Konstitutsiya nazariyasi - Юриспруденция - Рефераты

Konstitutsiya nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

www.arxiv.uz Konstitutsiya nazariyasi Reja: 1 . Konstitutsiya tushunchasi 2. Konstitutsiyaning mohiyati 3. Konstitutsiyalarni turkumlarga (turlarga) bo`lish (klassifikatsiyalash) 4. Formal va moddiy Konstitutsiya. Yuridik va amaliy Konstitutsiya 5. Konstitutsiyaning yuridik xususiyatlari 6. Konstitutsiyaning yuridik mazmuni 7. Konstitutsiyaning funksiyalari 8. Konstitutsiyaning tuzilishi 9. Konstitutsiya loyihalarini tayyorlash 10. Konstitutsiyani qabul qilish usullari 11. Konstitutsiyani o`zgartirish tartibi 12. Konstitutsiyani himoya qilish. Konstitutsiyaviy nazorat

www.arxiv.uz 1 . Konstitutsiya tushunchasi "Konstitutsiya" tushunchasi XVIII asr oxirida paydo bo`lib, Konstitutsiyaga juda ko`p ta`riflar berilgan. "Konstitutsiya"ga turli xil ta`riflar berilgan bo`lib, ulardan bir necha misollar keltiramiz. Birinchi ta`rif: fransuz davlatshunos olimi J.Byurdoning Konstitutsiyaga bergan ta`rifi: "Konstitutsiya - siyosiy hokimiyatlarni tayinlash, tashkil etish va faoliyat ko`rsatishga oid qoidalar yig`indisidir". Ikkinchi ta`rifda esa ushbu (yuqoridagi) ta`rifga amerikalik olim K.Berd "Fuqarolar erkinliklari" tushunchasini qo`shadi. Uchinchi ta`rif sifatida Nigeriyalik konstitutsiyashunos B.Nvabuyezening ta`rifini berashimiz mumkin: "Konstitutsiya - bu qonun kuchiga ega bo`lgan formal hujjat bo`lib, uning yordamida jamiyat o`z-o`zini boshqaradi hamda o`zining turli idoralari bilan shuningdek, bu idoralarning fuqarolar bilan munosabatlarini o`rnatadi". Ko`pchilik hollarda konstitutsiyaga u tartibga soladigan ijtimoiy munosabatlar predmetiga qarab tushuncha beriladi. Shu ma`noda, Konstitutsiya - davlatning Asosiy Qonuni bo`lib, davlat hokimiyatini tashkil etishni va hokimiyat, jamiyat va shaxsning o`zaro munosabatlarini tartibga soladi. 2 . Konstitutsiyaning mohiyati Konstitutsiya tushunchasini ochib berishda uning mohiyati muhim ahamiyat kasb etadi. Turli mamlakatlardan turli huquqiy oqimlar vakillari Konstitutsiya mohiyatini turlicha ta`riflaydilar. Masalan, tabiiy huquq maktabi vakillari Konstitutsiya –xalq (millat) ning umumiy irodasini ifodalovchi o`ziga xos ijtimoiy shartnomadir deydilar. Normativ huquq nazariyasi vakillari esa Konstitutsiya bu oliy huquqiy normaning ifoda bo`lishidir deb tushunadilar. Marksizm-leninizm Konstitutsiyani sinfiy kurashning mahsuli sifatida baholaydi. Bizning fikrimizcha, Konstitutsiya – umuminsoniy huquqiy qadriyatlarni eng umulashgan in`ikosidir.

www.arxiv.uz 3 . Konstitutsiyalarni turkumlarga (turlarga) bo`lish (klassifikatsiyalash) Turli mamlakatlardagi konstitutsiyalarni turli mezonlarga (kriteriyalarga) asoslanib, har xil guruhlarga (turlarga) bo`lish mumkin. Birinchidan, konstitutsiyalarni ularning mohiyatiga ko`ra quyidagi turlarga bo`lish mumkin: Yuridik Konstitutsiya (formal) - davlatning Asosiy Qonuni. Ijtimoiy (sotsial) Konstitutsiya (amaliy) - amaldagi real ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi. Tirik Konstitutsiya - AQSH Oliy Sudi bu Konstitutsiyani o`zgarayotgan ijtimoiy mezonlariga moslab kelmoqda. Fiktiv (soxta) Konstitutsiya - SSSRning 1936 yil Konstitutsiyasi. Moddiy Konstitutsiya - konstitutsiyaviy tuzum va inson huquqlarini tartibga soluvchi qonundir. Formal Konstitutsiya - Asosiy Qonun bo`lib, alohida tartibda qabul qilinadi va oliy yuridik kuchga ega. Ikkinchidan, konstitutsiyalarni shakliga ko`ra quyidagi turlarga bo`lish mumkin: Yozma konstitutsiyalar. Og`zaki (yozilmagan) konstitutsiyalar - Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya, Butan kabi davlatlar Konstitutsiyalari. Yaxlit konstitutsiyalar - Konstitutsiya matni yaxlit bo`lib, bir vaqtda qabul qilinadi. Masalan, O`zbekiston, Rossiya, Braziliya Konstitutsiyalari yaxlit Konstitutsiyalarga misol bo`la oladi. Yaxlit bo`lmagan (noyaxlit) konstitutsiyalar - bunday Konstitutsiyalar turli vaqtda qabul qilingan qonunlardan iborat bo`ladi. Masalan, Shvetsiya, Finlandiya, Isroil konstitutsiyalari. Yumshoq konstitutsiyalar - bunday Konstitutsiyalar oddiy qonunlar kabi o`zgartiriladi. Masalan, Buyuk Britaniya Konstitutsiyasiga 350ga yaqin qonunlar kiradi va oddiy tartibda o`zgartiriladi.

www.arxiv.uz Qattiq konstitutsiyalar - alohida murakkab tartibda o`zgartiriladi. Masalan, AQSH, Rossiya, O`zbekiston konstitutsiyalari. Doimiy konstitutsiyalar. Aksariyat konstitutsiyalar doimiydir. Vaqtinchalik (muvaqqat) konstitutsiyalar - Iroqda 1970 yil Birlashgan Arab Amirligida 1971 yildan beri harakatda bo`lgan konstitutsiyalar. Uchinchidan, konstitutsiyalarni ularni ijtimoiy mazmuniga qarab ham bir necha turga bo`lish mumkin. Hozirgi kunda dunyoda 300 dan ortiq Konstitutsiya bor (federativ davlatlar subyektlarining Konstitutsiyalari bilan birga). Bu Konstitutsiyalar turli tarixiy davrda qabul qilingan bo`lib, har xil ijtimoiy mazmunga ega. Farb mamlakatlari Konstitutsiyalari. Rivojlanayotgan mamlakatlar Konstitutsiyalari. O`tish davri mamlakatlari Konstitutsiyalari. Teokratik davlatlar Konstitutsiyalari. Konstitutsiyalarni quyidagi turlarga ham bo`lish mumkin: Demokratik Konstitutsiyalar. Avtoritar Konstitutsiyalar. Totalitar Konstitutsiyalar. Konstitutsiyalarni turli guruhlarga bo`lish tabiiydir. Har qanday klassifikatsiya konstitutsiyalarni u yoki bu jixatini yaqqolroq, ko`rsatish uchun xizmat qiladi. 4 . Formal va moddiy Konstitutsiya. Yuridik va amaliy Konstitutsiya Konstitutsiyaviy huquq fanida Konstitutsiya tushunchasi ikki xil ma`noga ega deb qaraladi. Shu ma`noda formal va moddiy Konstitutsiya farqlanadi. Hozirgi zamon konstitutsiyaviy huquq fanida formal Konstitutsiya deganda boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga nisbatan yuqori yuridik kuchga ega bo`lgan, qabul qilinishi va o`zgartirilishi alohida tartibda amalga oshiriladigan qonun tushuniladi.

www.arxiv.uz Moddiy ma`nodagi Konstitutsiya deganda esa davlat hokimiyatini tashkil etishni tartibga soluvchi normalar yig`indisi tushuniladi. Bundagi asosiy narsa tartibga solish predmeti va ijtimoiy munosabatlarni mazmunidir. Fransuz olimi F.Ardan: "Konstitutsiya - davlat hokimiyatining sinonimidir. Shuning uchun hatto yozma hujjat bo`lmaganda ham davlat o`z Konstitutsiyasiga ham ega bo`ladi. Agar davlat yozma hujjat ega bo`lganda ham Konstitutsiyani o`zida aks ettirmaydi", -deb yozgan edi. Zamonaviy konstitutsiyaviy huquq fanida moddiy yoki amaliy Konstitutsiya deganda davlat hokimiyatini hayotdagi amalga oshirilishi tushiniladi. Moddiy Konstitutsiya-real harakatdagi amaliy Konstitutsiyadir. Formal yoki yuridik Konstitutsiya-davlatning asosiy qonunidir. Yuridik Konstitutsiya davlat hokimiyatini tashkil etish va shaxsni huquqiy maqomini belgilash asoslarini mustahkamlaydi. 5. Konstitutsiyaning yuridik hususiyatlari 1. Konstitutsiya eng muhim yuridik hujjat, oliy normativ - huquqiy akt sifatida quyidagi jihatlari bilan ajralib turadi. 2. Konstitutsiya davlatning Asosiy Qonunidir. 3. Konstitutsiya - oliy yuridik kuchga ega. 4. Konstitutsiya alohida tartibda qabul qilinadi va o`zgartiriladi. 5. Konstitutsiya muhim siyosiy hujjatdir. 6. Konstitutsiya muhim mafkuraviy hujjatdir. 7. Konstitutsiya muhim yuridik hujjatdir. 8. Konstitutsiya milliy huquqiy tizimning o`zagini tashkil etadi. 9. Konstitutsiya - huquqiy tarbiya va huquqiy madaniyatning asosi. 6. Konstitutsiyaning yuridik mazmuni Konstitutsiyalarning yuridik mazmuni uning tarkibini tashkil etuvchi normalarda ifodalanib, ushbu konstitutsiyaviy normalar shaxs, jamiyat va davlat uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yuridik mazmunini quyidagi konstitutsiyaviy normalar tashkil etadi: a) qonun chiqaruvchi; b) ijroiya; v) sud organlari faoliyatini konstitutsiyaviy asoslarini yaratuvchi; Fuqarolik jamiyati asoslarini tashkil etuvchi; Tashqi siyosat asoslarini tashkil qiluvchi; Moliya, mudofaa, xavfsizlik masalalarini tashkil etuvchi; Inson huquqlari va erkinliklarini tartibga soluvchi normalar; Bugungi kunga kelib Konstitutsiyalarning konstitutsiyaviy tartibga solish predmeti doirasining kengayib borishi esa hozirgi zamon Konstitutsiyalariga xos alohida xususiyat sifatida e`tirof etiladi. 7 . Konstitutsiyaning funksiyalari 1. Konstitutsiya ijtimoiy hayotning barcha sohalariga bevosita ta`sir ko`rsatadi. Shu sohalarga qarab Konstitutsiyaning quyidagi turli funksiyalarini ko`rsatish mumkin. 2. Yuridik funksiyalari - huquqning asosiy manbai. 3. Siyosiy funksiyalari davlat hokimiyatining tashkil etilishining asoslarini o`rnatadi. 4. Mafkuraviy funksiyalari jinoyatning eng asosiy ma`naviy-g`oyaviy qadriyatlarini mustahkamlaydi. 8. Konstitutsiyaning tuzilishi Ko`pchilik Konstitutsiyalar muqaddima (preambula), asosiy normativ qism va yakunlovchi qismdan iborat bo`ladi. Muqaddima qismida jamiyat va davlat taraqqiyotining asosiy bosqichlari hamda rivojlanish istiqbollari ko`rsatib beriladi.

www.arxiv.uz Asosiy qism bo`lim, bob va moddalardan tashkil topadi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Muqaddima, olti bo`lim, 26 bob va 128 moddadan iborat. Yakunlovchi qism esa davlat hokimiyatining davomiyligini ta`minlashga qaratilgan bo`ladi. Ayrim Konstitutsiyalarda ularga kiritilgan qo`shimchalar xajmi juda katta bo`ladi. Ba`zi konstitutsiyalarda esa ilovalar ham bo`ladi. 9. Konstitutsiya loyihalarini tayyorlash 1. Konstitutsiya loyihalari turli davlatlarda turlicha tayyorlanadi. Konstitutsiya loyihalarini tayyorlashning quyidagi usullarini ko`rsatish mumkin. 2. Loyiha maxsus konstitutsiyaviy komissiya tomonidan tayyorlanadi. 3. Loyihalar siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalari tomonidan taqdim etiladi. 4. Loyiha parlament yoki hukumat tomonidan tayyorlanadi. Masalan, Fransiyaning sobiq Prezidenti De Goll Fransiyaning 1958 yilgi Konstitutsiyani tayyorlashda keng ishtirok etgan. 5. Loyihani tayyorlashda sobiq mustamlaka qiluvchi mamlakatlar faol ishtirok etadi. Masalan, Buyuk Britaniya o`zining sobiq mustamlaka davlatlarida ularning Konstitutsiyalarini tayyorlashda qatnashgan. 6. Loyiha Konstitutsiyaviy ta`sis majlisi tomonidan tayyorlanadi. Bunga Italiya (1947 yilgi), Braziliya (1988 yilgi), Rossiya (1993 yilgi) Konstitutsiyalari misol bo`la oladi. 10. Konstitutsiyani qabul qilish usullari Konstitutsiyaning qabul qilishning quyidagi usullarini ko`rsatish mumkin: Ta`sis (konstitutsiyaviy) majlis tomonidan. Braziliya (1988), Portugaliya (1976), Bolgariya (1991), Ruminiya (1991) Konstitutsiyalari shu usul bilan qabul qilingan.

www.arxiv.uz Amaldagi parlament tomonidan - O`zbekiston (1992) Xitoy (1992), Tanzaniya (1977) Konstitutsiyalari misolida. Referendum yo`li bilan - Rossiya (1993), Fransiya (1958), Qozog`iston (1995), Kuba (1976), Chili (1980) kabi davlat konstitutsiyalari referendum yo`li bilan qabul qilingan. Ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda Konstitutsiyalar hadya etish yo`li bilan ham qabul qilinadi. Hadya etishning 3 yo`li mavjud: 1. Mutlaq monarxiya sharoitida Konstitutsiyani o`z xalqiga podsho, qirol, sulton, monarx hadya qiladi. Buni Nepal (1962), Saudiya Arabistoni (1992) Konstitutsiyalari misolida ko`rishimiz mumkin. 2. Metropoliya mustamlakachi davlat o`z mustamlakasiga Konstitutsiya hadya qiladi va uning mustaqil davlatligini tan oladi. Buyuk Britaniya 1979 yil Zimbabvega Konstitutsiya hadya qilgan. 3. Harbiy yoki revolyutsion Kengash Konstitutsiyani hadya qiladi. Masalan, Misr, Suriya, Iroq, Afg`oniston Konstitutsiyalari shu tarzda qabul qilingan. 11. Konstitutsiyani o`zgartirish tartibi Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritishning alohida murakkab tartibi uni barqarorligini ta`minlashga qaratilgandir. Shu bilan birga Konstitutsiyaning ayrim qismlari umuman o`zgartirilishi mumkin emas. Masalan, Fransiyada respublika boshqaruv shakli, Germaniyada davlatning federativ tuzilishi, Braziliyada hokimiyat vakolatlarini taqsimlash prinsipi o`zgartirilishi mumkin emas. Ayrim davlatlarda Konstitutsiyaning ayrim boblari o`zgartirilishi mumkin emas. Masalan, Rossiya Konstitutsiyasining 1, 2 va 9- boblari o`zgartirilishi mumkin emas. Ko`pchilik davlatlarda Konstitutsiya moddalarini o`zgartirish uchun mutlaq ko`p ovoz olish kerak (odatda 2/3). Federativ davlatlarda federatsiya subyektlarining ko`pchiligi (Rossiyada 2/3 qismi, AQShda 3/4 qismi) roziligini (ratifikatsiya qilishi) talab etiladi. Hindiston, Kanada, Pokistonda esa federatsiya subyektlarining roziligi talab qilinmaydi.

www.arxiv.uz Ayrim hollarda (Skandinaviya mamlakatlarida) Konstitutsiyaga o`zgartirishlar kiritish uchun albatta referendum chaqirilishi kerak. Ba`zi davlatlarda (Italiya) o`zgartirishlar kiritish uchun parlament 2 palatasining mutlaq ko`p ovozini olish kerak. Unchalik muhim bo`lmagan o`zgartirishlar oddiy ko`pchilik ovoz bilan kiritilishi mumkin (Hindiston). Vengriyada Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish tartibi referendum yo`li bilan amalga oshirilishi mumkin emas. Ba`zi hollarda esa Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritishni qonun tashabbusiga ega bo`lgan barcha subyektlarning o`zlarigina taklif eta olmaydilar. Masalan, Gretsiyada Prezident va parlamentning 150 deputati roziligi bilan, Avstriyada boshqa subyektlar bilan birga xalq tashabbusi, ya`ni 100 ming imzo bilan, Italiyada 50 ming imzo bilan o`zgartirishlar taklif qilinishi mumkin. Odatda Konstitutsiyani urush yoki favqulodda holat davrida qayta ko`rish mumkin emas. Meksikada Konstitutsiya umuman o`zgartirilmaydigan hujjat sifatida qaraladi. Konstitutsiyani bekor qilishi va uning yangi matn bilan o`zgartirilishi juda kam uchraydigan hollardan bo`lib hisoblanadi. Masalan, Shri-Lanka, Janubiy Afrika Respublikasi, Rossiyada Konstitutsiyani qayta ko`rish uchun konstitutsiyaviy majlis zarur. 12. Konstitutsiyani himoya qilish. Konstitutsiyaviy nazorat Konstitutsiyaviy nazorat bu davlat hokimiyati organlari faoliyati va normativ-huquqiy hujjatlari Konstitutsiyaga muvofiqligini tekshirish iborat faoliyatdir. Konstitutsiyaviy nazorat obyektlari qatoriga davlatning ichki qonunlari, hali kuchga kirmagan xalqaro shartnomalari, ijroiya hokimiyatning hujjatlari, mahalliy o`z-o`zini boshqarish aktlari, ayrim hollarda jamoat birlashmalarining aktlari kiradi. Konstitutsiyaviy nazorat obyektlari turli davlatlarda turlichadir.

www.arxiv.uz Konstitutsiyaviy nazorat o`z mohiyatiga ko`ra birinchidan, dastlabki, ya`ni normativ – huquqiy xujjatning kuchga kirguniga qadar tekshirilishi va ikkinchidan, keyingi, ya`ni normativ – huquqiy xujjatning kuchga kirganidan so`ng tekshirilishi iborat. Huquqiy oqibatlarga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat qaror qiluvchi va tavsiyaviy nazoratga bo`linadi. Qaror qiluvchi konstitutsiyaviy nazoratda konstitutsiyaviy deb topilgan normativ- huquqiy xujjat o`zining yuridik kuchini yo`qotadi. Tavsiyaviy konstitutsiyaviy nazoratda esa shu me`yoriy huquqiy xujjatni qabul qilgan organga uni bekor qilish tavsiya etiladi. Majburiyligi darajasiga ko`ra konstitutsiyaviy nazorat majburiy va fakultativ turlarga bo`linadi. Majburiy konstitutsiyaviy nazorat qonun talabiga muvofiq amalga oshiriladi. Fakultativ-konstitutsiyaviy nazorat esa vakolati bo`lmagan subyekt tashabbusi bilan o`tkaziladi.

Похожие

Konstitutsiya klassifikatsiyasi va turlari

Konstitutsiya-o’zbеkiston milliy huquqiy tizimining o’zagi

Davlat va huquq nazariyasi umumnazariy fan sifatida

Davlat va huquq nazariyasi fanining o’rganilish metodlari

Ijtimoiy munosabatlar tizimida huquqning amal qilishi