni davlat nishonlari bilan mukofotlaydi va avf etadi, inson huquq va erkinliklarini ta’minlashning hamda mamlakatda konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining kafolati hisoblanadi. Y uq orida sanab o’ tilgan holatlar prezidentlik respublikasining umumiy xususiyatlari h isoblanadi. Ular har bir mamlakatda o’ziga xos ravishda qo’llanishi mumkin. Shuni alohida ta’kidlash joizki, mamlakatimizda Prezidentlik institutini joriy etishda yuqorida tilga olingan jihatlar, shuningdek, milliy davlatchiligimizning tarixiy tajribalari hamda muayyan davrning o’ziga xos xususiyatlari hisobga olingan. Jashon amaliyotida prezidentlikning q uyidagi modellari mavjud: Birinchi model. Prezident — faqat vakolati nuqtai nazaridan davlat boshlig’i hisoblanib, u hukumat ishlariga to’la aralasha olmaydi, rasmiy tadbirlarni ochadi, xorijiy delegatsiyalarni qabul qiladi. Ammo mamlakat ahami ya tiga molik masalalarni premer-ministr hal q iladi. Ikkinchi model. Prezident — davlat va ijroiya hokimiyati rahbari hisoblanadi. Bu model Prezidentni hokimiyatning boshqa tarmoqlari hisoblangan davlat organlariga nisbatan muvofiqlashtiruvchi vazifaga yo’naltiradi. Uchinchi model. Prezident — ijro hokimiyati boshli g’ i va oliy mansabdor shaxs. Bu model Prezidentni davlat boshqaruvi apparatiga rahbarlik qilishga yo’naltiradi. O’z navbatida, bu modelning ham turli ko’rinishlari mavjud: - Prezident — davlat boshlig’i hisoblanmaydi, lekin hukumat majlislarida rahbarlik q iladi; - Prezident — rasman davlat boshli g’ i hisoblanadi; - Prezident hukumat tarkibini musta q il ravishda shakllantiradi, premyer- ministrdan tash q ari bosh q a hamma nomzodlarni tayinlashda parlament bilan kelishadi; — Prezident parlamentga hukumat tarkibini yoki uning ayrim asosiy figuralarini

tasdi q lash uchun ta q dim etadi. T o’ rtinchi model. Prezident —davlatning ha q i q iy boshlig ’ i, hukumatning ha q i q iy rahbari hisoblanadi. O’zbekistonda prezidentlik tizimini joriy etishda jahon tajribalari chuqur o’rganib chiqildi. Prezidentlikning t o’ rtinchi modeli ma’ q ul deb topildi va ushbu model mamlakatimizda prezidentlik institutini joriy etish uchun asos q ilib olindi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, bizning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’limiz respublikaning o’ziga xos turmush tarzini, shart-sharoitlari va xususiyatlarini, xalq an’analari va urf-odatlarini har tomonlama hisobga olishga asoslangan. Ayni paytda bizning yo’l jahon amaliyoti to’plagan, iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlar qatoriga o’tgan mamlakatlar orttirgan ijobiy tajribalarni ham hisobga oladi. O’zbekiston tanlagan yo’l respublika va uning xalqining manfaatlariga mos keladigan, ijtimoiy jihatdan yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan iqtisoddir. Y uq orida ta’kidlaganimizdek, mamlakatimizda prezidentlik institutining joriy etilishi tarixiy zarurat ta q ozosidir. Uni shakllantirishda jahon tajribalari, milliy davlatchiligimiz an’analari va hozirgi vaziyat hisobga olingan. Prezidentlik instituti zamonaviy demokratik respublikaga xosdir. Shu ma’noda Prezident davlatni jipslashtirish, ya’ni davlat hokimiyati mexanizmining barqarorligi va harakatchanligini ta’minlashi lozim. Asosiy qonunimizga muvofiq Prezident — hokimiyatlar bo’linishi tamoyiliga rioya qilinishida davlat mexanizmining eng muhim institutidir. Davlat boshlig’i o’z shaxsida u yoki bu hokimiyat tarmog’ini emas, balki davlat va butun davlat hokimiyatining birligini namoyon etadi. Mamlakatimiz Prezidenti, ayni paytda, ijroiya hokimiyatining ham boshlig’i hisoblanadi. Respublikamiz Prezidenti davlat va ijro hokimiyati boshlig’i sifatida, ayni vaqtda Vazirlar Mashkamasining Raisi ham hisoblanadi. Yurtboshimizning konstitutsiyaviy vakolatlari davlat va jamiyat hayoti faoliyatining eng muhim sohalarini qamrab oladi.

Mamlakatimiz Prezidentining Oliy Majlis bilan kelishgan holda ish olib borishi, bu institutning demokratik jamiyat qurish borasida nechog’li ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Masalan, davlat hokimiyatining markaziy organlarini tuzishga ham Prezident, ham Oliy Majlis jalb q ilingan. Bunga ikki yo’l bilan erishiladi: yoki Prezident muayyan mansabdor shaxslarni tayinlaydi, Oliy Majlis esa ma’qullaydi, yoki Oliy Majlis tayinlaydi, nomzodni esa Prezident taklif qiladi. Respublikamiz Prezidenti mamlakatning butun hududida majburiy kuchga ega b o’ lgan farmonlar, q arorlar va farmoyishlar chi q aradi. Bu hujjatlar qonun osti hujjatlari hisoblanadi. Prezident davlat boshlig’i sifatida parlamentga ta’sir etishga imkon beruvchi tegishli vakolatlarga ega. Avvalo u qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning faoliyatini uyg’unlashtiradi. Ayni paytda saylovchilarga yoki parlamentga hisob berib turadi. Mamlakatimiz Prezidenti Oliy Majlisga qonun loyihalarini kiritish, ya’ni qonunchilik tashabbusi huquqiga ega; — Oliy Majlis tomonidan q abul q ilingan q onunlarni imzolaydi. Qonunlarning Prezident tomonidan imzolanishi ramziy ma’noga ega bo’lib, bu bilan u butun xalqning irodasini mujassam etadi. Prezident o’z vakolatlarini xalqdan oladi, shu bois, o’z imzosi bilan xalq irodasi va ezgu-istagini amalga oshiruvchi qonunni tasdiklaydi. Qonun qabul qilingach, uning ijrosini ta’minlash Prezident zimmasiga tushadi. Prezident tomonidan imzolanmagan qonun kuchga kirmaydi. Bu qonunga majburiy kuch beradi va qonun ijodkorligi jarayonini yakunlaydi. Prezident tomonidan chiqarilgan aktlar (farmonlar, qarorlar, farmoyishlar) o’zining yuridik kuchiga ko’ra qonun osti akti hisoblanadi va bu hujjatlar qonunlarning ijrosini ta’minlashga xizmat qiladi; — Prezident O’ zbekiston Respublikasi q onunlarini o’ z e’tirozlari bilan rad etish hu q u q iga ega; - muzokaralar olib boradi va O’ zbekiston Respublikasi shartnomalari hamda kelishuvlarini imzolaydi; — O’zbekiston Respublikasi davlat boshqaruvi organlarining, shuningdek,

hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini to’xtatadi va bekor qiladi. Biror masalani q onun y o’ li bilan tartibga solish imkoniyati b o’ lmagan hollarda, Prezident ushbu masala yuzasidan tegishli farmon chi q arishi mumkin. O’zbekiston Respublikasida demokratik siyosiy rejim. Hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarda davlat shakllaridan biri hisoblanib, davlatning siyosiy rejimini izga solishda eng maqbul usul sifatida demokratiyani tanlashadi. Demokratik rejim orqali davlat boshqaruvi vujudga keladigan munosabatlarni izga solish mukammal kechadi. Demokratik rejimning asosida demokratiya yotadi, ya’ni xalq boshqaruvidir. Demokratik rejimning eng muhim tartibga solish metodi qonun ustuvorligi hisoblanadi. Demokratik davlatda qonun hukmronlik qiladi barcha xatti-sharakatlar qonun me’yorlari asosida tartibga solinadi. Demokratik rejimning quyidagi prinsiplari mavjud: Hozirda demokratik tizimlar bir-biridan ancha farq qiladi, ammo ularda taraqqiyotning umumiy asosi mavjud. Inson huquqlarini tan olish va xalqaro andozalar miqyosida ro’yobga chiqarish; demokratik huquqiy va dunyoviy davlat prinsiplarini amalga oshirish; Konstitutsiyaning ustuvorligi; ko’ppartiyaviylik, siyosiy plyuralizm, ekstremizmning siyosiy, diniy va boshqa turlariga suyanmaydigan, jamiyatda ijtimoiy, milliy va diniy dushmanlik urug’ini sochmaydigan siyosiy partiyalar faoliyatining erkinligi; hokimiyatlarning taqsimlanishi prinsipi davlat hokimiyati faoliyati ko’rinishining qattiy chegaralanganligi; fuqarolarning davlat oldida, davlatning esa fuqarolar oldida majburiyatlarga ega ekanligi kelishuv, kompromis va konsensual siyosiy –huquqiy mexanizmining mavjudligi; ijtimoiy nizolarning oldini olishning barqarorlik va milliy kelishuvni qo’llab - quvvatlovchi huquqiy mexanizmning mavjudligi; fuqarolarning siyosiy jarayondagi faol ishtiroki va davlat hokimiyatining oliy idoralari hamda mahalliy o’zini o’zi boshqarish idoralari shakllanishida saylovchilarning hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligi.

O’zbekiston Respublikasi mamlakatning demokratik taraqqiyotinig strategik yo’nalishlarini, insonning siyosiy huquqlarini xalqaro andozalar miqyosida belgilab beradi, xalqaro huquq ustunligini, hokimiyatlar taqsimlanishini, davlatning asosiy muassasalari va mashalliy o’zini o’zi boshqarish idoralarining saylanishini, ko’ppartiyaviylikni, mafkuraviy plyuralizmni o’zida aks ettiradi. Demokratik tuzumda davlat vazifalari bilan jamiyat vazifalari o’zaro chegaralanadi, ya’ni taqsimlanadi. Sho’ro davlati jamiyatning barcha vazifalarini o’z bo’yniga olgan, shuning uchun tuzumda jamiyatning o’rni ham, jamiyatda fuqarolarning faolligi ham cheklab tashlangan edi. Odamlarimiz tasavvurida mavjud davlat haqidagi eski qarashlar hamon taraqqiyotimizga xalal berib kelmoqda. holbuki, hayotning bir qism muammosini davlat, qolgan ko’p masalasini jamiyat hal qilib ketaverishi lozim. Lekin sobiq tuzum sarqitlaridan batamom xalos bilmguncha ana shu vazifalar taqsimotiga erishib olish kerak. Shu ma’noda Prezidentimiz Islom Karimov o’rtaga tashlagan «Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari» degan shiori nihoyatda dolzarb vazifa bo’lib turganligini ko’rish mumkin. Bizning demokratik – respublikamiz fuqarolarini haqiqiy ozodlik va demokratik huquqlarida xotin - qizlarning xo’jalik, ijtimoiy – siyosiy, davlat qurilishi va madaniy hayotda erkaklar bilan teng huquqliligida o’zining yorqin ifodasini topgan. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning faoliyati e’tiborga sazovordir: «Har qanday munorali masalalarni tinch yo’l bilan hal etish, muzokaralar yo’li bilan fikr almashish va eng to’g’ri, hamma uchun birday manfaatli bo’lgan xulosalarga kelish va har qanday zo’ravonliklarga, tazyiq va kuch ishlatishga qarshi ravishda sharqona munosabatlar ilmini egallash – demakki, sharqona demokratik tamoyillari asosida ish» deydi Prezident. Demokratiyaning qudrati qubul qilingan qonunlar soni bilani emas, balki uni hayotga joriy etishda asosiy omil bo’lgan kishilarninig yuksak siyosiy ongi va madaniyati bilan belgilanadi. Demokratiya qoidalarini aql-idrok, vijdon va iymon

bilan anglamoq, millat, vatan, mas’uliyatli tarixiy davrlar talab va imkoniyatlarini hisobga olib foydalanmoq maqsadga muvofiq. Demokratiya, ba’zi bir siyosiy kaltabin kishilar o’ylayotganlaridek mansabparastlik yo’lidagi bir qurol ham, har kim bilgan ishini qiladi, og’ziga siqqanini aytadi, degan gap emas. Siyosiy madaniyati past odamlar demokratiya va oshkoralikni o’z fikrlarini ochiq aytishga imkon beradigan huquq va imkoniyat, deb tushunadilar. Har kim o’z aytganini qilaman desa, bu demokratiya emas, demagogiya, anarxiya biladi. Demokratiya qandaydir quruq huquqiy qoidalar, davrada qolib ketadigan g’oyalar emas, balki yuksak madaniyat, ma’naviyat, ma’rifatdir. Demokratiya har doim hayot bilan hamnafas rivojlanib, takomillashib, o’zgarib turuvchi ijtimoiy – siyosiy jarayondir. Haqiqiy demokratiyaning birdan – bir maqsadi – ijtimoiy taraqqiyotga, insonparvarlikka, hamma sohada ijtimoiy adolat tantanasiga xizmat qilish, xalqni to’q, farovon yashashini, hamma yerda tinchlik, do’stlik, totuvlik, osoyishtalik bo’lishini ta’minlashdir. Agar kimki buni unutib qo’ysa yangi huquqiy imkoniyatlardan o’z g’arazli manfaatlari yo’lida foydalansa, o’ziga yo’l ochish uchun boshqalar yo’lini to’sib qo’ysa, u demokratiyaga zid faoliyatdir. Demokratik jamiyat qurishning dunyoda umume’tirof etilgan bir qator tamoyillari mavjud. Ularga insonning o’z xoshish-irodasini erkin bildirishi hamda uni amalga oshirishi, ozchilikning ko’pchilikka bo’ysunishi, barcha fuqarolarning teng huquqliligi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi, davlatning asosiy organlari saylanishi va boshqalar kiradi. Ana shu tamoyillar deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar Konstitutsiyalarida o’z ifodasini topgan. Demokratiya, uning qonun - qoidalari va madaniyati ustida fikr yuritganda uning g’arbga nisbatan Sharqda farq qiladigan jihatlari borligini aytib o’tmasdan iloji yo’q. Demokratik jarayonlar agar g’arbda ko’proq qonun ustuvorligiga asoslansa, Sharqda bu jarayonlar asrlar davomida shakllangan an’analar asosida kechadi. G’arb namunasi ko’p hollarda individualizm falsafasiga tayangan va ommani haddan tashqari siyosiylashtirilishiga olib kelgan bo’lsa, Sharqda demokratiya tushunchasi hamjihatlik g’oyasi, jamoatchilik fikrining ustuvorligi

zaminida shakllanadi. «Sharqda demokratik jarayonlarning qadimdan shakllangan o’ziga xos va o’ziga mos xususiyatlari bor. Buni aslo nazardan qochirib bo’lmaydi. Ya’ni Sharqda demokratik jarayonlar uzviy ravishda va asta – sekin taraqqiy topadi. Bu sohada inqilobiy o’zgarishlar yasashga o’rinishlar g’oyat noxush, hatto fojiyali natijalarga olib keladi. Inqilobni g’arb olimlari ham «ijtimoiy taraqqiyotning ibtidoiy va yovvoyi shakli» deb ataganlar. Tabiiyki, bunday yo’l bizga aslo to’g’ri kelmaydi». G’arb tajribasini O’zbekistonga ko’r-ko’rona tadbiq qilib bo’lmaydi. Demokratiya har bir mamlakatning tarixiy an’analari, milliy xususiyatlarini, milliy qadriyatlarini o’ziga singdirgandagina haqiqiy ijtimoiy kuchga aylanadi. O’zbeklarning milliy axloqi, uzoqni ko’ra bilib ish qilishi va andishasi, insoniy munosabatlar borasidagi samimiyati, halolligi, oqko’ngilligi, oilaviy munosabatlar, qo’ni-qo’shnichilikdagi adolat, mehr-muhabbati, yoshlar va kattalarga bo’lgan hurmati O’zbekistonda amal qilayotgan demokratiyaning muhim tomonlaridir. Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida demokratiyaning ana shu o’ziga xos jihatlariga alohida e’tibor berilgan. Demokratiya o’z-o’zidan vujudga kelmaydi. Demokratiyaga ter to’kib mehnat qilish, hayotning achchiq-chuchigini obdan totib ko’rish, og’ir sinov va kurashlarga mardona bardosh berish asosidagina erishish mumkin. Shunday qilib, O’zbekistondagi fuqarolik jamiyati, uning huquqiy davlati yaratib bergan imkoniyatlar, mamlakatimizdagi o’ziga xos xususiyatlarga muvofiq sharoitda mavjud bo’lib turgan demokratiya tufayli yuzaga kelgan va tobora kuchayib borayotgan qulayliklar natijasida o’lkamizda milliy, axloqiy, diniy qadriyatlar tiklanib, mustaqilligimizning ma’naviy zaminlari teranlashib, xalqimizning madaniy-ma’naviy saviyasi, huquqiy bilim va madaniyati o’sib bormoqda. Bularning hammasi iqtisodiy va siyosiy mustaqilligimizning qonuniy oqibati va bundan keyingi o’sishi, rivojlanishi va tobora mustashkamlanishining muhim omili, ma’naviy kamolotimizning zarur shartidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov asarlari 2. .I.A.Karimov «O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisodiyot,siyosat,mafkura» T.1.- Toshkent. “O‘zbekiston”, 1993yil.-364 b. 3. I.A.Karimov «Bizdan ozod va obod vatan qolsin» T.2-.Toshkent, “O‘zbekiston”, 1996yil.-380 b. 4. A.T. To‘laganov: «Davlat hokimiyatining vakillik va o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyatini tashkil etish». O‘quv qo‘llanma. T., «Universitet». 1996 y. 5. A.T. To‘laganov: «Davlat hokimiyatining vakillik va o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyatini tashkil etish». Darslik T., 2002 y. 194-bet. 6. U Tojixonov, X. Odilqoriyev, A. Saidov: «O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi». Darslik. T., «Sharq» 2001 y. 750-bet. 7. « O’ zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqi». Darslik. T., «Moliya» 2002 y. 632-bet. 8. A.A. Azizxijayev: «Davlatchilik va ma’naviyat». T., «Sharq» 1997 y.

Похожие

O`zbekiston Respublikasida ikki palatali parlamentni shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari

O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyatining tashkiliy-huquqiy asoslari

Demokratiya printsiplari va O'zbekistonda davlat hokimiyati tashkil etilishining o'ziga xos xususiyatlari

Davlat mexanizmi tushunchasi va xususiyatlari

O’zbekiston Respublikasida advokatura va inson huquqlari bo’yicha milliy institutlar