O`zbekiston Respublikasida Davlat hokimiyati vakillik organlarining deputatlari va senat a`zolarining huquqiy holati - Юриспруденция - Рефераты

O`zbekiston Respublikasida Davlat hokimiyati vakillik organlarining deputatlari va senat a`zolarining huquqiy holati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

O`zbekiston Respublikasida Davlat hokimiyati vakillik organlarining deputatlari va senat a`zolarining huquqiy holati Reja: 1. O`zbekiston Resupblikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati va Senat a`zosining huquqiy maqomi 2. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashri deputatlarining huquqiy holati 3. Qonunchilik palatasi deputati va senator faoliyatining asosiy kafolatlari 4. Deputat va senatorni chaqirib olish asoslari va tartibi

1. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik deputati va Senat a`zosining huquqiy maqomi Mustaqillikka erishilgandan keyin qisqa davr ichida O`zbekistonda parlament vakolatlarini takomillashtirishga qaratilgan, deputatlar huquqlari, majburiyatlar hamda vakolatlarini to`ldiradigan qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, bu islohotlar: birinchidan, qonunchilik faoliyatini samaradorligini oshirish; ikkinchidan, parlament nazorati vazifalarini kengaytirish va kuchaytirish; uchinchidan, parlament faoliyatida regionlar rolini kuchaytirish; to`rtinchidan, parlamentni barqaror ishlashi uchun kafolatlar tizimini yaratish; beshinchidan, deputatlarning professional sifatlarini va umuman, parlamentarizm madaniyatini rivojlantirishga qaratilgandir. Parlament tashkiliy jihatdan keng tarmoqli bo`lganligi sababli ham davlat hokimiyati tizimida, umuman davlatchilikda alohida o`rin tutadi. Parlament palatalarini shakllantirish usuli parlament a`zosining nomlanishida ham ma`lum darajada aks etadi: odatda, quyi palatalarning a`zolarigina deputat deb, aksariyat mamlakatlarda yuqori palatalarning a`zolari esa – senatorlar deb ataladi (ular o`z mandatlarini nafaqat saylash, balki tayinlash orqali va boshqa usullarda ham oladilar). Qonunchilik palatasi deputatlari xalqning hokimiyat vakillik organlarida faoliyat ko`rsatuvchi to`laqonli vakilidir. Respublikamizning mustaqilligini mustahkamlashda, huquqiy davlat qurishda, chin ma`nodagi demokratiyaga erishishda deputatlarning faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi Huquqshunos olim R.Qayumov “deputatning huquqiy maqomi-bu deputatlarning huquqiy normalarda belgilangan huquqlari, majburiyatlari va burchlari, ular faoliyatining shakllari va vakolatlarini yig`indisi demakdir” deb ta`kidlagan. Shunday qilib, deputatning huquqiy maqomi ko`p hollarda unga yuklangan vazifalarni sifatli va belgilangan tartibda amalga oshirishi uning huquqiy kafolatini qay darajada belgilab berilganligi bilan chambarchas bog`liqdir.

Deputatlik maqomi bilan bog`liq masalalar tegishli tartibda huquqiy tartibga solinishi deputatlik faoliyatini to`siqlarsiz va samarali amalga oshirilishini ta`minlaydi, uning ijtimoiy-huquqiy himoyasini ta`minlash bilan bir qatorda deputatning xalq va jamiyat oldidagi majburiyatini kuchaytiradi. Qonunchilik palatasi deputati va senator faoliyatining huquqiy asoslari O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida va qator qonun normalarida: “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyatini tashkil etishning asosiy prinsiplari to`g`risida”gi, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida”gi, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida”gi , “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining reglamenti to`g`risida”gi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining reglamenti to`g`risida”gi qonunlarida va boshqa qonun hujjatlarida aniq belgilab berilgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati senator faoliyatining huquqiy asoslarini ifodalovchi huquqiy normalar ichida konstitutsiyaviy normalar alohida ahamiyatga ega. Konstitutsiyaning 87-88-moddalarida deputat va senatorlarning huquqiy maqomining umumiy asoslari belgilab berilgan, ya`ni deputat va senatorlarning asosiy vazifalari qayd qilinib, daxlsizlik huquqi, deputatlik va senatorlik faoliyatiga haq to`lash kabi umumiy masalalar tartibga solingan. Deputat va Senator maqomi 2004 yil 2 dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida”gi qonunida kengroq va to`laroq tartibga solingan. Ushbu qonunda deputat va senatorlarning maqomiga tegishli barcha masalalarni - kimlar deputat va senator bo`lishi, ularning vakolat muddati, deputatlikni tasdiqlovchi vositalar, deputatning Oliy Majlisdagi ishi kabi masalalarni qonuniy asosda mustahkamlagani, deputatning huquq hamda majburiyatlarini, deputatlarning saylovchilar, siyosiy partiyalar bilan olib

boradigan ishlarini, deputatning parlament so`rovini, deputat odobini o`z ichiga qamrab olgan. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatini huquqiy maqomini asosiy xarakterli tomonlarini aniqlashdan oldin, deputat - parlamentariy yoki o`zining saylovchilarining yoxud uning nomzodini ilgari surgan tashkilotning vakilimi degan savolning yechimini topish lozim. Bu savolga aniq javob berish uchun deputatlik mandatining tabiatini ochish lozim. Shu qatorda bu savolning javobi deputatning huquqiy maqomining mazmuni, uning vazifalari va funksiyalari, davlat xizmatchilari tizimida tutgan o`rnini aniqlash bilan uzviy bog`liqdir. Suverenitetni fransuz mutafakkuri J.J.Russo o`z asarida “Xalq deputatlari xalqning bevosita vakili bo`la olmaydilar, ular faqat undan vakolat olgan kishilardir” , deb ta`kidlagan. Xalq deputatlarga hokimiyat vakolatlarini beriladi, deputatlar esa o`z navbatida qonun qabul qilish orqali xalqning umumiy irodasiga muvofiq harakat qiladilar. Yuqoridagi fikrdan deputatning huquqiy maqomini belgilovchi muhim prinsip - ya`ni imperativ mandat prinsipi kelib chiqadi. Mandatining ikki turi: imperativ deputat mandati va erkin deputat mandati mavjud. Ular bir – biridan farqlanishi, uning xususiyati deputat va unga ovoz bergan saylovchilarning o`zaro munosabatlari prinsiplari bilan belgilanishini ko`rsatadi. Deputat mandati muammosi deputat parlament a`zosi sifatida kimning xohish-irodasini ifoda etishi, parlament, uning palatalari qarorlarini qabul qilishda ishtirok etar ekan, u kimning manfaatlarini himoya qilishi lozim, o`zining parlamentdagi faoliyati uchun deputat o`z saylovchilari oldida siyosiy-huquqiy javobgar bo`ladimi, saylovchilar deputatlarga ijro etish majburiy bo`lgan yo`l- yo`riqlar berish va uni chaqirib olishga haqlimi, degan savollar bilan bog`liq. O`zbekiston qonunchiligiga muvofiq, Qonunchilik palatasi deputatlari ham o`z saylovchilar manfaatlarini, ham butun xalq manfaatini aks ettiradilar, xalq irodasini ifoda etuvchi qonunlar qabul qiladilar.

Shuning uchun, Qonunchilik palatasi deputatlariga qonun chiqaruvchi organga saylangan, o`z saylovchilari oldida to`g`ridan-to`g`ri javobgar bo`lmagan, o`z faoliyatini ma`lum bir guruhning vakili sifatida emas, balki mamlakatning barcha fuqarolari, boshqacha so`z bilan aytganda butun xalqning vakili sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. Shunday holatda deputat o`z harakatlarida juda keng mustakillikka ega bo`ladi, o`z faoliyat ko`rsatishida shaxsiy fikr va qarashlariga asoslangan holda butun xalq manfaatidan kelib chiqadi. Deputatning bunday maqomi huquqiy fan tizimida erkin mandat deb yuritiladi. Jahondagi rivojlangan mamlakatlarning parlamentlarida deputatlar odatda professional tarzda ish olib boradilar va erkin mandatga egadirlar. Bu mamlakatlarning konstitutsiyalarida imperativ mandat harakati to`g`ridan-to`g`ri taqiqlangan. Masalan, Bolgariya Respublikasi Konstitutsiyasining 67-moddasida “deputatlar nafaqat o`z saylovchilarining, balki butun xalqning vakili hisoblanadi. Majburiy vakolatlar belgilanishi qonuniy kuchga ega emas”, - deb belgilangan. Bunday normalarni, Fransiya (27-modda), Italiya (67-modda), Ispaniya (67- modda) konstitutsiyalarida va Germaniya Federativ Respublikasining Asosiy Qonunida (38-modda) uchratish mumkin. Ayrim xorijiy mamlakatlarida esa, imperativ mandat harakati Konstitutsiyada taqiqlanmagan bo`lsada, deputatlarning maqomini belgilashda muhim bo`lgan qonun hujjatlarida taqiqlangan. Xususan, Qozog`iston Respublikasining 1995 yil 16 oktabrdagi “Qozog`iston Respublikasi parlamenti va uning deputatlarining maqomi to`g`risida” gi Konstitutsiyaviy Qonunining 24- moddasida parlament deputati biror-bir imperativ mandat bilan bog`liq emasligi va parlamentda o`z fikri bo`yicha ovoz berishi belgilangan. Bunda ushbu mamlakatlar erkin mandat, ya`ni majburiy vakolatlar belgilanmasligi parlamentar tizimning demokratikligining asosiy belgisi ekanligidan kelib chiqishgan. Bunday mandatli deputat mamlakatning barcha

fuqarolarini manfaatlarini ifodalaydi va o`z saylovchilarining irodasiga bevosita tobe hisoblanmaydi. Asosiy qonunda ta`kidlanishicha, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatiga saylanish huquqiga 25 yoshga to`lgan O`zbekiston Respublikasining fuqarolari egadirlar. Deputatlar fuqarolar tomonidan bevosita saylanadilar. Senatorlar esa xalq deputatlari viloyat , tuman va shahar Kengashlarining qo`shma majlisida har bir hududiy birlikdan 6 nafardan saylanadilar. Senatning o`n olti nafar a`zosi fan, san`at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo`lgan hamda alohida xizmat ko`rsatgan eng obro`li fuqarolar orasidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Konstitutsiyaning 88-moddasiga ko`ra, Qonunchilik palatasi deputatlar va senatorlarga ularning deputatlik faoliyati bilan bog`liq xarajatlar qoplanadi. Mazkur konstitutsiyaviy qoidani izohlashda shuni ta`kidlash joizki, konstitutsiyaviy huquqda deputatning huquqiy maqomi indemnitet va immunitet orqali tavsiflanadi1. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati faoliyatining huquqiy asoslari va huquqiy maqomining tarkibiy qismi sifatida immunitet va indemnitet hisoblash maqsadga muvofiqdir. Indemnitet deputatga parlamentdagi ishi uchun turli moddiy rag`batlar berilishi tushuniladi, bunda avvalo, professional parlament faoliyati uchun haq- to`lovlar ajratilishi nazarda tutiladi. Ko`pgina huquqiy adabiyotlarda indemnitetni deputatni o`z faoliyatini amalga oshirishda moddiy ta`minot bilan ta`minlash deb ta`riflash maqsadga muvofiqligi belgilangan. Indemnitetning moddiy jihati parlament faoliyati uchun to`lanadigan haq bilan bog`liq. Xorijiy mamlakatlarning amaliyoti parlament a`zolari o`z faoliyati uchun, qoida tariqasida, to`laqonli haq olishlarini ko`rsatadi. Mazkur haq miqdori odatda vazirlar, davlatning boshqa oliy mansabdor shasxlariga to`lanadigan maosh miqdoriga teng. Masalan, AQShda Kongress palatalarining a`zolari o`z xizmati

uchun qonunda belgilangan va AQSH g`aznasi tomonidan to`lanadigan haq oladilar. 1990 yildan kongress a`zolariga 120 ming dollar miqdorida yillik maosh belgilangan. Rossiyaning amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq, parlament a`zolari, egallagan lavozimidan qat`i nazar (palatalarning raislaridan tashqari), federal vazirning oylik maoshi miqdorida haq oladilar. Rossiya parlamenti palatalarining raislari hukumat raisining maoshi miqdorida haq oladilar. Bundan tashqari, Rossiya parlamenti palatalarining a`zolariga har oyda ularning o`z vakolatlarini amalga oshirishlari bilan bog`liq qo`shimcha xarajatlar eng kam ish haqining besh baravari miqdorida qoplanadi. Parlament a`zolari oylik maoshdan tashqari, qoida tariqasida, turli kompensatsiya to`lovlari olib turadilar, har xil moddiy va ijtimoiy imtiyozlardan foydalanadilar. Masalan, AQShda parlament a`zolari o`z saylov okruglariga 15 marta safar qilishlari uchun yo`l xarajatlari qoplanadi. Ularga shuningdek Vashington va o`z okruglaridagi ofislarini mebel va texnika uskunalari bilan jihozlash xarajatlari ham qoplanadi. Parlament a`zolari saylovchilarga o`z faoliyati haqida axborot berish maqsadida tegishli materiallarni pochta orqali bepul yuborish huquqiga egadirlar. Ular telegraf va telefon aloqasidan ham bepul foydalanadilar. AQSH qonunlari to`plami, rang-barang ma`lumotnomalar parlament a`zolariga bepul beriladi. AQShda parlament a`zolari ijtimoiy imtiyozlar: o`z hayotini davlat hisobidan sug`urta qilish, o`z sog`lig`ini imtiyozli shartlarda sug`urta qilish, birinchi tibbiy yordamni bepul olish huquqiga ham ega bo`ladi. Har bir parlament a`zosi o`z xodimlari devoniga: okrug va shtatning kattaligiga qarab, Vakillar palatasining deputatgi 18 tagacha, senator esa – 20 dan 30 tagacha xodimdan iborat devonga ega bo`ladi. Rossiyada ham parlament a`zolari ancha keng ijtimoiy va boshqa kafolatlarga ega. Ijtimoiy kafolatlarining hajmiga ko`ra ular federal vazirga tenglashtirilgan. «Rossiya Federatsiyasi Federal Yig`ilishining Federatsiya Kengashi a`zosi va Davlat Dumasi deputatining maqomi to`g`risida»gi 1994 yil 8 may Qonuniga muvofiq, ijtimoiy kafolatlarga, oylik maosh va qonunda nazarda tutilgan boshqa to`lovlardan tashqari, quyidagilar kiritilgan: a) haq to`lanadigan yillik mehnat ta`tili; b) parlament vakolatlarini

amalga oshirish davrini davlat xizmati stajiga kiritish; v) parlament a`zosiga hamda uning oila a`zolariga tibbiy, sanitariya-kurort xizmatlari ko`rsatish; g) pensiya ta`minoti; d) o`z vakolatlarini amalga oshirish davrida kasallanish yoki mehnat layoqatini yo`qotishini davlat tomonidan majburiy sug`urta qilish; ye) Moskva shahrida turar joy maydoniga ega bo`lmagan parlament a`zolarini uy-joy va maishiy sharoitlar bilan ta`minlash. Rossiya parlamentining a`zolari mehnat shartnomasiga binoan ishlaydigan beshtagacha va jamoatchilik asosida ishlaydigan qirqtagacha yordamchiga ega bo`lishga haqli. Bundan tashqari, Qonun parlament a`zolarining mehnat huquqini kafolatlaydi, ularni harbiy yig`inlar chaqirilishdan ozod qiladi, davlat hokimiyati organlari va mahalliy o`zini o`zi boshqarish organlarining ixtiyoridagi (shu jumladan hukumat) aloqa vositalaridan bepul foydalanish, taksidan tashqari, barcha transport vositalarida tekin yurish huquqini beradi, mehmonxonaga navbatdan tashqari joylashtirish huquqini kafolatlaydi. Immunitet - deputatning daxlsizligi, ya`ni deputatlik faoliyatining eng muhim kafolatining huquqiy ifodasidir. Immunitet deputatning javobgarlikka tortilmasligi va daxlsizligini anglatadi. Deputatning javobgarlikka tortilmasligi uning so`z va ovoz berish erkinligida ifodalanib, parlament a`zosi oliy vakillik organi majlislarida bildirgan fikri va bergan ovozi uchun javobgarlikka tortilmaydi. Javobgarlikka tortilmaslik deputat uchun imtiyoz emas, balki xalq manfaatini ifoda etishdagi mas`uliyatdir. Qayd etilganlardan kelib chiqkan holda immunitetni deputatlarga o`z faoliyatlarini tazyiqsiz, to`siqlarsiz amalga oshirishi uchun qonun bilan belgilangan imtiyozlar yig`indisi deb aytishimiz mumkin. O`zbekiston Respublikasining “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi Konstitutsiyaviy Qonuni, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining reglamenti to`g`risida”gi Qonunida “Qonunchilik palatasining ishi palata barcha deputatlarining professional, doimiy faoliyatiga asoslanadi”, - deb belgilangan.

Bu holatni ham deputat faoliyatining huquqiy asosi va maqomining muhim belgisi sifatida qarash mumkin. Bu norma bir tomondan Oliy Majlisni professional parlament sifatida faoliyat ko`rsatishini belgilasa, ikkinchi tomondan har bir deputatga uning faoliyat ko`rsatishiga yordam beruvchi ta`minot bilan ta`minlanishi lozimligini keltirib chiqaradi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati Qonunchilik palatasining vakolatlari muddatiga, ya`ni besh yil muddatga saylanadi. Shu boisdan deputatning vakolatlari saylangan kundan boshlanadi va Qonunchilik palatasi vakolatlari tugagandan so`ng yangi chaqiriq saylovlar o`tkazilganda tugaydi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlarining vakolatlari muddatidan oldin ham tugatilishi mumkinligi belgilangan. Xususan, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida”gi Qonunining 4-moddasiga asosan Qonunchilik palatasi deputatining vakolatlari quyidagi hollarda muddatidan ilgari tugatilishi mumkin: - u o`z vakolatlarini zimmasidan soqit qilish haqida yozma ariza bergan taqdirda; - u qonunga ko`ra deputatlik, senatorlik vakolatlarini amalga oshirishiga nomuvofiq bo`lgan lavozimga saylangan yoki tayinlangan taqdirda; - unga nisbatan sudning ayblov hukmi qonuniy kuchga kirgan taqdirda; u chaqirib olingan taqdirda; - sud uni muomalaga layoqatsiz deb topgan taqdirda; - u sudning qonuniy kuchga kirgan qarori asosida bedarak yo`qolgan deb topilgan yoxud vafot etgan deb e`lon qilingan taqdirda; - u O`zbekiston Respublikasi fuqaroligini yo`qotgan taqdirda; - u vafot etgan taqdirda; - palata tarqatib yuborilgan taqdirda. Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesining, xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining senator etib saylangan deputati

vakolatlarining muddatidan ilgari tugatilishi uning senatorlik vakolatlari tugatilishiga olib keladi. Alohida hollarda deputatning, senatorning vakolatlari tegishincha Qonunchilik palatasining, Senatning qaroriga binoan muddatidan ilgari tugatilishi mumkin. Deputat, senator degan yuksak nomga dog` tushiruvchi xulq-atvor bunday masalani ko`rib chiqish uchun asos bo`lishi mumkin. Deputatning, senatorning vakolatlarini boshqa shaxsga topshirish mumkin emas. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatining huquqiy maqomining muhim elementi - bu uning deputatlik huquq va majburiyatlaridir. Deputatning huquq va majburiyatlari doirasi “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zolarining maqomi to`g`risida”gi Qonunida to`liq aniqlangan. Shu bilan bir qatorda ularning huquqlari va majburiyatlari xususidagi moddalarni aniqlashtirish hamda ularning ro`yxatini alohida belgilash maqsadga muvofiq bo`lar edi. Aytish lozimki, deputatlarning ayrim vakolatlari, huquqlari ularning majburiyatlari sifatida ham tushunilishi mumkin. Masalan, bunday norma sifatida deputatning o`ziga saylovchilardan tushgan murojaatlarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ko`rib chiqishi, ularni hal etish chora-tadbirlarini ko`rishi, fuqarolarni qabul qilish xususidagi normani ko`rsatish mumkin. Bu normani bir tomonidan deputatning huquqi, ikkinchi tomondan uning majburiyati sifatida baholash mumkin. Mamlakatimiz qonunchiligiga asosan Qonunchilik palatasi deputatlari faoliyatlarini asosan ikki shaklda amalga oshiradilar. Bu ularning Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi faoliyati va saylov okruglaridagi faoliyatidir. Shu sababdan ham deputatlarning huquq va majburiyatlarini 2 guruhga, ya`ni Qonunchilik palatasidagi faoliyatiga doir hamda saylov okruglaridagi faoliyatiga doir huquq va majburiyatlari guruhiga bo`lanadi. Deputatlar o`z vakolatlarining asosiy qismini o`zlari saylangan Qonunchilik palatasi orqali amalga oshiradilar.

Deputat va senatorlarning huquqlari va majburiyatlari “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida”gi Qonunining 7-moddasida berilgan. Bu qonunga ko`ra, palatasining majlisida ko`rib chiqilayotgan barcha masalalar bo`yicha hal qiluvchi ovoz huquqidan foydalanadi. Shuningdek, deputat va senator: - palataning organlariga saylash va saylanishga; - palata majlisida ko`rib chiqilishi uchun masalalar taklif etishga; - palata majlisining kun tartibi, muhokoma qilinayotgan masalalarni ko`rib chiqish tartibi hamda bu masalalarning mohiyati yuzasidan takliflar kiritish va mulohazalar bildirishga, qaror loyihalari va ularga tuzatishlar kiritishga, palata tomonidan tuziladigan organlarning shaxsiy tarkibi hamda saylanadigan, tayinlanadigan yoki tasdiqlanadigan mansabdor shaxslarning nomzodlari bo`yicha fikr bildirishga; - munozoralarda ishtirok etishga, ma`ruzachi va raislik qiluvchiga savollar berishga; - parlament so`rovi bilan murojaat etishga; - o`z takliflarini asoslab berish uchun so`zga chiqishga va ovoz berish sabablari yuzasidan izoh berishga; - palata majlisida raislik qiluvchiga palata majlisida muhokoma qilinayotgan masala yuzasidan o`z nutqi, taklif yoki mulohazasi matnini topshirishga; - palata tarkibidagi o`zi a`zo bo`lgan tegishli organning qaroriga qo`shilmagan taqdirda o`z nuqtai nazarini palata majlisida bayon qilishga yoki bu haqida tegishincha Qonunchilik palatasining spikeriga, Senat raisiga yozma ravishda ma`lum qilishga; - palataga hisobdor yoki uning nazorat ostidagi har qanday organ yoxud mansabdor shaxsning hisoboti yoki axborotini palata majlislarida eshitish to`g`risida taklif kiritishga;

- O`zbekiston Respublikasi qonunlarining ijro etilishini, shuningdek, palata qarorlarining bajarilishini tekshirish haqida ko`rib chiqilishi uchun masalalar taklif etishga; - palata majlislarining stenogrammalari bilan tanishishga; - fuqarolarning huquqlari va qonun bilan muhofoza qilinadigan manfaatlarini buzish hollari yoki qonun hujjatlarini buzishning boshqa hollari ma`lum bo`lib qolgan taqdirda ularga darhol chek qo`yish choralarini ko`rish talabi bilan tegishli organlar hamda mansabdor shaxslarga murojaat etishga hakli. Deputatlar qayd etilgan huquqlaridan ijodiy yondashgan holda tashabbus ko`rsatib, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi ishida qatnashib, davlat, xo`jalik va ijtimoiy-iqtisodiy qurilishning muhim masalalarini hal etadilar, qonunlarni va Qonunchilik palatasi qarorlarini qabul qilishda ishtirok etadilar hamda davlat organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning ishini nazorat qilib boradilar. Bu o`rinda, Qonunchilik palatasi deputatining eng muhim huquqlaridan biri sifatida Qonunchilik tashabbusi huquqini alohida ta`kidlash lozim. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatining Qonunchilik tashabbusi huquqi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 83-moddasida va tegishli qonunlarda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Konstitutsiya va “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi Konstitutsiyaviy qonun normasiga ko`ra, Qonunchilik palatasi deputatlari Qonunchilik tashabbusi huquqiga egadirlar va bu huquq deputatlar tomonidan qonun loyihasini O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga kiritish orqali amalga oshiriladi. Deputat Qonunchilik palatasida Qonunchilik tashabbusi huquqini amalga oshirib, yangi qonun ishlab chiqarish zarurligi to`g`risida masala qo`yish, yangi qonun loyihalarini, amaldagi qonunlarga o`zgartirish kiritish haqidagi takliflar bilan chiqishi mumkin. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati Qonunchilik tashabbusi huquqi asosida kiritgan qonun loyihasini Qonunchilik palatasi tomonidan birinchi o`qishda

qabul qilinguniga qadar loyiha matnini o`zgartirish yoki o`zi kiritgan qonun loyihasini chaqirib olish huquqiga ham egadir. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatining Qonunchilik tashabbusi huquqi tartibida kiritilgan taklifni Qonun loyihasining Qonunchilik palatasi qo`mitasi dastlabki tarzda ko`rib chiqish, Qonunchilik palatasida qonun qabul qilish, yangi qonun loyihasini ishlab chiqishni boshlash haqida qaror qabul qilish, taklif qilingan qonun loyihasini takomiliga yetkazish uchun tegishli qo`mitalar va komissiyalarga yuborish, qonun loyihasini, taklifni asosli rad qilish singari qarorlardan birini qabul qilish bilan kafolatlanadi. Qonunchilik palatasi deputatlari va senatorlari davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, ularning mansabdor shaxslari ustidan nazoratni amalga oshirishning shakli sifatida parlament so`rovi huquqiga egadir. Deputat va senatorning parlament so`rovi, qonunda ko`rsatilishicha1, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga ularning vakolatlariga kiradigan masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki o`z nuqtai nazarini bayon qilish haqida qo`yilgan talabidir. Parlament so`rovi parlament nazoratining eng samarali vositasidir. Shu sababli uni amaliyotda keng qo`llash lozim. U deputatlarga berilgan eng kuchli, ta`sirchan imkoniyatdir. Parlament so`rovi orqali deputatlar saylovchilarning talab va hoxishlarini ro`yobga chiqarishga ko`maklashadi. Parlament so`rovi deputat yoki bir guruh deputatlar tomonidan yozma ravishda yoki og`zaki ravishda kiritilishi mumkin. Qonunchilik palatasi deputati va senatorning O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining raisi, Oliy xo`jalik sudining raisi, Bosh prokurori, surishtiruv va tergov organlarining rahbarlari nomiga yo`llangan parlament so`rovi ularning ish yurituvidagi muayyan ishlar va materiallarga taalluqli bo`lishi mumkin emas Qonunchilik palatasining deputatlari talab qilib oladigan axborotni tegishli davlat organi, boshqa tashkilot, mansabdor shaxs murojaat olingan kundan e`tiboran o`n kundan kechiktirmay taqdim etishi kerak.

Deputatlar faoliyati amalga oshirilishining muhim shakllaridan biri ularning saylov okruglaridagi faoliyatidir. O`zbekiston qonunchiligida deputatlarning bu sohadagi faoliyati uchun ham ma`lum bir huquqlardan foydalanish imkoni yaratilgan. Bu deputatlarning ularni saylovchilar bilan doimiy mustahkam aloqani o`rnatishi bilan bog`langan deb hisoblash mumkin. Xususan, deputat saylovchilar bilan aloqa o`rnatar ekan, ularni Oliy Majlis Qonunchilik palatasi ishi bilan batafsil tanishtirib boradi, bunda deputatning saylovchilar bilan uchrashuvi muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Respublikasining “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senat a`zosining maqomi to`g`risida”gi Qonuniga asosan deputat saylovchilar bilan uchrashuvlar o`tkazish uchun zarur shart-sharoit bilan ta`minlanishi shart. Ushbu qonunning 9-moddasiga asosan “Deputatlarga saylovchilar bilan olib boriladigan ishlar uchun Qonunchilik palatasining reglamentida belgilanadigan tartibda muayyan kunlari ajratiladi”, - deb ko`rsatilgan. Deputatlar saylov okruglarida o`z vakolatlarini amalga oshirish uchun tegishli hokimiyat vakillik organi nazorati ostidagi tashkilotlarda o`z saylov okrugidagi fuqarolarning muhim manfaatlariga taalluqli bo`lgan har qanday masala ko`rib chiqilishi chog`ida ishtirok etish, okrug saylovchilari bilan yig`ilishlar, mehnat jamoalari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, siyosiy partiyalarning tashkilotlari bilan yig`ilish o`tkazish huquqiga egadir. Amaldagi Qonunchilikda deputatlarning o`z saylovchilaridan tushgan taklif, ariza va shikoyatlarni ko`rib chiqishi, ularni o`z vaqtida hal etish choralarini ko`rishi, saylovchilar oldida o`z faoliyati xususida vaqti-vaqti bilan axborot berib turishi ko`rsatilgan. Masalan, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati yiliga kamida bir marta o`z ishi to`g`risida saylovchilarga o`z faoliyati va o`zi saylangan Qonunchilik palatasi faoliyati haqida axborot berib turishi shart. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun esa, ijro etuvchi hokimiyat organlari deputatning iltimosiga ko`ra bino ajratilishini tashkil etishlari, deputatning saylovchilar bilan uchrashuvlari o`tkaziladigan, deputat tomonidan fuqarolar qabul

qilinadigan vaqt va joy haqida fuqarolarga xabar berishlari, qabul va uchrashuvlarda ishtirok etish uchun deputatning taklifiga binoan o`zlarining mas`ul vakillarini yuborishlari, shuningdek, deputatning joylardagi ishiga ko`maklashish yuzasidan boshqa chora-tadbirlar ko`rishlari lozim. Shuningdek, deputat o`z deputatlik faoliyatiga doir masalalar yuzasidan matbuot organlarida chiqish, radio va televideniye orqali so`zlash borasida ham ma`lum darajada imtiyozli huquqlarga egadir1. Fuqarolarning huquqlari va manfaatlari buzilgan taqdirda yoki qonuniylik buzilgan boshqa hollarda deputat davlat hokimiyatining vakili sifatida, o`sha joyning o`zida bunday qoidabuzarliklar to`xtatilishini talab qilishga yoki tegishli organlar va mansabdor shaxslarga murojaat qilishga haklidir. Qonunbuzarlik holati deputatning talabi bilan tegishli huquqni muhofaza qiluvchi organ yoki nazorat organining vakili tuzgan bayonnomada qayd etilishi mumkin. Deputat talab bilan murojaat etgan davlat organlarining mansabdor shaxslari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari va jamoat birlashmalarining rahbarlari, korxona va tashkilotlarning ma`muriyati, shuningdek, ichki ishlar vazirligi tizimi xodimlari qonun buzilgan hollarni bartaraf etish va aybdorlarni javobgarlikka tortish uchun zudlik bilan chora ko`rishlari, ko`rilgan choralar haqida deputatga ma`lum qilishlari shart. Qonunchilik palatasining faoliyat olib borishida ham deputatlar fraksiyalari salmoqli rol o`ynaydi. Xususan, O`zbekiston Respublikasining “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining reglamenti to`g`risida”gi Qonuniga ko`ra “Deputatlar guruhlarini Qonunchilik palatasi tarkibiga saylangan, siyosiy partiyalardan ko`rsatilmagan deputatlar tuzishga haqlidir” deb belgilangan. Ushbu normani ham deputatlarning huquqlaridan biri sifatida qarash lozim. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2002 yil 4 apreldagi 351-II-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “2002 yil 27 yanvarda o`tkazilgan O`zbekiston Respublikasi Referendumining yakunlari bo`yicha amalga oshiriladigan Qonunchilik ishlarining asosiy yunalishlari”da qonunda fraksiyalarni tuzish tartibi,

ularning parlament faoliyatidagi ishtiroki shakllari nazarda tutilishi kerakligi ko`zda tutilgan. Ta`kidlash joizki, ikki palatali parlament tizimida faqat quyi palatagina siyosiylashgan xususiyatga ega bo`lgani bois, deputatlar birlashmalari (siyosiy partiyalar fraksiyalari va deputatlar guruhlari) aynan mazkur palatada tuziladi. Qonunchilik palatasi deputatlari siyosiy, professional va boshqa asosda fraksiyalar hamda deputatlar guruhlari shaklida deputatlar birlashmalarini tuzishi mumkin. Demak, mamlakatimiz parlamenti faoliyati bilan bog`liq qonun hujjatlariga muvofik, deputatlar birlashmalarining uch shakli - fraksiyalar va deputatlar guruhlari mavjud. Fraksiya - Qonunchlik palatasida siyosiy partiyadan ko`rsatiladigan deputatlar tomonidan partiya manfaatlarini ifodalash maqsadida tuziladi. Deputatlar guruhlari esa, Qonunchilik palatasi tarkibiga saylangan, siyosiy partiyadan ko`rsatilmagan deputatlar tomonidan tuzilishi mumkin. Bloklar-fraksiyalar, deputatlar guruhlari birlashuvi asosida tuzilishi mumkin. Siyosiy partiyadan ko`rsatilgan va Qonunchilik palatasiga saylangan deputat faqat shu partiya fraksiyasining a`zosi bo`lishi mumkin yoki hech bir fraksiya yoxud deputatlar guruhiga kirmaslikka haqli. Ushbu qonunga ko`ra, Qonunchilik palatasining kamida to`qqiz nafar deputati fraksiya yoki deputatlar guruhini tuzish huquqiga ega3. Fraksiya yoki deputatlar guruhini tuzish uchun quyidagi ishlar amalga oshirilishi lozim: - fraksiya yoki deputatlar guruhining ta`sis yig`ilishini o`tkazish; - fraksiya yoki deputatlar guruhini tuzish haqida ta`sis bayonnomasini qabul qilish; - fraksiya yoki deputatlar guruhining rahbarini saylash. Konstitutsiyaviy qonundagi e`tiborga molik tomon shundaki, deputatlar birlashmalarining, ular hoh fraksiya, hoh guruh tarzida shakllanganidan qat`iy nazar, ro`yxatdan o`tkazilishi belgilangan. Bu esa, birinchidan deputatlar

uyushqoqligini huquqiy kafolatlasa, ikkinchidan, parlament tuzilmalari ishining samaradorligi oshiradi. Qonunchilik palatasi Spikeri va uning o`rinbosarlari o`z vakolatlarini bajarish davrida siyosiy a`zolikni to`xtatib turadilar, shuningdek ular fraksiya yoxud deputatlar guruhi tarkibiga kirishlari mumkin emas. Qonunchilik palatasining deputati faqat bir fraksiya yoki deputatlar guruhining a`zosi bo`lishi mumkin. Lekin, bundan Qonunchilik palatasining deputatlarining har biri fraksiya yoki deputatlar guruhi a`zosi bo`lishi kerak, degan xulosa kelib chiqmaydi. Binobarin, saylangan deputat hech bir fraksiya yoxud deputatlar guruhiga kirmaslikka ham haqlidir. Qonunchilik palatasi deputatining fraksiyaga yoki deputatlar guruhiga kirishi to`g`risidagi qaror ularning majlislarida qabul qilinadi. 2005 yilning 26 yanvar kuni Qonunchilik palatasiga siyosiy partiyalardan saylangan deputatlarning majlislari bo`lib o`tib, mavjud siyosiy partiyalarning barchasi o`z fraksiyalarini tuzishga muvaffaq bo`ldilar. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati - O`zbekiston liberal demokratik partiyasining 41 nafar a`zosidan iborat, Xalq demokratik partiyasining 28 nafar deputatidan iborat, O`zbekiston Fidokorlar milliy demokratik partiyasining 18 nafar vakilidan iborat, O`zbekiston “Milliy tiklanish” partiyasining 11 nafar deputatidan iborat, “Adolat” sotsial-demokratik partiyasining 10 nafar saylangan deputatidan iborat fraksiyalar tuzildi hamda fraksiyalar rahbarlari saylandi. Qonunchiligimizning e`tiborga loyiq jihatlaridan yana biri shuki, Qonunchilik palatasidagi deputatlar guruhlarining vakolatlari doirasi siyosiy partiyalar fraksiyalari vakolatlari doirasiga tenglashtirildi. Ayni chog`da, ularning fraksiyalar bilan bir qatorda va ular bilan teng ravishda ish yurita olishining huquqiy asosi yaratildi. Bular, xususan, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi Konstitutsiyaviy qonunning 25-moddasida mufassal ifodasini topdi. Deputatlar fraksiyasi yoki deputatlar guruhi tarkibiga kirgan Qonunchilik palatasi deputati ma`lum bir darajada qo`shimcha huquqlardan foydalanish

imkoniga ega bo`ladi, deb aytish mumkin. Chunki, deputat fraksiya yoki guruh tarkibida: - Qonunchilik palatasi majlisining kun tartibi, muhokama qilinayotgan masalalarni ko`rib chiqish tartibi va mohiyati yuzasidan takliflar hamda fikr- mulohazalar kiritish; - Qonunchilik palatasi majlisida muhokama qilinayotgan har bir masala yuzasidan muzokaralarda fraksiya, deputatlar guruhi vakiliga kafolatlangan tarzda so`z berilishi huquqidan foydalanish; - kelishuv komissiyasi va boshqa komissiyalar tuzish to`g`risida masala qo`yish; - Qonunchilik palatasi majlisida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga ularning tasarrufiga kiradigan masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki nuqtai nazarini bayon qilish talabi bilan murojaat etish; - Qonunchilik palatasi majlisida muhokama qilinayotgan masala yuzasidan fraksiyaning, deputatlar guruhining fikrini Qonunchilik palatasi deputatlari o`rtasida tarqatish; - Qonunchilik palatasining Kengashi, qo`mitalari va komissiyalari ishida ishtirok etish; - Qonunchilik palatasida muhokama qilinayotgan qonun loyihalari va boshqa qarorlarning loyihalari yuzasidan o`z takliflarini kiritish; - hukumat a`zolarini ularning faoliyati masalalari yuzasidan eshitish to`g`risida masala qo`yish; - fraksiyaning, deputatlar guruhining faoliyati uchun zarur materiallar va hujjatlarni davlat organlari hamda ularning mansabdor shaxslaridan talab qilib olish huquqiga ham ega bo`ladi. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, deputatlik faoliyatining kafolatlari qonun bilan muhofoza qilinadi va uni buzganlik uchun tegishli javobgarlik choralarini belgilanganligi ham ular o`z huquqlaridan to`la imkon darajasida foydalanishini kafolatlaydi.

Qonunchilik palatasi deputati va senator qaysi qo`mitasi, komissiyasi tarkibiga, kelishuv komissiyasi tarkibiga saylangan bo`lsa, shu qo`mita, komissiyaning majlislarida qatnashishi, ovoz berishda Qonunchilik palatasining reglamentlarida belgilangan tartibda shaxsan ishtirok etishi shart. Bu majburiyat juda muhim ahamiyatga ega. Chunki “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti to`g`risida”gi Qonuniga ko`ra, Qonunchilik palatasining majlislari, agar ularning ishida palata deputatlari umumiy sonining kamida yarmi ishtirok etsa, vakolatli hisoblanadi2. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini, konstitutsiyaviy qonunlarni qabul qilishda, ularga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritishda deputatlar umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi hozir bo`lishi shart. Bundan tashqari, Qonunchilik palatasi qo`mitalarining majlislari, agar ularda qo`mita a`zolarining kamida yarmi hozir bo`lsa, vakolatli hisoblanadi. Deputat o`z vakolatlarining ko`pchiligini Qonunchilik palatasi majlislarida amalga oshiradi. Deputat Qonunchilik palatasi ishida doimiy ravishda va intizomli qatnashishi juda katta ahamiyatga ega, chunki bir qism deputatlar majlislarga kelmay qolsalar qonun talab qilgan kvorum yig`ilmaydi va Qonunchilik palatasi o`z faoliyatini to`liq amalga oshira olmay qoladi. Shu sababdan, Qonunchilik palatasi, qo`mita, komissiya, kelishuv komissiyasi majlisida ishtirok etish imkoniyati bo`lmagan taqdirda, deputatlar bu haqda Qonunchilik palatasining Spikeriga, qo`mita, komissiya raisiga, kelishuv komissiyasining tegishli palatadan saylangan hamraisiga oldindan xabar qilishi shart. Agar Qonunchilik palatasining ishi palata barcha deputatlarining professional, doimiy faoliyatiga asoslanganligini e`tiborga olsak, intizomning bu tarzda buzilishi Qonunchilik palatasi faoliyatini ma`lum bir darajada izdan chiqarishgacha olib kelishi mumkin. Shu sababli, deputatning Qonunchilik palatasiga majlislariga bir necha marotaba uzrsiz sabablarga ko`ra kelmaganligi holatlari bo`yicha ham deputatning

vakolat muddatlarini ilgaridan tugatishni qonun darajasiga ko`tarish maqsadga muvofiq bo`ladi. Qonunchilik palatasi deputati vaqti-vaqti bilan, ammo yiliga kamida bir marta, saylovchilarga o`z faoliyati haqida axborot berishi shart. Deputat o`z maqomidan fuqarolarning, jamiyat va davlatning qonuniy manfaatlariga ziyon yetkazadigan tarzda foydalanishi mumkin emas. Deputatlik odobi buzilgan taqdirda deputatning xulq-atvori to`g`risidagi masala tegishli palata tomonidan yoki uning topshirig`iga binoan palataning organi tomonidan ko`rib chiqilishi mumkin. Shuningdek, ular tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishlari ham mumkin emas. Mazkur konstitutsiyaviy qoida deputatlikning boshqa mansab bilan nomutanosibligi prinsipini mustahkamlaydi. Bir qator mansab lavozimlarining deputatlik bilan nomutanosibligi prinsipi deputatning moliyaviy va iqtisodiy jihatdan muayyan ta`sir doirasiga tushib qolishining oldini olishga qaratilgan. Deputat bunday omillar ta`siridan holi bo`lsa, xususiy manfaatlarini cheklay olsa, xalq, jamiyat manfaatlarini xolis va to`la-to`kis ifodalash imkoniyatiga ega bo`ladi. Agarda yig`ilishda raislik qiluvchi so`zga chiqqan deputatga murojaat qilsa, u o`z nutqini darhol to`xtatishi lozim. Qonunchilik palatasi reglamentida majburiyat va javobgarlik turlarini aniq belgilanishi, ularni qo`llash tartibi belgilanishi bevosita palata ish faoliyatiga ijobiy ta`sir ko`rsatib, deputatlarning faolligini oshirishga, deputatlik etikasiga qat`iy rioya qilishiga olib keladi. 2 Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatlarining huquqiy holati Davlat hokimiyati vakillik organlari tizimida xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi muhim o`rin tutadi. Viloyat va Toshkent shahar xalq deputatlari Kengashlariga 60 ta , tuman va shahar xalq deputatlari Kengashlariga 30ta deputatlar bevosita xalq tomonidan to`g`ridan-to`g`ri saylanadilar.

Viloyat, tuman va shahar Kengashining deputati faoliyatining huquqiy asoslari O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, "Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida"gi , “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi deputatining maqomi to`g`risida”gi qonunlarida o`z ifodasini topgan. Deputat tegishli xalq deputatlari Kengashining vakolatlari muddatiga saylanadi. Deputatning vakolatlari muddatidan ilgari tugatish asoslari “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi deputatining maqomi to`g`risida”gi qonunlarining 3- moddasida ko`rsatib o`tilgan. Alohida hollarda deputatning vakolatlari tegishli xalq deputatlari Kengashi qaroriga binoan muddatidan ilgari tugatilishi mumkin. Deputat degan yuksak nomga dog` tushiruvchi xulq-atvor bunday masalani ko`rib chiqish uchun asos bo`lishi mumkin. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi deputatining maqomi to`g`risidagi qonunlarida deputatning huquqlari ko`rsatib o`tilgan. Qonunga ko`ra deputat: - tegishli xalq deputatlari Kengashining doimiy hamda muvaqqat komissiyalariga saylash va saylanishga; - tegishli xalq deputatlari Kengashining majlisida ko`rib chiqilishi uchun masalalar taklif etishga; - tegishli xalq deputatlari Kengashi majlisining kun tartibi, muhokama qilinayotgan masalalarni ko`rib chiqish tartibi hamda bu masalalarning mohiyati yuzasidan takliflar kiritish va mulohazalar bildirishga; - tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan saylanadigan, tayinlanadigan yoki tasdiqlanadigan mansabdor shaxslarning nomzodlari bo`yicha fikr bildirishga; - tegishli xalq deputatlari Kengashining majlisida munozaralarda ishtirok etishga, ma`ruzachi va raislik qiluvchiga savollar berishga; - deputat so`rovi bilan murojaat etishga; - o`z takliflarini asoslab berish uchun so`zga chiqishga va ovoz berish sabablari yuzasidan izoh berishga;

- tegishli xalq deputatlari Kengashining majlisida raislik qiluvchiga majlisda muhokama qilinayotgan masala yuzasidan o`z nutqi, taklifi yoki mulohazasi matnini topshirishga; - tegishli xalq deputatlari Kengashi tarkibidagi o`zi a`zo bo`lgan organning qaroriga qo`shilmagan taqdirda o`z nuqtai nazarini tegishli xalq deputatlari Kengashining majlisida bayon etishga yoki bu haqda mazkur xalq deputatlari Kengashi rahbariga yozma ravishda ma`lum qilishga; - tegishli xalq deputatlari Kengashiga hisobdor yoki uning nazorati ostidagi har qanday organ yoxud mansabdor shaxsning hisoboti yoki axborotini mazkur xalq deputatlari Kengashining majlislarida eshitish to`g`risida taklif kiritishga; O`zbekiston Respublikasi qonunlarining ijro etilishini, shuningdek, tegishli xalq deputatlari Kengashi qarorlarining bajarilishini tekshirish to`g`risida ko`rib chiqilishi uchun masalalar taklif etishga; tegishli xalq deputatlari Kengashi majlislarining stenogrammalari bilan tanishishga; saylovchilar bilan, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organi, siyosiy partiya tashkiloti bilan uchrashuvlar o`tkazishga; fuqarolarning huquqlari va qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlarini buzish hollari yoki qonun hujjatlarini buzishning boshqa hollari ma`lum bo`lib qolgan taqdirda ularga darhol chek qo`yish choralarini ko`rish talabi bilan tegishli organlar hamda mansabdor shaxslarga murojaat etishga haqli. Deputat huquqlari bilan bir qatorda majburiyatlarga ham ega . YA`ni, deputat tegishli xalq deputatlari Kengashining majlislarida hamda mazkur Kengash tomonidan tuzilgan qaysi komissiya tarkibiga saylangan bo`lsa, shu komissiyaning majlislarida qatnashishi, ovoz berishda tegishli xalq deputatlari Kengashining reglamentida belgilangan tartibda shaxsan ishtirok etishi shart. Deputatning tegishli xalq deputatlari Kengashining hamda qaysi komissiya tarkibida bo`lsa, shu komissiyaning majlisida ishtirok etish imkoniyati bo`lmagan taqdirda, bu haqda mazkur xalq deputatlari Kengashi yoki komissiya rahbariga oldindan xabar qilishi shart.

Xalq deputatlari Kengashining deputati o`z okrugi saylovchilari bilan, uni deputatlikka nomzod qilib ko`rsatgan siyosiy partiya va fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organi bilan muntazam aloqa bog`lab turadi, tegishli xalq deputatlari Kengashida ularning manfaatlarini ifoda etadi. Deputat belgilangan kunlarda fuqarolarni qabul qiladi. Saylovchilardan tushgan murojaatlarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ko`rib chiqadi, ularni hal etish chora-tadbirlarini ko`radi. Deputat vaqti-vaqti bilan, lekin yiliga kamida ikki marta saylovchilarga o`z faoliyati to`g`risida axborot beradi. Ijro etuvchi hokimiyat organlari deputatga saylovchilar bilan uchrashuvlar o`tkazish uchun zarur shart-sharoit ta`minlaydi. Saylovchilarning ishonchini oqlay olmagan deputat qonunda belgilangan tartibda chaqirib olinishi mumkin. Deputat tegishli hududda joylashgan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslariga ularning vakolatlariga kiradigan masalalar yuzasidan asoslantirilgan tushuntirish berish yoki o`z nuqtai nazarini bayon qilish talabi bilan deputat so`rovi yuborishga haqlidir. So`rovnoma og`zaki yoki yozma shaklda bo`lishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari deputat so`roviga javobni deputatga mazkur so`rov olingan kundan e`tiboran o`n kundan kechiktirmay yuboradilar. Sudlarning raislariga, prokurorlarga, surishtiruv va tergov organlarining rahbarlariga yo`llangan deputat so`rovi ularning ish yurituvidagi muayyan ishlar va materiallarga taalluqli bo`lishi mumkin emas. Deputat so`rovlari bo`yicha axborot tegishli xalq deputatlari Kengashining majlisida muhokama qilinadi. Deputat xalq vakili ekan, albatta odob qoidalariga qat`iy rioya etishi lozim. Deputatlik odobi buzilgan taqdirda deputatning xulq-atvori to`g`risidagi masala tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan yoki uning topshirig`iga ko`ra tegishli xalq deputatlari Kengashining organi tomonidan ko`rib chiqiladi.

Xalq deputatlariga o`z vakolatlarini moneliksiz hamda samarali amalga oshirishi uchun shart-sharoit kafolatlanadi, uning huquqlari, sha`ni va qadr- qimmati qonun bilan muhofaza qilinadi. Deputatning sha`ni va qadr-qimmatiga tajovuz qilgan shaxslar qonunga muvofiq ma`muriy, jinoiy yoki o`zga tarzda javobgar bo`ladilar. Deputatni haqorat qilish, shuningdek, unga nisbatan tuhmat qilish qonunda belgilangan javobgarlikka sabab bo`ladi. Deputatlik vakolatlarini amalga oshirishiga to`sqinlik qilish maqsadida deputatga qanaqa tarzda bo`lmasin ta`sir ko`rsatishga yo`l qo`yilmaydi. Deputat oldidagi o`z vazifalarini bajarmaydigan, uning ishiga to`sqinlik qiladigan, bila turib unga yolg`on axborot beradigan, deputat faoliyatining kafolatlarini buzadigan mansabdor shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo`ladilar. Deputat o`zining vakolatlari muddati mobaynida daxlsizlik huquqiga ega bo`ladi. Tegishli xalq deputatlari Kengashining roziligisiz deputat mazkur hududda jinoiy javobgarlikka tortilishi, ushlab turilishi, qamoqa olinishi yoki sud tartibida beriladigan ma`muriy jazoga tortilishi mumkin emas.Deputat o`zining deputatlik daxlsizligi to`g`risidagi masala ko`rib chihayotgan majlisda ishtirok etishga haqli. Deputat tegishli xalq deputatlari Kengashida tegishli masala yuzasilan ovoz berish chog`ida fikr bildirganligi yoki nuqtai nazarini bayon etganligi uchun hamda o`z vakolatlarini amalga oshirishi bilan bog`liq boshqa harakatlari uchun javobgarlikka tortilishi, shu jumladan, vakolatlari muddati tugaganidan keyin ham javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Agar shunday xatti-harakatlar munosabati bilan deputat haqorat qilishga, tuhmat qilishga yoki qonun hujjatlarida javobgarlik nazarda tutilgan boshqa qonunbuzarliklarga yo`l qo`ygan bo`lsa, u daxlsizlik huquqidan mahrum qilingan taqdirdagina javobgarlikka tortiladi. Deputatni daxlsizlik huquqidan mahrum qilish to`g`risidagi masala tegishincha viloyat, tuman, shahar prokurorining yoki yuqori turuvchi prokurorning taqdimnomasiga binoan xalq deputatlari Kengashi tomonidan o`n

kun ichida hal etiladi. Senator etib saylangan deputatni daxlsizlik huquqidan mahrum qilish masalasi "O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonunida belgilangan tartibda hal etiladi. Deputatni javobgarlikka tortishga rozilik olish to`g`risida quyi prokuror tomonidan kiritilgan taqdimnomani yuqori turuvchi prokuror chaqirtirib olishi mumkin. Deputatni jinoiy javobgarlikka tortishga, ushlab turishga, qamoqqa olishga yoki unga nisbatan sud tartibida beriladigan ma`muriy jazoni qo`llashga rozilik olish to`g`risidagi prokuror taqdimnomasi tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan ko`rib chiqiladi, sessiyalar oralig`idagi davrda esa mazkur xalq deputatlari Kengashi rahbari yoki uning vazifasini bajaruvchi mansabdor shaxs tomonidan ko`rib chiqilib, qabul qilingan qaror keyinchalik tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Xalq deputatlari Kengashining deputatni daxlsizlik huquqidan mahrum qilishga rozilik berish masalasiga doir qarori darhol tegishli prokurorga yuboriladi. Deputatni daxlsizlik huquqidan mahrum qilishga rozilik olgan prokuror ish yuritish tamomlangan kundan e`tiboran uch kunlik muddat ichida tegishli xalq deputatlari Kengashiga ishni tergov qilish, sudda ko`rib chiqish natijalari to`g`risida xabar qilishi shart. Tegishli xalq deputatlari Kengashining deputatni daxlsizlik huquqidan mahrum qilishga rozilik berishni rad etishi unga nisbatan jinoyat ishini yuritishni yoki sud tartibida beriladigan ma`muriy jazoni nazarda tutadigan ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi ishni yuritishni istisno etadigan va bunday ishlarni tugatishga sabab bo`ladigan holat hisoblanadi. Xalq deputatlari Kengashining qaroriga rozi bo`lmagan taqdirda, yuqori turuvchi prokuror tegishincha yuqori Kengashga, Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesiga yoki O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga qarorni bekor qilish va masalani tegishli xalq deputatlari Kengashi qayta ko`rib chiqishi uchun topshirish to`g`risida taqdimnoma kiritishga haqlidir.

Agar deputat o`zi xalq deputatlari Kengashi deputati bo`lgan viloyat, tuman yoki shahar hududidan tashqarida jinoyat yoki ma`muriy huquqbuzarlik sodir etgan bo`lsa, deputatni jinoiy javobgarlikka tortishga, ushlab turishga, qamoqqa olishga yoki unga nisbatan sud tartibida beriladigan ma`muriy jazoni qo`llashga rozilik olish talab qilinmaydi. Deputat o`z vakolatlarini amalga oshirayotganda guvohnomasini ko`rsatib, tegishli viloyat, tuman va shahar hududida joylashgan korxonalar, muassasalar hamda tashkilotlarga moneliksiz kirish huquqidan, shuningdek, ularning rahbarlari hamda boshqa mansabdor shaxslari tomonidan darhol qabul qilinish huquqidan foydalanadi. Faoliyati davlat siri hamda qonun bilan qo`riqlanadigan boshqa sir bilan bog`liq korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga deputatning kirish tartibi qonunda belgilanadi. Deputat o`z vakolatlarini ishlab chiqarish yoki xizmat vazifalaridan ajralmagan holda amalga oshiradi. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning rahbarlari deputatni u o`z deputatlik vazifalarini bajaradigan vaqtda, uning ish joyini (lavozimini) saqlagan holda, ishdan ozod qilishlari shart. Deputatlik vazifalarini bajarayotgan vaqtda deputatning o`rtacha ish haqi saqlanib qoladi. Viloyat, tuman, shahar hokimliklari tegishli xalq deputatlari Kengashi deputatini hujjatlar, zarur axborot va ma`lumot materiallari bilan ta`minlaydi, shuningdek, deputatlik faoliyati bilan bog`liq masalalar bo`yicha mutaxassislarning maslahatlarini uyushtiradi. Deputatga texnik vositalar, aloqa vositalari va ma`lumotlar bazalaridan foydalanish uchun shart-sharoit yaratiladi. Deputat tegishli viloyat, tuman, shahar hududida havo, temir yo`l, avtomobil yo`lovchilar transportida (taksi va shahar yo`lovchilar transporti bundan mustasno) tekin yurish, shuningdek, yo`l pattalarini navbatsiz sotib olish huquqidan foydalanadi.

Deputatning transportda tekin yurish tartibi va shartlari, transport tashkilotlari bilan bu borada hisob-kitob qilish tartibi O`zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan belgilanadi. 3 Qonunchilik palatasi deputati va senator faoliyatining asosiy kafolatlari “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida”gi Qonunida deputat va senatorlarning o`z vakolatlarini to`liq hajmda va mustaqil ravishda amalga oshirishlar uchun ma`lum bir darajada kafolatlar belgilangan. Ayrim huquqshunos olimlar “ deputatlik kafolatlarini amalga oshirishga imkon yaratadigan sharoitlar yig`indisi deputatlik kafolatlari” deb atalishini ta`kidlaganlar. O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligiga ko`ra, har bir deputatga o`z vakolatlarini moneliksiz hamda samarali amalga oshirishi uchun shart-sharoitlar kafolatlanadi, uning huquqlari, sha`ni va qadr-qimmati muhofaza qilinadi. Deputatlik vakolatlarini amalga oshirishga to`sqinlik qilish maqsadida deputatga ta`sir ko`rsatishga yo`l qo`yilmaydi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati va senatorning sha`ni va qadr- qimmatiga tajovuz qilgan shaxslar qonunga muvofiq ma`muriy, jinoiy javobgar bo`ladilar. Deputat va senatorni xaqorat qilgan, unga nisbatan tuhmat qilgan, unga ataylab soxta ma`lumot bergan mansabdor shaxslar tegishli javobgarlikka tortilishi ham qonun hujjatlarida mustahkamlab qo`yilgan. Ayrim xorijiy mamlakatlarda parlament deputatlarini sha`ni va qadr- qimmatiga tajovuz qilish aybni og`irlashtiruvchi holat hisoblanadi. Xususan, Finlyandiya qonunchiligiga ko`ra, parlament, deputatini sessiyaga borish yoki qaytish davrida uni deputatligini bilgan holda sha`ni va qadr-qimmatiga tajovuz qilib, haqorat qilgan shaxslarni javobgarlikka tortishda ushbu holat og`irlashtiruvchi holat deb hisoblanishi lozimligi belgilangan. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida”gi Qonunining 13-moddasiga asosan

Qonunchilik palatasi deputati va senator o`zining vakolatlari muddati mobaynida daxlsizlik huquqiga ega. Deputatning daxlsizligi uning huquqiy holatini belgilanishida muhim ahamiyat kasb etishi shunda ko`rinadiki, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati senat a`zosining daxlsizlik huquqidan foydalanishi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida (88-modda) mustahkamlanganligidan ko`rish mumkin. Ushbu konstitutsiyaviy qoida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputati va senat a`zosining sha`ni va qadr-qimmatini, shaxsini muhofoza etish maqsadida, uning muayyan yuridik javobgarlikka tortilmasligini nazarda tutadi. Tegishli palataning roziligisiz deputat, senator jinoiy javobgarlikka tortilishi, ushlab turilishi, qamoqqa olinishi yoki sud tartibida beriladigan ma`muriy jazoga tortilishi mumkin emas. Deputatni, senatorni majburiy keltirishga, shuningdek, uning uy-joyi, xizmat xonasini, yuki, shaxsiy va xizmat transporti vositalarini, yozishmalarini, u foydalanayotgan aloqa vositalarini, shuningdek, unga tegishli hujjatlarni ko`zdan kechirishga yo`l qo`yilmaydi. Shuningdek, qayd etilgan qonunda deputat, senator tegishli palatada ovoz berish chog`ida fikr bildirganligi yoki nuqtai nazarini bayon etganligi uchun hamda o`z vakolatlarini amalga oshirishi bilan bog`liq boshqa harakatlari uchun javobgarlikka tortilishi mumkin emas, shu jumladan vakolatlari muddati tugaganidan keyin ham javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Agar shunday xatti- harakatlar munosabati bilan deputat, senator haqorat qilishga, tuhmat qilishga yoki qonun hujjatlarida javobgarlik nazarda tutilgan boshqa qonunbuzarliklarga yo`l qo`ygan bo`lsa, u daxlsizlik huquqidan mahrum qilingan taqdirda javobgarlikka tortiladi. Deputatlar daxlsizligiga taalluqli bu normalarni boshqa Qonun normalarida ham uchratish mumkin. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ham deputatlar daxlsizligi bo`yicha aniq tartib belgilangan.

Respublikamizda deputatni ,senatorni daxlsizlik huquqidan mahrum qilish to`g`risidagi masala O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining taqdimnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tegishli palatasi tomonidan o`n kun ichida hal etiladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining deputatni jinoiy javobgarlikka tortish, ushlab turish, qamoqqa olish yoki sud tartibida beriladigan ma`muriy jazoni qo`llashga rozilik olish to`g`risidagi taqdimnomasi Qonunchilik palatasi tomonidan ko`rib chiqiladi, Qonunchilik palatasining sessiyalari oralig`idagi davrda esa, uning Kengashi tomonidan ko`rib chiqilib, Qonunchilik palatasi Kengashining ushbu masalaga doir qarori keyinchalik Qonunchilik palatasining sessiyasida tasdiqlanadi. Senatorni daxlsizlik huquqidan mahrum qilish to`g`risidagi masala Senat tomonidan uning majlisida, Senatning majlislari oralig`idagi davrda esa, Senatning Kengashi tomonidan ko`rib chiqiladi. Qonunchilik palatasining, Senatning yoki palatalar Kengashlarining deputatni, senatorni daxlsizlik huquqidan mahrum qilishga rozilik berish masalasiga doir qarori darhol O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga yuboriladi. Deputatni, senatorni daxlsizlik huquqidan mahrum qilishga rozilik olgan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori ish yuritish tamomlangan kundan e`tiboran uch kunlik muddat ichida Qonunchilik palatasiga yoki Senatga ishni tergov qilish, sudda ko`rib chiqish natijalari to`g`risida xabar qilishi shart. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tegishli palatasining deputatni, senatorni daxlsizlik huquqidan mahrum qilishga rozilik berishni rad etishi unga nisbatan jinoyat ishini yuritishni yoki sud tartibida beriladigan ma`muriy jazoni nazarda tutadigan ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi ishni yuritishni istisno etadigan va bunday ishlarni tugatishga sabab bo`ladigan holat hisoblanadi. Tegishli ishni tugatish to`g`risidagi qaror faqat yangi ochilgan holatlar mavjud bo`lgan taqdirda bekor qilinishi mumkin.

Deputat, senatorlik faoliyatining tashkiliy kafolatlariga deputat va senatorning mansabdor shaxslar tomonidan darhol qabul qilinishi, deputat va setatorga o`z vakolatlarini amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratilishi lozim. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida”gi Qonunining 15-moddasiga asosan deputat va senator o`z vakolatlarini amalga oshirayotganda guvohnomasini ko`rsatib, O`zbekiston Respublikasi hududidagi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga moneliksiz kirish huquqidan, shuningdek ularning rahbarlari hamda boshqa mansabdor shaxslari tomonidan darhol qabul qilinish huquqidan foydalanadilar. Qonun normalaridan kelib chiqqan holda deputat va senatorlik faoliyatining kafolatlarini ma`lum bir guruhlarga ajratish mumkin. Xususan, bu kafolatlarni siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy va shaxsiy daxlsizlik kabi guruhlarga ajratish mumkin. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputati va Senat a`zosi faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy kafolatlari sifatida harbiy yig`inlardan ozod qilish, transportda tekin yurish, xizmat turar joyi berish, pul to`lanadigan yillik ta`tillarni berilishini va mehnat huquqlari kafolatlarini ko`rsatish mumkin. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zosining maqomi to`g`risida”gi Konunining 16-moddasiga asosan, deputat senatorning Qonunchilik palatasida ishlagan vaqti umumiy ish stajiga va avvalgi ixtisosi bo`yicha ish stajiga qo`shib hisoblanishi ko`zda tutilgan. Qonunchilik palatasi yoki Senat tarqatib yuborilgan taqdirda deputatga ishdan bo`shatish nafaqasi to`lanadi hamda ishga joylashish davrida qonunda belgilangan tartibda o`rtacha ish haqi saqlanib qolinadi. Deputat va senatorga har yili o`ttiz olti ish kunidan iborat haq to`lanadigan mehnat ta`tili beriladi. Har yilgi mehnat ta`tili, odatda, Qonunchilik palatasi sessiyalari oralig`idagi davrda beriladi.

Deputat, senator O`zbekiston Respublikasi hududida havo, temir yul va taksi hamda shahar yo`lovchilar transportidan tashqari avtomobil yo`lovchi transportida tekin yurish huquqi kafolatlangan. Shuningdek, deputat,senator aeroportlar va aerovokzallar, temir yul vokzallari hamda stansiyalarning rasmiy shaxslar va delegatsiyalar uchun mo`ljallangan zallaridan tekin foydalanish huquqiga ega. O`z o`rnida temir yul vokzallari va stansiyalarining chipta sotadigan kassalari, fuqaro aviatsiya agentligi yoki aeroportlar deputat o`z guvohnomasini ko`rsatganidan so`ng unga poyezdning yotoqli yoki yumshoq o`rindiqli vagonidan, samolyot salonidan navbatsiz joy berishlari shart. Bundan tashqari, chiptasida o`rindiqning tartib raqami ham ko`rsatiladigan shaharlararo, shuningdek shahar atrofiga qatnaydigan avtobuslarda deputat avtovokzallar va avtostansiyalarning kassalaridan navbatsiz olinadigan tekin chipta bilan yurish huquqi kafolatlangan. Deputat, senator har bir transport turida qo`l yukini tekin olib yurish huquqiga egadir. Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining raisi, rais o`rinbosarlari, qo`mitalari va komissiyalarining raislari, parlamentlararo aloqalar bo`limining mudiriga o`z faoliyatlarini yanada to`laroq amalga oshirish maqsadida diplomatik pasportlar berilishi ham qonun normalarida belgilab qo`yilgan. Qonunchilik palatasi deputati, Senatda doimiy asosda ishlovchi senatorga Toshkent shahrida turar joyga ega bo`lmasa, ular bergan arizalariga ko`ra vakolat muddatiga oila a`zolari bilan yashash uchun Toshkent shahrida xizmat turar joyi beriladi. Lekin shu bilan bir qatorda deputat , senator faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy kafolatlari sifatida deputatning hayotini majburiy sug`urtalash, deputat,senatorni vakolat muddati tugagandan so`ng uning saylangunga qadar ishlagan lavozimiga tavsiya etish yoki bu lavozimga teng ish bilan ta`minlash, tibbiy va maishiy xizmat

ko`rsatishni ta`minlash kabi ijtimoiy-iqtisodiy kafolatlarni qonunda mustahkamlash lozim. 4 Deputat va senatorni chaqirib olish asoslari va tartibi “Deputat” yuksak nomni obro`sizlantiruvchi xatti-harakatlari, uning davlat tuzilishi asoslariga, ijtimoiy-siyosiy vaziyatni mushkullashtirishga, shuningdek, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining qonunga muvofiq qabul qilingan qarorlariga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga qarshi qaratilgan g`ayri konstitutsiyaviy harakatni sodir etishi yoki shunday harakatlarga da`vat etishi shunday masalaning qarab chiqilishi uchun asos bo`lishi mumkin. Qonunchilik deputatlarga ko`plab vakolat va qonuniy imtiyozlar berish bilan birga ularga katta mas`uliyat ham yuklaydi. Deputatlarning xalq hamda davlat oldidagi mas`uliyati amalda bo`lishi uchun qonuniy choralar belgilangan. Ana shunday choralardan biri, deputatning vakolat muddati tugamasdan muddatidan ilgari chaqirib olish mumkinligidir. Respublikamizda deputatni chaqirib olishning qonuniy mustahkamlanganligi xalq hokimiyatchiligining to`la namoyon bo`lishi va deputatning o`z saylovchilari oldidagi javobgarligini tasdiqlovchi holat deb aytish mumkin. Bu masala 2004 yil 2 dekabrda qabul qilingan “Xalq deputatlari mahalliy Kengashi deputatini, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatini va Senati a`zosini chaqirib olish to`g`risida”gi qonun bilan tartibga solinadi. Ushbu qonunda deputatni chaqirib olish asoslari, chaqirib olish zarurligi to`g`risida qaror qabul qilish, deputatni chaqirib olish bo`yicha ovoz berishni tashkil etish tartibi, chaqirib olish masalasi ko`rilayotganda deputatning huquqlarini kafolatlari, chaqirib olish bo`yicha ovoz berishni o`tkazish tartibi, ovoz berish natijalarini aniqlash, chaqirib olish jarayoni bilan bog`liq xarajatlar kabi masalalar aniq belgilab qo`yilgan. Qonunchilik palatasi deputati saylangunga qadar murakkab jarayonlarni boshidan kechiradi. Har bir deputat orqasida saylovchilar, siyosiy partiyalar turadi. Ular ko`p sonli kishilar orasidan tanlab olingan, ularga katta ishonch va umid

bildirilgan. Ularning faoliyati esa kishilar taqdiriga ta`sir qiladi. Shuning uchun, deputatni chaqirib olish, asosli va ishonarli, ahamiyatli dalil va asoslar bo`lganda, oxirgi chora sifatida qo`llaniladigan og`ir ta`sir chorasi hisoblanadi. 2004 yil 2 dekabrda qabul qilingan “Xalq deputatlari mahalliy Kengashi deputatini, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatini va Senati a`zosini chaqirib olish to`g`risida”gi qonunida deputatni chaqirib olish uchun quyidagi asoslar belgilangan: - deputatning qonun hujjatlarini jinoiy, fuqaroviy, ma`muriy hamda qonunda nazarda tutilgan boshqa turdagi javobgarlikka olib kelishi mumkin bo`lgan tarzda buzgani; - deputatning axloq, deputatlik axloqini umume`tirof etilgan me`yorlarini qo`pol ravishda buzuvchi, deputat nomiga dog` tushiruvchi hamda davlat hokimiyati vakillik organlarining obro`siga putur yetkazuvchi harakatlar, nojo`ya ishlar sodir etgani; - deputatning qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o`z vazifalarini muntazam ravishda, uzrli sabablarsiz bajarmagani, shu jumladan, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi majlisida, ularning organlari ishida ishtirok etmaganligi, topshiriqlarni bajarmagani. Deputat qonunchilarni javobgarlikka olib kelish darajasida buzsa, o`z hatti- harakatlari bilan deputatlik nomiga dog` tushirsa, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi obro`siga putur yetkazsa, o`z deputatlik vazifasini bajarishga mas`uliyat bilan yondashmasa deputatlikdan chaqirib olinishi mumkin. Deputatni chaqirib olish haqida qaror yetarli asoslar bo`lganda, Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinadi. Bu qarordan so`ng chaqirib olish jarayoni boshlanadi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi chaqirib olish to`g`risidagi qaror qabul qilish masalasini o`z tashabbusi bilan ham hal qilishi mumkin. Shuningdek, bunday qaror qabul qilinishiga huquqni muhofoza qiluvchi idoralar va prokuratura organlari tomonidan belgilangan tartibda bergan so`rovlari ham asos bo`lishi mumkin.

Deputatning qonun hujjatlarini buzgani haqida ma`lumot Qonunchilik palatasi tomonidan Respublika Bosh prokuroriga dastlabki tarzda ko`rib chiqish, shu masala yuzasidan Qonunchilik palatasi deputatlik odobi qo`mitasiga (komissiya) xulosa taqdim etish uchun topshiriladi. Prokuror xulosasi va deputatlik odobi komissiyasi (qo`mita) xulosalarini eshitish yakuni bo`yicha deputatni chaqirib olish to`g`risida qaror qabul qilinadi. Mazkur masalani o`rgangan prokuror fikri Qonunchilik palatasi majlislarida eshitilishi mumkin. Chaqirib olish taklifi asosli deb topilib, tegishli qaror qabul qilingach, ushbu qaror Markaziy saylov komissiyasiga yuboriladi. Deputatni chaqirib olish tashabbusi bilan huquqni muhofaza qiluvchi idoralar rahbarlari, prokuror chiqishi mumkin. Chaqirib olish to`g`risidagi qaror Qonunchilik palatasi tomonidan prokuror va deputatlik odobi komissiyasi (qo`mita)ning xulosalariga asosan qabul qilinadi. Markaziy saylov komissiyasi deputatni chaqirib olish to`g`risidagi qarorga binoan shu deputat saylangan okrugda ovoz berishni tashkil etadi. Deputatlarni chaqirib olish ular saylangan okruglarda yashirin ovoz berish yo`li bilan amalga oshiriladi. Deputatni chaqirib olish bo`yicha ovoz berishni Markaziy saylov komissiyasi saylov qonunlariga asosan tashkil qiladi. Markaziy saylov komissiyasi chaqirib olish to`g`risidagi qarorni olgach, o`n kunlik muddat ichida deputatni chaqirib olish bo`yicha okrug komissiyasini tuzilishini ta`minlaydi va ovoz berish vaqti hamda joyini tayinlaydi. Bu haqda qaror qabul qilgan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi xabardor qilinadi. Shuni ta`kidlash lozimki, chaqirib olindigan deputat huquqi qonun bo`yicha kafolatlanadi. Bu chaqirib olish uchun asoslar mavjud materiallar uch kun ichida deputatga hujjatlar ilova qilingan holda xabar qilinishida, chaqirib olish uchun masalasi quyilgan deputat saylovchilar bilan uchrashishga, saylovchilarning yig`ilishlarida, Qonunchilik palatasi sessiya va majlislarida chaqirib olish masalasi ko`rilayotganda ishtirok etish va o`zini himoya qilib so`zga chiqishga haqli ekanida namoyon bo`ladi.

Chaqirib olish masalasi qo`yilishiga sabab bo`lgan yolg`on axborotlar bila turib taqdim etilgan bo`lsa, bunday axborot taqdim etgan shaxs qonunga muvofiq jazolanadi. Chaqirib olish haqida ovoz berishni tashkil qilish okrug komissiyasi zimmasiga yuklatiladi. Ovoz berish o`tkazish uchun, ovoz berishga kechi bilan yigirma besh kun qolganda ovoz berish uchastkalari, kechi bilan yigirma kun qolganda uchastka komissiyalari tuziladi. Okrugdagi saylovchilarning ro`yxati ovoz berish kuniga kechi bilan o`n kun qolganda tanishish uchun taqdim qilinadi. Chaqirib olish byulleten asosida o`tkazilib, unda deputatning familiyasi, ismi, otasining ismi, tug`ilgan sanasi, lavozimi (mashg`ulotning turi) ko`rsatiladi. Byulleten matnida “Deputatning chaqirib olinishini yoqlayman” va “Deputatning chaqirib olinishiga qarshiman” degan so`zlar alohida-alohida yozilib, har bir qatorning ro`parasiga bo`sh kataklar joylashtiriladi. Saylovchi shu kataklardan biriga maxsus belgi qo`yadi. Ovoz berish uchastkalari va komissiyalarini tuzish, ularning vakolatlari, saylovchilarning ro`yxatlarini tuzish, ovoz berishni o`tkazish qonunga muvofiq belgilanadi. Okrug va uchastka komissiyalarining vakolatlari chaqirib olish bo`yicha yakunlar chiqarilgandan so`ng tugaydi. Ovoz berish o`tkazilgan kunning ertasiga okrug komissiyasi majlisida ovoz berish natijalari aniqlanib, bayonnomaga kiritiladi. Bayonnoma Markaziy saylov komissiyasiga yuboriladi. Ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning yarmidan ko`pi chaqirib olishni yoqlab ovoz bergan bo`lsa yoki ovoz berishda ro`yxatdan o`tgan saylovchilarning o`ttiz uch foizidan kami ovoz berishda ishtirok etgan bo`lsa, deputatni chaqirib olish rad etilgan hisoblanadi. Ovoz berishda yoqlangan va qarshi ovozlar teng bo`lib qolgan vaqtda deputat o`z vakolatini saqlab qoladi. Tegishli saylov komissiyalari okrug komissiyasidan olingan bayonnoma asosida ovoz berish natijalarini besh kunlik muddat ichida ro`yxatga oladi va bu haqda ommaviy axborot vositalari orqali xabar qilinadi. Ovoz berishda qonun talablari buzilgan taqdirda takroran saylov o`tkazilishi mumkin. Kechi bilan ikki haftalik muddat ichida ovoz berish natijalari

Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga xabar qilinadi. Ovoz berish natijasida deputat chaqirib olingan bo`lsa, ovoz berish natijalari ro`yxatga olingan paytdan boshlab deputatning vakolati muddatidan ilgari tugatilgan hisoblanadi. Deputatni chaqirib olish bilan bog`liq xarajatlar davlat budjeti hisobidan amalga oshiriladi. Deputatni chaqirib olish haqidagi qaror tegishli asoslar bo`lganda Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilinadi. Lekin, bu qaror deputatning vakolatini tugatmaydi. Ularning vakolati ovoz berish natijasiga ko`ra tugatilishi mumkin. Qonunchilik palatasi qanday qaror qabul qilganidan qat`i nazar, hal qiluvchi so`zni saylovchilar aytadi. Ularning fikri deputatning taqdirini uzil-kesil hal qiladi. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining va Senati a`zolarining maqomi to`g`risida”gi qonunning 4-moddasiga binoan, alohida hollarda deputat vakolati Qonunchilik palatasi qaroriga binoan tugatilishi mumkin. Deputat degan yuksak nomga dog` tushiruvchi xulq-atvor bunday masalani ko`rib chiqish uchun asos bo`ladi. Xulosa qiladigan bo`lsak, deputatning vakolatini muddatidan avval tugatish deputatga nisbatan qo`llaniladigan og`ir majburiy choradir. Bu esa deputatlikning katta mas`uliyat ekanini ko`rsatadi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T., «O`zbekiston», 2007. 2. I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. T., Ma`naviyat, 2008. 3. I.A.Karimov. «O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li». – T., «O`zbekiston», 1992. 4. I.A.Karimov. «O`zbekiston - kelajagi buyuk davlat». - T., «O`zbekiston», 1992. 5. I.A.Karimov. «Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati». - T., «O`zbekiston», 1993. 6. I.A.Karimov. «Bizdan ozod va obod Vatan qolsin!». – T., «O`zbekiston», 1993. 7. I.A.Karimov. «O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari». - T., «O`zbekiston», 1995. 8. I.A.Karimov. «O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo`nalishlari.» «Xalq so`zi», 2002 yil 30 avgust. 9. 1918-1920 yillardagi Turkiston ASSR Konstitutsiyalari. 10. 1920-23 yillardagi Xorazm Xalq Respublikasi Konstitutsiyalari. 11. 1921-23 yillardagi Buxoro Xalq Respublikasi Konstitutsiyalari.

Похожие

O`zbekiston Respublikasida zamonaviy davlat hokimiyati vakillik organlarining tarixi va rivojlanish bosqichlari

Davlat hokimiyati vakillik organlarining funksiyalari

O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati vakillik organlari

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati

O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati organlarining iqtisodiy va moliyaviy asoslari