Musulmon huquqi yo`nalishlari va mazhablar - Юриспруденция - Рефераты

Musulmon huquqi yo`nalishlari va mazhablar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Musulmon huquqi yo`nalishlari va mazhablar Reja : 1.Islomning asosiy yo`nalishlari: Sunniylik va shialik 2.Sunniylik oqimi mazhablari: Hanafiya mazhabi, Molikiya mazhabi, Shofi`iya mazhabi, Xanbaliya mazhabi 3. Shialik oqimi xususiyatlari va uning mazhablari -Jafariya mazhabi -Ismoiliya mazhabi -Zaydiya mazhabi

Islomning asosiy yo`nalishlari: Sunniylik va shialik Islom dunyosining ikki yunalishga bulinish sababi paygambarimiz M.(SA,V) (632 yil)ning dunyodan utishi bilan davlat xokimiyatiga bulgan kurash natijasida kelib chikdi. Chunki mazkur din tarqalgan hududdagi iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy kurashning kuchayishi, muayyan dinga e`tiqod qiluvchi turli xalqlarning ijtimoiy manfaatlari va madaniy darajalari turlicha bo`lganligi bilan bog`liqdir. Sunniylarning fikricha davlat xokimiyati paygambar oilasiga xos ish bulmay, butun musulmonlar jamoasiga boglik bulgan bir siyosiy xukukiy masala xisoblanadi. Sunniylarcha, davlat raxbari mavjud bulmagan xolatda, uni tayinlash va unga itoat kilish zaruriy masala xisoblanadi. Sunniylik oqimiga mansub mazhablar imomlik masalasini, ya`ni davlat rahbarligiga doir muammoni shariat qoidalari va tarixiy tajribalarga tayanib hal qilishadi. Sunniylarcha, hazrat Muhammad vafotidan keyin Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali butunlay islom qoidalariga mos keladigan suratda Payg`ambar o`rinbosari qilib tayinlanganlar. Xalifalik Payg`ambar oilasiga xos ish bo`lmay, butun musulmonlar jamoasiga bog`liq bo`lgan bir siyosiy-huquqiy masala hisoblanadi. Biz Abdulqoxir Bag`dodiy (1037y) tomonidan yozilgan sharh asosida ushbu mavzuni yaratish uchun «Islomda huquq» kitobidan qisqartirib foydalanamiz. 1.Imomlik (xalifalik)ning zarurligi. Musulmonlar uchun har doim barcha tomonidan itoat qilinadigan imom (davlat rahariga)ga zarurat bo`ladi. Imom ularning talablarini bajarib, qonuniy jazolarni tatbiq etib, haribiy faoliyatlarni olib boradi. Beva qolgan ayollarni turmushga chiqaradi, qo`lga kiritilgan o`ljalarni taqsimlaydi. 2.Imom mavjud bo`lmagan holatda, uni tayinlash va unga itoat qilish zaruriy masala hisoblanadi. Ammo shia mazhabiga ko`ra imom mavjud bo`lmagan holatda,g`oyib imomga itoat qilish zarur bo`ladi.

3.Bir vaqtning o`zida ikki imom bo`lishi mumkin emas. Agar o`rtada biror daryo masofa bo`lib, ikki tomon bir-biriga qarshi turib g`alaba qozona olmasa, o`shanda ikkita imom bo`lishi mumkin. 4.Imom quraysh qabilasidan bo`ladi. Chunki Payg`ambar«Imomlar qurayshdan bo`ladi» degan edilar. (Lekin keyinroq buyuk mutafakkiir va muarrix Ibn Xaldun (14-asr) imomning qurayshdan bo`lishi shart emasligini ta`kidlagan). 5.Sunniylik nazariyotchilari imom bo`lish uchun qo`yidagi to`rtta shartni o`rtaga qo`yadilar: Birinchi shart: Shariat ilmini puxta egallab, ijtihod qilish darajasiga yetgan bo`lsin. Ikkinchi shart: Oliy ahloq va yuksak fazilatlar egasi bo`lsin. Uchinchi shart: Hokimiyat ishlari bo`yicha yetarli tajriba va ma`lumotga, harbiy ishlarni tashkil etish qobiliyatiga ega bo`lsin. To`rtinchi shart: quraysh naslidan bo`lsin (albatta, Ibn Xaldun bufikrga qarshi). 6. Shialar aqidasiga qarshi o`laroq, imom uchun ismat (gunoxdan butunlay poklik) shart emas. 7.Musulmonlar jamoasi o`z salohiyatli namoyondalari orqali imomni saylab, hokimiyat tepasiga ko`taradilar. 8.Payg`ambar vafotidan keyin uning o`rinbosari-xulofoi roshidin islom qonuniga muvofiq saylanadilar. 9.Imom o`z vakolati-vazifasini vasiyat orqali boshqa bir salohiyatli kishiga topshirsa, musulmon jamoasi uning vasiyatini qabul qilishga majburdir. Sunniylik oqimi, aytib o`tganimizdek, to`rta asosiy mazhab (Hanafiy, Molikiy, Shofi`iy va Hanbaliy huquq maktablari)ga bo`linadi. Ularning mushtarak tomonlari shundan iboratki, Qur`on, sunna, ijmo va qiyosni asosiy manba deb biladilar. Ularning farqlari asosiy masalalar bo`yicha qo`yidagilardan iborat: Birinchidan, u yoki bu huquqiy manbaga ko`proq e`tibor berish; kkinchidan, har bir huquqiy muammoni o`ziga xos va boshqalarga o`xshamaydigan uslubda hal qilish.

Qo`yida mazhablar haqida qisqacha to`xtalamiz. Hanafiy mazhabi. Musulmon ommasiga Imom A`zam nomi bilan mashhur bo`lgan sunniylik oqimida huquqiy maktabga asos solgan Abu Hanifa No`mon ibn Sobit 699 yil Kufa shahrida dunyoga keldilar. U kishining ilmda benazir bo`lganliklari tufayli «Imom A`zam», ya`ni «ulug` imom», «katta imom» nomi bilan ataydilar. Buyuk olim o`zining huquqiy maktabini yaratishda quroni Karim , Sunna Ijmo`,qiyos, sahobalarning qavmlariga asoslangan. Hukmlar chiqarishda qiyos va istehsonga boshqalarga ko`ra ko`proq murojaat qildilar. Imom A`zam ko`plab shogirdlar tayyorlaganlar. U kishining shogirdlari bo`lgan Abu Yusuf Yoqub (Bag`dodlik, qozilar qozisi nomi bilan mashhur) va Muhammad ash- Shayboniy hanafiy mazhabini o`zlarining bilim va tajribalari bilan yanada rivojlantirganlar. Hanafiy mazhabi boshqa mazhablarga nisbatan musulmonlar uchun qulay, qonun-qoidalarini ishlab chiqarish jarayonida halqlarning urf-odatlari va an`analaridan kelib chiqilgan. Bu mazhab orqali kishilarga Islomni va shariat qonun-qoidalarini soda va oson yo`l bilan tushuntirishga harakat qilinadi. Hanafiy mazhabi bo`yicha ko`plab fiqshunos olimlar yirik asarlar yozib, unda hanafiy huquqi maktabidan kelib chiqib, shariat qonun- qoidalarini tushuntirib berganlar. Hanafiy mazhabiga doir eng mashhur hisoblangan asarlarga quyidagilarni kiritish mumkin: Muhammad ibn al Xasan ash Shayoniyning ( 850 y. Vafoti) «Kutub zoxirata-ar-rivoyat», Abul-l-Fazlal- Marvaziyning - al Kofiy, Shamsuddin as Saraxsiyning (1090 vafoti) al- Mabsut, al - Quduriyning (vafoti 1037 y), «Muxtasar» Qozixonning (vafoti 1196) «Fatvo» Burxonuddin Marg`inoniyning (vafoti 1197y) «Hidoya” asarlaridir. Bu asarlar kishilarga shariatni o`rganishlarida muhim manba bo`lib xizmat qilgan. Hozirgi davrda hanafiya mazhabi Turkiya, Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Xitoy, Markaziy Osiyo va boshqa mamlakatlar orasida keng tarqalgan.

Molikiya mazhabi Ushbu mazhabga 713 yil Madinada tug`ilib, 795 yilda o`sha yerda vafot etgan imom Molik ibn Anas qadimiy Madina huquqiy maktabiga tayanib asos solgan. Uning mashhur «Al-muvatto» kitobi molikiya mazhabining asosi hisoblanadi. Ushbu kitobga sharhlar ham yozilgan. «Ar-Raddu alal-qadariya», «Al-Maunatul- Kubro» ham imom Molik asarlari hisoblanadi. Molik Madinaning mashhur olimlaridan fiqhni o`rganib, ular qo`llaydigan ahli hadis uslubini qabul qildi va o`z shogirdlarini ham Ushbu uslubda tarbiyaladi. Madina ahli ko`pchiligining kelishuvi uning nazarida hukm chiqarish uchun bir hadisga teng edi. Negaki, u ushbu shahar ahlini Payg`ambar va uning sahobalari yo`l-yo`riqlarini mukammal bilib olgan va unga asoslanib amal qilib kelganlar deb e`tibor berar edi. «Islomda huquq« kitobida ta`kidlanishicha, imom Molik Madina maktabini izohlashda o`ziga xos amaliyot va mantiqdan foydalanish bilan mo`tabar rivoyatlarni bir-biriga qo`shib ishlatishdek muayyan uslubga ega edi. Uning ilmiy- huquqiy tafakkuri ko`pincha, to`g`ri va uyg`unlashgan bo`lib, ko`zga tashlanadi. Molikiya mazhabi Hanafiya mazhabi kabi urf-odatni tan oladi. Molikiya faqihlaridan bo`lmish Alvon Shireziyning (1508 yilda vafot etgan) aytishicha, imkoni boricha urf-odatlarni ilohiy qonunlar bilan uyg`unlashtirsh kerak. Molikiylar «Masolihi-mursala» deb atalmish manfaat prinsipini qo`shimcha manba sifatida musulmon huquqiga kiritganlar. Doktor Muhammad Yusuf Muso «Islom fiqhi tarixi» asarida shunday yozadi: «Fransiya qonunchiligi o`zining birinchi bosqichlarida islom fiqihidan, ayniqsa, Molik ibn Anas mazhabidan ko`p narsalarni olgan edi. Ushbu mazhab mag`rib mamlakatlari va andalus (Ispaniya)da tarqalgan edi». Hozirgi kunda Molikiya mazhabi janubiy Misr, Falastin, Sudan, Eritreya, Somali, Tunis, Liviya, Marokash, Markaziy va g`arbiy Afrika, Gambiya, Nigeriya, Kuvayt, Baxrayn, Ummon kabi davlatlarda tarqalgan bo`lib, Marokash va al-Jazoir sudlarida Molikiya mazhabi asosida ish olib borilsa, Tunis sudlarida Molikiya mazhabi asosida va Hanafiya mazhablari teng huquqli hisoblanadi.

Shofi`iy mazhabi Shofi`iy maktabining asoschisi Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibnAbbos ibn Usmon ibn Shofi` 767 yil g`azoda tug`ilib, 820 yilda Misrda hayotdan ko`z yumgan. U kishi Maka olimlarida fiqh ilmini o`rganganidan keyin Madinaga borib, Molik ibn Anasdan fiqh ilmini o`rgandi. Molik vafotidan keyin Yamanga undan keyin Bag`dodga safar qildi. Shofi` Iroqda istiqomat qilgan chog`ida Abu Xanifaning shogirdi Muhammad ibn Hasan Shayboniydan fiqh ilmi bo`yicha Iroq ahli yo`nalishini o`rgandi. Shofi` olgan o`z ta`limotlarni qaytadan ishlab chiqib, ularga ayrim o`zgartirishlar hamda qo`shimchalar kiritadi va o`ziga xos uslubni yaratishga muvaffaq bo`ldi. Uning fiqihiy uslubi Qur`on, sunna, ijmo va osorga tayanadi, qiyoslash, fatvo berish uchun asos hisoblanadi. Fiqh bo`yicha uning mashhur asari «Kitobul-Umm» va usulul fiqh bo`yicha «Ar-Risola» asari shofi`iy mazhabining asosiy manbai hisoblanadi. Shofi` birinchi bo`lib usuli fiqh qoidalarini tartibga solgan.Shofi`iy o`zining ilk Madina huquqiy maktabining bir a`zosi hisoblasa ham, uning nazariyalarida shar`iy istidlol o`z rivojining oliy darajasiga olib borgan. Payg`ambardan rivoyat qilingan hadislarga chuqur ishonchi unga boshqa biror hadisni ochiq shaklda rad qilish imkonini bermaydi. U faqat rivoyatga qarshi rivoyat topilgandagina bunday imokniyatga ega bo`ladi. «Islomda huquq« kitobida ta`kidlanishicha, shofi`iy xech qanday istisnosiz Payg`ambar sunnalaridan borish maqsadida asosiy masalalar bo`yicha olimlar ijmoini rad qildi. Aks holda usunna bo`yicha qadimgi maktablar an`analarini qabul qilishi lozim bo`lardi. Shofi`iy ijmo bo`yicha o`z nazariyasida ijmoi ummatga e`tibor beradi. Lekin keyinroq Shofi`iy maktabining salohiyatli vakillari olimlar ijmoini qabul qilishga majbur bo`ldilar. Shofi`iy Molik, Ahmad ibn Hanbal, Sufyon Savri kabi ahli hadisdan hisoblanadi. U: «Agar mening mazhabimda biron-bir hadisga qarshi biron hukm topsangiz o`sha hadisni mening mazhabim deb bilgaysiz» degan edi. Ayrim

kamchiliklarga qaramasdan Shofi`iy nazariyasi bir-biriga bog`langan holda bir oliy mantiqiy tizimdan iborat bo`lgan. Markaziy Osiyoda Shofi`iy mazhabining yirik vakili Toshkentlik buyuk olim Muhammad ibn Ali ibn Ismoil al-Qaffol ash- Shoshiy edi. Hanbaliya mazhabi Imom Abu Abdullo Ahmad ibn Muhammad ibn Hanbal 780 yilda Bag`dod shahrida tug`iladi 855 yilda vafot etadi. U dastlab Bog`dodda tahsil oladi, keynchalik Kufa, Basra, Makka, Madina, Yaman va Jazoirga safar qiladi. Bag`dodga qaytib kelib imom Shofi`iydan dars oladi. Ahmad ibn Hanbal umrining katta qismini hadisshunoslikka bag`ishlaydi. Ahmad ibn Hanbal o`z davrida Imomul-muxaddisin (muhaddislar imomi) sifatida tan olinib, «al-Musnad» kitobini tasnif qilish nihoyatda muhim ishga qo`l urdi. Aytishlaricha, u yuz ming hadisni yoddan bilardi. Ahmad ibn Hanbal o`ziga xos fiqihiy qarashlarga ega edi va ular bilan boshqa mazhab talabdorlaridan ajralib turar edi. U o`z mazhabida Qur`on, sunna, sahobalar so`zari va ijmoga asosiy e`tiborni qaratib, qat`iy zarurat sezmagan holatlardan tashqari qiyosdan foydalanmagan. barcha hadislarni, xatto xabari vohid va sahobalar qavlini qiyosdan ustun qo`yadi. Uning «Musnad» kitobida qirq mingdan ko`proq hadisni o`z ichiga olgan. Uning izdoshlaridan biri ibn Taymiya (1263-1328) ijmoni inkor etib, qiyosga katta e`tibor qaratdi. Hanbaliya mazhabi ra`y va qiyosga kata e`tibor qaratmaganligi sababli o`zi tarqalgan mintaqalarda barcha huquqiy muammolarni odamlarning manfaatini nazarda tutgan holda yechib bera olmadi va boshqa mazhablar kabi keng tarqalmadi. «Islomda huquq» kitobida ta`kidlanganidek, 14-asrga kelib inqirozga uchradi. Shialik oqimining vujudga kelishi va xususiyatlari Shialik islomdagi asosiy yunalishlardan biridir. O`zining tarqalishi va ijtimoiy-siyosiy mohiyati jihatidan sunniylikdan keyingi o`rinda turadi. Hozirgi

kunda jahondagi musulmonlarning 10% shialikka mansub hisoblanadi. Shialik VII-asr o`rtalarida Ali hokimiyati tarafdorlaridan iborat siyosiy guruh sifatida vujudga kelgan. Shialik hozirgi vaqtda Eronda hukumron e`tiqod hisoblanadi.Shialik oqimida qo`yidagi aqida ilgari suriladi: Imomat, ya`ni Payg`ambar o`rinbosrligi yoki islom davlati rahbarligi Payg`ambar vasiyatiga binoan faqatgina Payg`ambarning qizi Fotimadan tug`ilgan Alining erkak avlodlariga xos bo`lib qoladi. Ibn Xaldun ta`kidlashicha, shialar aqidasiga binoan imoat masalasi islom qoidasi va dinning asosi bo`lgani uchun uni belgilash hamda tayinlash islom jamoasiga topshirilgan emas. Payg`ambar tomnidan Ushbu vakolat ummatga berilmagan. Islom jamoasi uchun imomni tayinlash Payg`ambarga vojibdir. Ularning fikricha, sahobalarning afzali va Payg`ambar tomonidan birinchi xalifa qilib tayinlangani Ali ibn Abu Tolib edi. Shialar aqidasiga binoan Imomlar oddiy insonlar jumlasidan bo`lmay, qo`yidagi xususiyatlarga ega bo`ladilar: Birinchidan, faqat Payg`ambarning qizi Fotimadan tug`ilgan zotlar va ularning bolalari Payg`ambar oilasi hisoblanib, imomlik vakolatining haqiqiy va qonuniy egalaridirlar. Ikkinchidan, imom payg`ambar emas. Ammo Payg`ambar bilan oddiy insonlar o`rtasida turadi. Uchinchidan, imom har qanday gunog`dan pok bo`lib, xech qachon gunoh va xato qilishi mumkin emas. To`rtinchidan, imom barcha bo`lib o`tgan va qiyomat kunigacha yuz beradigan ishlardan ilhom orqali voqifdir. Beshinchidan, Qur`onni tafsir qilish faqat imomga xosdir. Shuning uchun shialar imomi sunniylar imomidan farqli o`laroq birinchi muallim, g`aybni biluvchi, payg`ambar bilimlarining merosxo`ri bo`lgan zot xisoblanadi. Shia mazhabida imomlardan rivoyat qilinmagan hadislarni qabul qilmaydilar. Shia oqimida Ja`fariya, Ismoiliya va Zaydiya mazhablari mavjud.

Ja`fariya mazhabi Ushbu mazhab tarfdolari Alidan boshlanib, uning avlodlaridan bo`lgan 12 ta imom borligiga ishonadilar. Shuning uchun ular «Isnoashariya» (12 imomlik) nomi bilan ham ataladilar. Ularning aqidasiga binoan 12 imom tug`ilgan bo`lsa ham, hozircha u «g`oib», ya`ni namoyon bo`lmagandir. Bir kuni u zohir bo`lib, barcha dunyo ahlini adolat va iymon sari yo`llaydi. Ushbu mazhab Eron Islom Respublikasining mazhabi hisoblanadi. Ja`fariy mazhabida «mut`a» nikohni qonuniy deb biladi, lekin zaydiy va ismoiliy mazhabidagilar sunniylar kabi uni noqonuniy deb biladilar. Ja`fariya Afg`oniston, Pokiston, Hindiston, Livan, Iroq, Ozarbayjonda tarqalgan. Ismoiliya mazhabi Alidan boshlab yettita imom borligiga va yettinchi imom Ismoil, oltinchi imom Ja`far Sodiqning o`g`li bo`lib, hozircha yashirin ekanligiga ishonadilar. Ushbu firqa tarafdorlari fotimiylar rahbariligida Misrni bosib olib, Shimoliy Afrikada Fotimiylar davlatiga asos soldilar (909-1171) va o`sha yerdan turib Ismoiliya mazhabini Eron, Xuroson va boshqa joylarga tarqatishga urindilar. Ismoiliy mazhabiga mansub Botiniy va Qarmatiy firqalari islom paydo bo`lgan ilk ekstremistik guruhlardan bo`lib, qurol ishlatish va terorizm yo`li bilan hokimiyatga erishish uchun kurash olib borib, juda ko`p din va davlat arboblarini o`ldirganlar.Ismoiliylar Hindiston, Pokiston, Eron, Afg`oniston va tog`li Badaxshonda yashaydilar. Zaydiy mazhabi Ular imomlar sonini kamaytiradi. Ularning fikricha, beshinchi imom Zayd ibn Ali Zaynul-Obidin bo`lib, undan keyingi kelgan imomlar xatolarga yo`l qo`yishgan. Ular huquqiy masalalr bo`yicha, sun`iylargaancha yaqin bo`lib, Qur`on va Sunnadan keyin qiyosni shariat asoslari deb biladilar, ra`y, ijtixod va istehsonni huquqiy asos sifatida qabul qiladilar. Ular Abu Hanifaga xayrixohlik bildirganlar. Yamanda keng tarqalgan.

Umuman olganda, musulmon huquqining huquqiy rivojlantirishga har bir mazhab o`zining huquqiy asoslari bilan kata hissa qo`shgan.

Mavzuga doir huquqiy adabiyotlar va normativ - huquqiy hujjatlar : 2. 1. A.SH. Juzjoniy. Islom huquqshunosligi, Xanafiy mazhabi va O`rta Osiyo faqxlari. "Toshkent islom universiteti" nashriyoti, 2002 yil. 3. A.X.Saidov. Osnovi musulmankogo prava. T, 1994 god "Adolat". 3.Quroni Karim, tarjima va tafsir. Muallifi Abdulaziz Mansur "Sharq"nashriyoti matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi. - T,: 2004 yil 4. 3. A.Juzjoniy. Saidov A.X. Sharq va inson huquqlari. T. 2002 5. A.Mo`minov, H. Yo`ldoshev. Va b. Dinshunoslik. Darslik. T.,”Mehnat” 2004. 6. Islom. Ensiklopediya: A-H / Z.Husnutdinov tahriri ostida. – Toshkent: «O`zME» Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.

Похожие

Musulmon huquqi

ARAB XALIFALIGI VA MUSULMON HUQUQI

Musulmon huquqi tizimi sohalari va institutlari

Musulmon huquqi fanining tushunchasi, predmeti, uslubi va ahamiyati

Prokuraturaning tashkiliy va faoliyat prinsiplari. Prokuratura faoliyatining asosiy yo`nalishlari