Конституциявий назорат институти - Юриспруденция - Рефераты

Конституциявий назорат институти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

207.5 KB

www.arxiv.uz К онституциявий назорат институти Режа : 1. Конституцивий назорат тушунчаси ва обoекти. 2. Конституциявий назорат тушунчаси ва обoектлари. 3. Конституциявий назорат органлари.

www.arxiv.uz Конституциявий назорат – Давлатнинг ҳуқуқли назорат қилиш фаолиятининг ўзига хос тури, давлатдаги ва бошқа норматив актлар қонунга мувофиқлигини текширишдан иборат. Конституциявий назорат . а) . Умумий томондан ( масалан, АҚШ, Аргентина, Дание, Мексика, Норвегия, Япония ); б) . Олий суд инстинцияси ҳисобланган олий судлар (масалан, Австралия, Бошвия, Ҳиндистон, Ирландия, Канада, Финляндия, Швейцария) ; в) . Махсус конституциявий судлар томонидан (масалан, Ўзбекистон Республикаси, Австрия, Германия, Италия, Туркия, Кипр) ; г). Суд кўринишда бўлмаган алохида орган (масалан, Франция конституциявий кенгаш) томонидан амалга оширилади. Кўплаб мамлакатларнинг давлат ҳуқуқида «конституция» деб аталадигаи актларнинг мавжуд эканлигига гувох бўламиз, лекин конституцион тузум ў рн ат ил га н м ам ла ка тл ар ни нг с он и ун ча ли к кў п эмаслигини ҳам, биламиз. Мана шу холнинг ў зи констит у ция титулидаги актларнинг кўпчилиги конституцион мазмунда эмаслигини билдиради. Юридик назария ва амалиётда «асосий қонун» деган тушунча ҳам қўлланилади. Лекин бу тўғри эм ас. Бундай англашилмовчилик АҚШнинг XVII-XIX аср оралиғида Англия устидан мустақиллик учун курашда ғалаба қозонганидан сўнг юз берди. Америкаликлар ў з конституциялар и билан фахрланишган, лекин Америка Конст и туцио н ализмининг и нглиз илдизларини унутишдан эди. Улар албатта яна Асосий қонунга эга бўлмай туриб юз йиллар давомида конституцион тузум барпо қилган кичкинагина Швейцарияни ҳам унутишган кўринади. Яспернинг «Смўсли назначение истории» М.1994 китобини ўқиб чиқсангиз сиёсий эркинликнинг к л а с с и к т и п и А н г л и я д а б у н д а н V I I а с р о л д и н

www.arxiv.uz шаклланганига ва мана шу маънавий сиёсий аснода Америкада эркинликнинг янги типини вужудга келтирилганига ҳамда энг кичкина бўлган территорияда бу эркинликни ўз федерализми доирасида Швейцария барпо этилганлигига амин бўласиз. Агар конституция ва асосий қонунни айнан деб билсак, унда Буюк Британияга конституцион давлат деб аташ нотўғри бўларди, зеро Буюк Британияда асосий қонунларнинг ўзи йўқ. Леки н конституция н инг ватани сифатида Англияга конституцион ижодкорлигида бири н чиликни беришга тўғ ри келади. Ҳар доим ҳам Конституция тушунчаси билан юридик устиворликни боғлаш нотўғридир, чунки юридик устиворлик асосий қонунга хосдир. Масалан, Эронда конституция деб номланган акт қабул қилинган. Бироқ олий юридик кучга Куръони Каримгина эга. Демак, конституция ва асосий қонун тушунчалари бир-бирига мос келмайди, лекин улар кесишадилари “Консти т уция” иборасини қадимги давлатлардаёқ ишлатишга н . А н тик дунёда к о н с титуциянинг мазмуни хозиргида н сал бошқача бўлган. Қадимги Грецияда кост итуция деганда идора қилиш, ўрнатишни тушунишган. Қадимги Римда эса конституция деб турли мазмун ва аҳамиятга эга бўлган ҳуқуқий манбаларга айтишган. Юстиниан кодекслари конституциялар деб юритилган. Сўнгги Рим даврида ижро ҳокимиятининг актлари, яъни декретлар, эдиктлар, рескринтлар конституциялар деб аталган. Хозирги конституция маъносидаги ибора ўрта асрларда қўлланилиб, ўрта аср Англия худудларидан ўсиб чиққан. Конституционизмга ў сиш ҳаракатида Англия ёлғиз эмас эди, чунки р е ф о р м а ц и я н и н г ў ч о ғ и б ў л г а н Г е рм а н и я , о з о д л и к кураши негизида конституция қўллаб-қувватланган Нидерландия, конституциянинг назарий жихатдан расмийлашишига хисса қўшган Франция бўлмаганда эди, дунё инглиз конституцион қ урилишининг м у в а ф ф а қ и я т и г а г у в о х б ў л м а г а н б ў л а р э д и . Конституциянинг ташкил топишида 1215 йил муҳим сана хисобланади: 1215 йилда Иоан Ерсиз эркинликнинг Буюк Ҳ а р т и я с и г а ( M a d n a C h a r t a ) и м з о ч е к д и . Қ и р о л

www.arxiv.uz ҳокимияти англо-француз урушидаги муваффақиятсизликдан чарчаган ва заифлашган холда дворянлар фойдасига ён босишга мажбур бўлган эди . Қиролик деярли қўлларида ушлаб турган баронларнинг гуруҳи қирол ва унинг меросхўрларига қ атор мажбуриятларни бажаришга мажбур қила олдилар. Хусусан, бу мажбуриятлар: - 1265 йилдан буён парламент деб аталувчи аристократик табақа- қирол куриясининг ифодачиси билан коллегиал органларнинг розилигисиз солиқларни ў рнатмаслик мажбурияти; - қўл остидаги фуқароларнинг мулкига тажовўз қ илмаслик; - э р к и н к и ш и л а р н и н г э р к и н л и г и в а ш а х с и г а тажовўз қилмаслик, агар суднинг хукми бўлмаса; - черковни эркин деб хисоблаш, ( яъни черков қиролга бўйсунмайди). Шу йўл билан қирол суверенитетининг бир қисми қў л остидаги кишиларга ўтди ва энди бу шахслар давлат учун муҳим бўлган молиявий масалаларда қарор қабул қилиш ҳуқуқини қўлга киритдилар. XVII аср ўртаси XVIII аср бошларигача Англия сиёсий тарихи қирол ва унинг қў л остидагилар билан кураш жараёнидан иборат бўлди. Бу нарса қирол ҳокимиятининг заифлашувига, қонунларнинг бўзилишига, давлат марказлашувининг кучайишига, парламентнинг кучайишига олиб келди. Шу б и л а н б и р г а к о н с т и т у ц и о н ҳ у қ у қ и й к у р и л и ш ривожланиб, қирол ҳокимиятини тийиб турар, ҳалқ суверенитетининг (бу ҳокимиятнинг параллел тарздаги манбаи эди) кучайишига туртки берарди. Э р к и н л и к н и н г Б у ю к Ҳ а р т и я с и - о д д и й кишиларнинг сиёсий ҳавф сизлигини таъм инлашда етарли бўлмай қолди. ХIII аср охирида парламент доимий равишда чақирилиб турадиган бўлди, доимий фаолият юритадиган парламентга эхтиёж туғилди. Жамиятнинг си ёс ий ф а ол қи см и ни да вл ат ҳ ок им и ят иг а т аъ си р қ и л и ш и X I V а с р д а н б о ш л а б к у ч а й д и : б у н г а парламентнинг иккига бўлиниши сабаб бўлди. Икки

www.arxiv.uz налатали парламентнинг биринчи налатаси сайланма палата бўлиб, ер эгалари ва шаҳарликлардан, мулк эгаларидан иборат эди. Парламентнинг ХV асрдан бошлаб қатьийлиги парламент аъзоларининг иммунитети тан олингач кучайди. Весминстер судларининг фаолияти (умумий ҳуқуқ судлари конституцион курилишнинг муҳим омилларидан бири бўлди. Бу судлар томонидан инглиз жамоаларида шаклланган одатлар умумлаштирилди ва формалаштирилди. Натижада давлатдан мустақил равишда ҳуқуқ тизими вужудга к е л д и - б у ҳ у қ у қ т и з и м и қ и р о л , х а т т о к и парламентнинг ҳам ижоди эмас, балқи кўплаб ҳуқуқий одатларни яратган жамиятнинг ва бу одатларни тартибга келтирган профессионал юристларнинг хизматидир. Қирол, давлат судларининг фаолиятисиз яшай олмайди, судлар мустақиллигининг ўсиб бориши эса давлат ҳам юқ ори турувчи адолат тўғрисидаги тушунчага урғу берилишини тақозо қилди. Адолат ва ҳуқуқ нафақат инсонни, балки давлатни ҳам қонунга риоя этишга мажбур қилиш хақидаги тушунчани пайдо қилди. Конституцион ижодкорликда АҚШ ва Франциянинг ҳам хизм атлари бор. АҚШ ва Франциянинг олим ва сиёсатдошлари давлат бошлиги ва парламент ўртасидаги муносабатларнинг британча системасини хисобга олиб ҳокимиятнинг бўлиниш принципини назарий жихатдан ишлаб чиқиб таклиф қилдилар. АҚШда бундан ташқари федерация жорий этилди, яъни конституцион ҳуқуқда давлат тузилишининг янги формаси найдо бўлди. Айнан АҚШ ва Фра н цияда ягона асосий қонун фо рмасида биринчи бўлиб конституцияга эга бўлинди. Америка ва француз конституцияларини тарихан дастлабкилари дейишади, конституциянинг туғилган йилини 1787 йил (1787 йилда АҚШ конституцияси қабул қилингаи эди) деб олишади. Буларнинг барчаси ҳам тўғри эмас. Чунки АҚШ конституциясини қабул қилишларидан олдин штатларда инглизчасига қурилган конституциялар юритилар эди, биринчи америка федерал конституциясида энг зарур

www.arxiv.uz бўлим, яъни инсон ҳуқуқларини комплекс мувофиқлаштириб турувчи нормаларга бағишланган бўлим йўқ эди. Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билль қабул қилишач, фақат 2 йилдан сўнг АҚШ конституцияси якунланган конституцияга айланди. Демак, конституция муайян белги ва ҳусусиятларга эга бўлган тарихан шаклланган ҳуқуқий холатдир. Конституция - бу шундай нормалар комплексидир, бу нормаларнинг мазмунини ҳалқ суверенитети принципи; инсоннинг асосий (фундаментал) ҳуқуқ ва эркинликлари; давлат ва бошқа субеъктлар учун мажбурий бўлган қонунийлик принципи; давлат тузилиши асослари (федерацияларда федератив шартномалар) ташкил этади. Асосий қонун эса нафақат мазмуний, балки формал - расмий тушунчани ҳам ифодалайди ва бу тушунча ушбу норматив актнинг миллий-ҳуқуқий мувофиқлаштириб туриш тизимида ўрни ва ролини белгилашга ёрдам беради. Асосий қонун деганда энг асосий ва бирламчи давлат-ҳуқуқий муносабатларни комплекс тарзда мувофиқлаштирувчи қонунлар учун ҳуқуқий база бўлувчи ва олий юридик кучга эга бўлувчи системага солинган норматив акт гавдаланади. Асосий қонунларнинг мавжуд бўлиши ва эълон этилиши давлат - ҳуқуқий ислохотларнинг ў тказилишини соддалаштиради, давлат тузумининг энг асосий ҳусусиятларини аниқ пайқаб олади. Конституциявий назорат органларининг объектлари – одатдаги қонунлар, конституцияга киритиладиган тўзатишлар, ҳалқаро шартномалар, палаталар регламенти, ҳокимиятнинг ижро органлари норматив актлари (маъмурий адлия тизими йўқ мамлакатларда) бўлиши мумкин. Ф едератив давлатларда иттифоқ ва федерация субъектларига тегишли масалаларни мансублик даражасини ( тааллуқлигини ) ҳал этиш ҳам конституциявий назорат ваколатларига киради. Конституциявий назорат моҳиятига кўра формал (бунда қонун ва бошқа норматив актлар қабул қилинишда процессуал ҳаракатларнинг,

www.arxiv.uz ўрнатилган қонунга мослиги текширилади) ёки моддий (бунда қонун ва бошқа норматив актларнинг мазмунан конституцияга мувофиқлиги текширилади), шунингдек, абстракт бирон-бир сабабсиз (маълум бир ваколатга эга субъектлар ташаббуси билан амалга оширилади) ёки конкрет (бирор бир конкрет суд муносабати билан амалга оширилади) бўлиши мумкин. Мавжуд давлатлар амалиётида конституциявий назорат томонидан кучга кирган амалдаги қонунлар текширилиши (Америка Қўшма Штатлари, Германия, Италия) ёки парламент томонидан кўриб чиқилиши кутилаётган қонун лойиҳалари дастлабки текширувдан ўтказилиши мумкин (Швеция, Финляндия). Франция, Мавритания, Габонда ва бошқа давлатларда парламент томонидан қабул қилинган қонунлар, ҳаракатга (кучга) киргунга қадар конституциявий назорат томонидан кўриб чиқилади. Конституцияни хаётга тадбиқ этиш қонун ижодкорлиги, ижроия ҳокимият актлар суд томонидан қарорлар қабул қилиниши, давлат органлари фаолиятлари, жамоат ташкилотлари ва фуқаролар ёрдамида, шунингдек, жамиятнинг турли соҳларидаги эътиробга молик жараёнлар асосида амалга оширилади. Конституцияни олий юридик кучга эгалиги унинг ҳимояси ва унга амал қилиниши устидан назоратни талаб қилади. Конституциянинг ҳуқуқий устунлигини таъминлаш учун унга амал қилиниши керак. Биз жаҳон амалиётига назар ташласак, замонавий мамлакатларда конституцияга зид бўлган қонунлар ва бошқа актлар қабул қилинишига йўл қўймайдан махсус органлар мавжудлигини кўрамиз. Шу билан бирга назоратнинг бошқа воситалари ҳам мавжуд. Масалан, қонунийлик устидан прокурор назорати, конституциянинг кафолати сифатидаги президентнинг роли, парламент аъзоларининг фаолиятлари ана шулар жумласига киради. Шунингдек, конституцияни ҳимоя қилишни ноюридик усуллари ҳам бўлиши мумкин. Масалан, Гана, Германия, Словакия конституцияларига кўра бутун ҳалқ ва ҳар бир фуқаро демократик конституциявий тизимга қарши тажовўзаларга тўсқинлик қилишга хақли.

www.arxiv.uz Конституцияга зид хатти-ҳаракатлар учун мансабдор шахсларнинг жавобгарлиги ҳам мавжуд, Конституциянинг нормаларини бўзилишини олидини олиш мақсадида қатъий чора-тадбирлар қўлланилиши мумкин. Масалан, суд томонидан сиёсий партияларни фаолиятини таъқиқлаш, фавқулодда холатни жорий этиш ва бошқалар ж аҳон амалиётида кўп бора қўлланилган. Ихтисослаштирилмаган конституциявий назора т ҳам мавжуд. Бунда юқори ваколатли органлар томонидан конституциявий назорат бўйича масалалар бошқа соҳалар қаторида амалга оширилади. Масалан, Президент, парламент, ом бу дсман ва бошқалар. Лекин амалиётда муҳим ролни махсус конституциявий назорат органлари ўйнайди. Масалан, конституциявий суд. Конституциявий назорат нафақат конституцион нормалар мухофазасида, балки бу нормаларнинг замонга мос тарзда ривожлантириб боришда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бунга яққол мисол АҚШ конституциядир. Конституциявий назоратни 200 йил давомида амал бўлиши билан АҚШ судлари, энг аввало АҚШнинг олий суди ўз амалиётлари жараёнида янги «Хаётий» конституцияни яратди. Бошқа мамлакатларга ҳам конституциявий ҳуқуқнинг янги нормалари конституиявий назорат органлари томонидан яратилади. Масалан, Ҳиндистон, Италия, Канада, Франция. «Конституция назорат» атамаси ҳалқ ҳокимияти органлари, шунингдек ижтимоий функияларни амалга оширувчи ёки ҳалқ ҳокимиятини амалга оширишда иштирок этиш учун ташкил этилган жиноят бирлашмаларининг фаолияти ва актларини конституцияга мослигини текшириш шаклини назарда тутади. Конституциявий назорат хақидаги дастлабки фикрлар XVII асрда Буюк Британияда пайдо бўлган деб ҳисобланади. Бундай дейилишига сабаб бу Махфий Кенгаш фаолияти билан боғлиқ. Бу орган колонияларда қабул қилинган актларни Англия Парламенти томонидан шу колониялар учун

www.arxiv.uz чиқарилган қонунларга ёки у мумий ҳуқуқ нормаларига зид келмаслиги устидан текширувни олиб борган. Лекин, замонавий конституциявий назорат тушунчаси биринчи бўлиб АҚШда У.Мерберийнинг Ж.Медисонга қарши 1803 йилги ишида намоён бўлди. Ж.Маршалл раислигидаги Олий Суд федерал конституциянинг мамлакатнинг энг олий қонунига зид келадиган конгресснинг ҳар қандай актларини суд томонидан юридик кучга эга эмас деб топилиши хақида эълон қилди. Бунинг натижасида Лотин Америка давлатларидан 1891-йил Бразилия, 1917 йили Уругавайда конституцивий назорат амал қила бошлади. Биринчи ж аҳон урушига қадар Европанинг Норвегия, Греция ва қисман Швецария ҳам бу борада АҚШга эргашдилар. Биринчи жаҳон урушидан сўнг Европада конституциявий назоратнинг ўзига хос модели ишлаб чиқилди ва у тез лик билан бошқа қитъаларга ҳам тарқала бошлади. Конституциявий назоратнинг е вропача модели ғояси Автриялик юрист олим Гани Кельзенга тегишлидир. У 1920 йили Автрия федерал конституцивий қонунини, кейинчалик эса Конституцивий Судни ишлаб чиқишда ва тузишда қатнашган 1 . Конституциявий назоратни қўллаш учун қуйидаги уч теориядан фойдаланилади: 1. Органик теория. Унга кўра конституция юқори турувчи ҳокимият акти бўлганлиги сабабли қонунда белгиланган қуйи турувчи орган хужжатлари юқори турувчи орган хужжатларига зид келмаслиги керак. 2. Институцион теория. Унга кўра давлат органлари конституция нормалари амал қилган холда фаолият юритадилар. Федератив давлатларда федерация субъектлари бир-бирларининг фаолиятларига аралашишларига йўл қўйилмайди. 3. Табиий ҳуқуқий теория ёки жамоат шартномаси теорияси. Унда конституциявий назорат орқали конституция томонидан 1 «Конституционной право зарубежных стран». В,Черкин. М. 1997. 164-173 ст .

www.arxiv.uz белгиланган раҳбар ва унинг раҳбарлиги остидагилар учун қоидалар инсон ва фуқаро ҳуқуқлари кафолатлари таъминланиши кўрасатилади. Барча теориялар тўғри ва улар бир-бирларини тўлдирадилар. ХХ асрга келиб ҳуқуқий нормалар сони анчагина кенгайди ва уларнинг конституцияга мос келмаслик ҳавфли даражаси табиийки кўпайди. Табиийки конституцивий назорат ёзма ҳуқуқ, шу жумладан у ёзма конституция амал қилувчи мамлакатларгагина хос. Ёзма ҳуқуқ албатта ҳар қандай миллий ва маҳаллий ҳуқуқий холатлардан ўзининг олий юридик кучи билан фарқ қилади. Конституцивий назоратнинг ўзига хослиги баъзи мусулмон давлатлари, масалан, Эронда қонун ва қонун ости актларининг нафақат конституцияга, балки Қуръонга ҳам мос бўлишини текширилишида намоён бўлади. Конституциявий назорат тизим сифатида нимларни ўзида ифодалайди? Биринчидан, конституциявий назорат суд назорати доираси билан чегараланиб қолмайди. Қонунчилик, ижроия органларнинг функционал ролларини, ҳар бир ҳалқнинг анъаналари, миллий ва маънавий қадриятларини ҳам эътиборга олиш керак. Иккинчидан, конситуциявий назорат тизим ёки турли хил ваколатларга эга бўлган муҳим ва мураккаб органларнинг жами сифатида муайян тартиб-қоидалар асосидагина мавжуд бўлиши ва самарали фаолият олиб бориши мумкин. Булардан ижтимоий муносабатлардаги конституцион тартиб, жамиятнинг ривожланишида демократик тамойилларнинг мустаҳкамланиши, назоратнинг мустақиллиги, унинг бирлаштирувчи ҳарактери, жамият аъзолари манфаатларига қаратилганлиги, конституциявий назоратнинг бирлиги кабиларни алоҳида ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқ. Конституциямизнинг тарихий ривожланиш ва амалиёти шуни кўрсатдики, конституциянинг устунлиги тамойилини амалга ошириш учун бу тамойилни ва хатто уни эълон қилувчи конституцион қоидаларнинг ўзиши ҳам ақидапарастларга асослаб беришнинг ўзи етарли эмас. Евроапада ХХ аср

www.arxiv.uz бошигача конституциявий назорат институти бўлмаган. АҚШда эса бир аср олдин пайдо бўлганди. АҚШда конституциянинг устунлиги нафақат унинг VI моддасида конституциянинг устунлигини эълон этилгани билан балки , конституциявий суд назорати билан ҳам таъминланганидир. Лекин конституциявий назорат ҳар доим ҳам қонунчиликни бўзилишидан му ҳ офаза қила олмайди. Бу айниқса давомли конституциявий назорат амал қилувчи мамлакатларда учрайди. Давомли конституциявий назоратни норматив акт кучга киргандан сўнг амалга оширилади. Шундай холлар ҳам бўлганки, норматив акс ўн йиллаб амал қилгандан сўнггина унинг ноқонунийлиги тўғрисида масала кўриб чиқилган. Конституцияий назорат органлари амалиётида ҳам улар текшираётгган актни нотўғри талқин қилинган холлар ҳам учраган. Унда конституциявий суд аъзолари қарор қабул қилишда минимум овоз ҳисобига бир тўхтамга келишган. Масалан, АҚШда 5;4 Шунга қарамай конституциявий назорат муҳим демократик институт ҳисобланади. Унинг асосий функцияларига асосий қонунга амал қилишини таъминлаш, зарурий стабилликни таъминлаш киради 2 . Юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек актларнинг конституциявийлиги юзасидан сўровлар ўтказиш ҳуқуқига эга давлат органлари конституциявий назорат субъектлари бўла оладилар. Конституциявий назорат субъектлари тизими қуйидагилар: 1. Ҳалқ хомияти органлари. а) давлат ҳокимияти органлари ва уларнинг алоҳида ҳуқуқ ва ваколатларга эга таркибий бўлимлари ёки қисмлари - давлат бошлиғи, президент; Вето ҳуқуқи воситасида конституцияга амал қилинишига раҳбарлик қилади. Конституциявий судга мурожаат қилади, конституция нормаларини бўзишда айбдор мансабдор шахсларни вазифасидан озод қилади; 2 «Хорижий мамлакатларда конституциявий назорат». М.Чориев. «Ха лқ с ў зи». (1996. 30. 08).

www.arxiv.uz - парламент ёки қонунда белгиланган парламент аъзоларининг маълум бир қисми; - Конституциявий судлар; - Хукумат; - Конституциявий судга мурожаат этувчи субъектлар сифатида умумий юрисдикцияли судлар; - Федерация субъектлари; - Инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси ёки прокурор. б) Маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари. 2. Конституциявий Судга мурожаат этиш ҳуқуқига эга субъектлар сифатида жисмоний шахслар иттифоқи; а) Сиёсий партиялар; б) Жамоат бирлашмалари. 3. Конституциявий Судга мурожаат этиш ҳуқуқига эга субъектлар сифатида жисмоний шахслар; а) Фуқаролар б) Чет фуқаролари в) Фуқаролиги бўлмаган шахслар. Конституцион, органик ва оддий қонунлар, конституцияга тўзатишлар, парламент регламентлари, давлат ҳокимияти ижроия органлари норматив актлар конституциявий назорат объектлари бўлади. Конституциявий ёки органик қонунлар оддий қонунларга қараганда юридик аҳамияти катта бўлади. Одатий қонунларнинг органик қонунларга зид келиш келмаслигини текшириш ҳам кинституциявий назорат органларининг вазифаси ҳисобланади. Шу билан бирга референдум йўли билан қабул қилинган қонунлар одатда конституциявийлигини текширишни талаб қилмайди. Чунки бунда ҳалқ суверенитетининг намоён бўлиши ифодаланади 3 . 3 «Конституционное право зарубежных стран». В.Черкин. М. 1997. 164-173- ст .

www.arxiv.uz Р е ферендум йўли билан конституцияни қабул қилиш ёки унга ўзгартириш киритиш учун мутлоқ кўпчиликнинг овози талаб этилса, у холда референдум йўли билан қабул қилинган қонунларни ҳам юқоридаги талаб бўлганда конституциявийлиги устидан текширув амалга оширлиши ҳам мумкин. Хорижий мамлакатларда қонунлар н и 3 тури бор: - конституциявий; - органик; - ординар қонунлар. Конституциявий қонун лойиҳалари асосан конституциявий назорат органлари таркибининг кўпчилик қисми томонидан маъқуллангачгина парламентга тақдим этилади. Масалан, Молдовада конституциявий қонунни қабул қилиш ташаббусига қонунда белгиланган тартибда ўша давлат фуқаролари, парламент, давлат бошлиғи ва ҳ укумат эга ҳисобланади. Органик қонунларга сайлов тизими, референдумни ташкил этиш ва ўтказиш, парламентни ва уни фаолияти, маҳаллий бошқарув, сиёсий партиялар, Судлар, мулк ва ворислик ҳуқуқи каби бир қанча қонунлар мисол бўлади. Ординал қонунлар юқоридаги қонунларга нисбатан камроқ аҳамиятга эга бўлган оддий қонунлардир. Бундай қонунларга мисол қилиб Амнистия тўғрисидаги қонунни олиш мумкин. Кўпчилик мамлакатлар конституцияларида ҳалқаро ҳуқуқнинг устиворлиги қайд этилади. Бундан шу нарса келиб чиқадики давлат ҳуқуқининг ҳалқаро ҳуқуқ нормаларига мослигини текшириш ҳам конституцивий назоратга хосдир. Кўпинча таёрлаб қўйилган ҳалқаро шартномалар кучга киришишдан аввал конституциявий назорат идоралари томонидан текширилади. Баъзи холларда ҳалқаро шартнома конституцияга мувофиқ келган холлар ҳам учраб туради. Айрим конституциялар ушбу номувофиқликларни олдини олуви нормаларга эга. Масалан. Франция конституциясининг 54-моддасида «Агар конституциявий Кенгаш мамлакат

www.arxiv.uz Перезиденти премьер министри ёки палаталарнинг раислари сўровига кўра ҳалқаро мажбуриятларни конституцияга номувофиқлигини аниқласа, ушбу ҳалқаро акт фақатгина конституцияни қайта кўриб чиқилгандан сўнггина р атификация қилиш мумкинлиги» хақида айтилган. Конституциявий назорат объектига шунингдек, мансабдор шахслар фаолиятининг конституциявийлиги устидан назорат олиб бориш ҳам киради. Қоида сифатида ушбу мансабдор шахслар президент, премьер министр, уларнинг ўринбосарлари, хукуматнинг бошқа аъзолари, судьялар ҳисобланади. Агар уларнинг ҳаракатлари конституцияга зид деб топилса уларга импичмент эълон қилиниб лавозимдан бўшатилади. Давлат томонидан муайян ваколатлар берилган жамоат бирлашмаларининг қабул қилган актлари ва фаолиятлари ҳам конституциявий назорат қилинади 4 . Амал қилиш вақтига кўра конституциявий назорат жорий ва давомли бўлади. Жорий назоратга акт қонуний кучга киришидан аввал текширилади. Давомли назорат амалдаги ёки расма н эълон қилинган актлар устидан бўлади. - Амал қилиш ўрнига кўра конституциявий назорат ички ва ташқига бўлинади. Ички конституциявий назорат қоида сифатида жорий назоратга хос. Лекин ички давомли назоратга ҳам мисоллар борлигин и инкор этмаймиз. Бундай назорат асосан консультатив ҳарактерга эга. Ташқи назорат кўп холларда давомли назорат бўлади. Чунки ҳали қабул қилинмаган қонун лойиҳалари ташқи назорат учун келтирилмайди. - Ўтказиш заруриятига кўра конституциявий назорат зарурий ва факультативга бўлинади. Зарурий назоратда акт конституциявий назорат органи томонидан текширилиши шарт бўлади. Бу назорат тури одатда жорий назоратга мансубдир. Факультатив назорат талабг о р субъект ташаббуси билангина амалга оширилади. Конституциявий назорат кўпинча факулътатив бўлади: у маълум бир орган ёки мансабдор шахснинг талаби билан ёки 4 «Конституци я государства и междугародное право». Лукашук. М. 1998. 193-226 ст .

www.arxiv.uz актнинг конституциявийлигига шубха билдирган ҳар қандай индивид талаби билан амалга оширилади. - Ҳуқуқий оқибатлар нуқтаи назарига кўра конституци я вий назорат консультатив ва ўрнатувчи бўлади. Консультатив назоратда масала ҳуқуқий тизим асосида эмас, балки рухий аҳамияти билан ҳал қилинади. Юр и дик жихатдан ҳеч кимни ма ж бурламайди ва боғлаб қўймайди. Ўрнатувчи ҳарактердаги назорат эса таби и йки ҳамма учун мажбурий ҳарактерга эга. Ўрнатувчи ҳарактердаги назорат орқали актнинг конституциявийлиги тасдиқланса, шу акт юзасидан бошқа шикоятлар қабул қилинмайди, агарда актнинг конституцияга зидлиги аниқланса, шу захотиёқ у ўзининг юридик кучини йўқотади. К ўпинча, конституциявий назорат деганда айнан ўрнатувчи ҳарактердаги конституциявий назорат тушунилади. - Шаклига кўра конституциявий назорат мавхум ва конкрет конституциявий назоратларга бўлинади. Мавхум назорат – бу акт ёки норманинг конституциявийлигини бирор-бир ишга боғламасдан текшириш деб тушунтирилади. Жорий назоратга мавхум назорат мос келади. Конкрет назорат бирор-бир иш билан боғлиқ холда, асосан суд ишлари бўйича амалга оширилади. Яъни норма ёки актнинг конституциявийлигига қўшилмаслик холлари бўлганда амалга киритиш ёки киритмаслик устидан олиб борилади. Бундан кел и б чиқиб шуни айтиш мумкинки, конкрет назо р ат давомли назоратга хосдир. - Кўламига кўра конституциявий назорат тўлиқ ёки қисман бўлади. Тўлиқ назорат ижтимоий муносабатларнинг барча соҳасини қамраб олади. Қисман назорат эса ушбу муносабатларнинг муайян қатламидагина амал қилади. Масалан, инсон ва фуқаро ҳуқуқларига нисбатан. - Таркибига кўра конституциявий назорат формал ва моддийга бўлинади. Формал назоратда конституциянинг талаб ва шартларига амал қилиниши текширилади. Яъни актнинг қабул қилиниши; актни чиқариш уни қабул қилган органнинг ваколатида бўлганми ёки бўлмаганми, қабул қилиш жараёни актнинг қандай шаклда қабул қилинганлиги билан боғлиқ масалалар

www.arxiv.uz назорат остига олинади. Моддий назоратга актнинг таркибий бўлинма ва қисмларининг конституция холатига мослиги билан боғлиқ масалалар кўрилади. - Вақт бўйлаб ҳаракати нуқтаи-назаридан конституциявий назоратнинг яна икки шакли бор. Биринчиси, ex tuns . Унда конституцияга зид деб топилган акт ёки норма амалга кирган кундан бошлаб бекор қилинади. Бунда норма ёки актнинг ноқонунийлиги аниқлангунга қадар амалда бўлган муддат учун етказ и лган зарар қопланади, шу норма туфайли бекор қилинган муносабатлар тикланади. Иккинчи шакл ex nuns бўлиб, унда норма ёки актнинг конституцияга зидлиги аниқланса, ундан фақат келажак холлар учун қўлланилмайди. Бу Руминия конституциясида ҳам белгилаб қўйилган. Яъни конституциявий суд қарорлари мажбурий бўлиб, келгуси холлар учун қўлланилади. Замонавий хорижий мамалкатлар амалиётида конституциявий назоратнинг икки шакли қўлланилади: жорий ҳамда давомли. Жорий назоратда қонуннинг конституциявийлигини парламент мухокамасидан ўтиш чоғида текширилади. Тўғрироқ айтганда жорий назорат қонун лойи ҳ алари устидан текширув олиб боради. Масалан Швеция ва Финландияда. Давомли назоратда пиромульгация қилинган ва кучга киритилган актларнинг конституциявийлиги устидан текширув олиб борилади. Масалан, АҚШ, Италия, Германия. Айрим давлатларда ҳар иккала шакл ҳам қўлланилади. Масалан, Франция, Никорагуа, Панама. Давомли конституциявий назорат амал қилувчи давлатларда конституцияга зид деб топилган актларнинг қайси вақтдан бекор бўлиши хақида масала жиддий бош қотиришга ундайди. Чунки парламент томонидан актнинг қабул қилиниши ва унинг конституцияга зидлиги аниқлангунга қадар анча вақт ўтиб кетиши мумкин. Ушбу вақт мобайнида ўша мувофиқ

www.arxiv.uz бир қанча ҳуқуқий муносабатлар содир этилиши мумкин. Бу холларда иккита принцип қўлланилади: А) қонун кучга кирган пайтдан бошлаб бекор қилинади; Б) қонун конституцияга зид деб топилган пайтдан бошлаб бекор қилинади. Иккинчи принцип амалиётда кўпроқ қўлланилади, сабаби бунда фуқаролик муносабатлари ёки бошқа ҳуқуқий муносабатларда ноаниқликлар келиб чиқмайди. Бизнинг юртимизда давомли конституциявий назорат амал қилади. Яъни норматив актлар қабул қилингач ташаббус билан чиққан органлар талаби билан кўриб чиқилади 5 . Конституциявий назоратни амалга оширувчи органлар орасида бошқа вазифаларини бажара туриб, конституциявий назоратни ҳам амалга оширувчи муассасалар ва мансабдор шахслар билан бирга фақат мана шу мақсад учун ташкил этилган конституциявий назорат органлари ҳам мавжуд. Конституциявий назорат органларининг бир қанча асосий турлари бор: - Умумий судлар, лекин бунда якуний қарор юқори суд инстанцияси томонидан қабул қилинади. Масалан, АҚШ, Норвегия, Япония, Мексика. - Олий суд. Масалан, Швецария, Ирландия, Колумбия. - Бошқа суд органларидан холи бўлган махсус Конституциявий Судлар. Масалан, Италия, Испания, Австрия. - Суд тизимига кирмайдган махсус органлар. Масалан, Франциядаги Конституциявий Кенгаш. - Эрондаги ўзига хос конституциявий назорат органи бўлмиш 1979 йили тўзилган кўзатувчи кенгаш ва бошқалар. Айрим мамлакатларда конституциявий назорат функцияси айниқса қабул қилинган қонунларни конституцияга мослигини назорат қилиш 5 «Конституционное право зарубежных стран». В.Черкин. М. 1997. 164-173- ст .

www.arxiv.uz парламентнинг ўзига, шунингдек доимий ишловчи органига юклатилган. Масалан, юқори вакиллик органи президиуми, давлат совети ва бошқалар. Баъзида бу мақсад учун парламент қошида депутатлар билан бирга конституциявий ҳуқуқ бўйича бир неча мутахассисларни ўз ичига олган махсус орган ташкил этилган. Бундай тартиб Руминия, собиқ ГДРда мавжуд бўлган. Хозирги даврда баъзи мамлакатларда масалан, Хитой ва КХДРда махсус конституциявий органлари йўқ. Уларнинг фикрича бундай органларнинг мавжуд бўлиши парламент устунлигига зид ҳ исобланади. Конституциявий назорат органи илк марта парламент устуворлиги шаклланган Буюк Британияда ҳам йўқ. Бир қатор мамлакатларда конституциявий назоратнинг баъзи функцияларини конституция кафолати ҳисобланган президент амалга оширади. Масалан, Францияда. Суднинг конституциявий назорати алоҳида аҳамиятга эга. Бу функциянинг англо-саксон ҳуқуқий тизими амал қилувчи кўпчилик мамлакатларда асосий мақсади жиноят ва фуқаролик ишларини кўришдан иборат бўлган умумий судлар амалга оширади. Масалан Ав с тралия, Ҳиндистон, Канада , АҚШ. Баъзи мамлакатларда фақат Олий суд томонидан (Гана, Шри-Ланка, Эстония), федерацияларда штатларнинг олий судлари томонидан амалга оширилади (Ҳиндистон, Канада, Малайзия), бироқ охирги ҳал қилувчи қарорни давлатнинг Олий Суди қабул қилади. Бир қатор мамлакатларда конституциявий назорат махсус органга Конституциявий Судга топширилган. Масалан Германия, Италия, Ўзбекистон, Руминия. Одатда у ҳокимиятнинг турли тармоқлари иштирокида шакллантирилади. Баъзи мамлакатларда конституциявий суд масаласини Олий Суд таркибида фаолият олиб борувчи алоҳида ихтисослаштирилган конституциявий кафолат, конституциявий одил судлов палаталари амалга оширади. Қозоғистон, Марокаш, Сенегал, Тунис, Францияда Конституциявий кенгаш қабул қилинган. Баъзида улар судлов органлари бўлмаса ҳам

www.arxiv.uz конституциявий суд олий конституциявий суд деб номланади. Конституциявий кенгашлар одатда судлов корпусининг иштирокисиз шакллантирилади. Баъзи мамлакатларда улар президент томонидан тайинланади. Францияда кенгаш таркибининг 1 / 3 қисмини президент тайинлайди ва қолган қисмини парламентнинг иккита палатаси сайла й ди. Эфиопиядаги шунга ўхшаш орган конституциявий текшириш кенгаши деб номланади. Эронда конституциявий назоратни ўзига хос орган – Кўзатувчи кенгаш амалга оширади. У ўн иккита аъзодан иборат бўлиб, шундан 6 тасида дин вакиллари давлат бошлиғи бўлмиш олий рухоний шахс томонидан тайинланади ва 6 нафар ҳуқуқшунос парламент томонидан таклиф қилинади. Кўзатувчи кенгаш қонунларни 1979 йилги қабул қилинган конституцияга эмас, балки энг аввало Қуръон га зидлиги учун 1982 йил аграр реформа ва ташқи савдо монополияси тўғрисида 1987 йил меҳнат тўғрисида қонунларни бекор қилди. Шундай бўлса ҳам охирги қарорни қабул қилиш парламентга тегишли деб ҳисобланади. Парламент ва Кўзатувчи Кенгаш ўртасида келишмовчиликларни бартараф этиш учун махсу с келиштирувчи орган ташкил қилинган. Покистонда конституциявий назоратни амалга оширувчи Олий Суд била н бир қаторда яна иккита орган мавжуд: Ҳуқуқий актларни Қуръонга мослигини назорат қилувчи Ислом Кенгаши ва Шариат Суди. Шариат суди фуқароларга тегишли бўлган актларнинг шариатга мувофиқ эмаслиги тўғрисидаги жисмоний шаклларнинг даъволари кўриб чиқади. Конституциявий назорат органларига конституциявий назоратдан ташқари одатда бошқа функциялар ҳам юклатилади. Масалан, референдум қонуний ўтказилишини кўзатиш ҳамда унинг натижаларини эълон қилиш (Франция), Марказий ва ҳ удудий органлар ўртасида кўриб чиқиш (Испанияда), республика Президентига нисбатан парламент томонидан қўйилган айбловни кўриб чиқиш (Италия), сиёсий партияларни конституцияга мувофиқ эмас деб топиш, юқори давлат органларига конституциявий масалалар бўйича конституцияни шархлаш ва хулоса бериш,

www.arxiv.uz баъзи мамлакатларда эса оддий қонунларни ҳам шархлаш функцияси юклатилган. Масалан, Ўзбекистон, Польша, Миср 6 . Ўзбекистон Республикасида конституциявий назоратни Конституциявий Суд органи амалга оширади. Конституциявий Суд: - Қонунлар ва Олий Мажлис томонидан қабул қилинган бошқа хужжатлар, Президент Фармонлари, хукумат ҳамда давлат ҳокимияти маҳаллий идораларининг қарорлари, республиканинг далатлараро шартномалари ва бошқа мажбуриятларга республика конституциясининг мослигини аниқлайди; - Қорақалпоғистон Республикасининг конституцияси ва қонунларининг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига мослиги хақида хулосалар беради; - Республикаси Конституцияси нормалари ва қонунларини изохлайди; - Ўз ҳуқуқ доирасига кирувчи бошқа ишларни кўриб чиқади. Конституциявий Суд тартибида раислик қилувчи унинг ўринбосари, котиби ва Суднинг 5 нафар аъзоси бўлган. Қорақалпоғистон Республикасининг вакили ҳам шу жумлага киради. Судъялар Олий Мажлис томонидан Президент тақдимномасига биноан 5 йил муддат билан яккама- якка тартибда сайланадилар. Конституциявий Суд судъялар таркибидан 5 киши, шу жумладан раислик қилувчи, унинг ўринбосарлари ва котиби сайланган тақдирдагина ишга киришади. Сиёсат ва ҳуқуқ соҳасида мутахассис бўлган, сайлов кунигача камида 35 ёшга тўлган, одатда юридик мутахассислиги бўйича камида 10 йил иш стажига ва юқори малакага эга бўлган Республика фуқароси Конституциявий Суд судъяси этиб сайланиши мумкин. Конституциявий Суд аъзоси депутат бўла олмайди, турли ҳаракатларда қатнаша олмайди, хақ тўланадиган бошқа ишларда ҳам ишлай олмайди. Конституциявий Суд судъяси дахлсизлик 6 «Хорижий мамлакатларда конституциявий назорат». М.Чориев. «Хал қ с ў зи». (1996. 30.08).

www.arxiv.uz ҳуқуқига эгадир. Унга нисбатан сайлов иши фақатгина Республика Бош прокурори томонидан амалга оширилиши мумкин. Конституциявий Суд аъзоси алмаштирилади, унинг ваколатлари Олий Мажлис қарори билан қуйидаги холларда тўхталиши мумкин. - Истеъфога чиқиш хақида илтимос қилса; - Тиббиёт комссияси хулосасига кўра касаллик сабабли ўзоқ вақт ётиб қолса; - Республикадан ташқарига жўнаб кетса; - Унга нисбатан айблов хукми кучга кирса. Конституциявий Суд қарорлари матбуотда эълон қилинган вақтдан бошлаб кучга киради. Улар қатъий бўлиб, улар устидан шикоятлар қабул қилинмайди. Конституциявий суд доимий ишловчи орган ҳисобланади 7 . Конституциявий назоратни амалга оширувчи орган Конституция ёки қонунни ёхуд унинг маълум бир қисмини конституцияга зид деб топса, бу нормалар ўзининг юридик кучини йўқотади ва суд ва бошқа органлар томонидан амалга оширилмайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий назорат органи Ўзбекистон Республикасида Конституциявий назорат тўғрисидаги 1990 йил 20 июн қонуни асосида ташкил этилган ва “Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди тўғрисида”ги қонун қабул қилинганига қадар амал қилган, яъни бу қонун 1995 йилнинг 30-августида қабул қилинган. Конституциявий суд – бир қатор мамлакатларда конституциявий назоратни амалга оширувчи орган ҳисобланади. Илк бора консти туциявий суд, яъни конституциявий назоратни амалга ош и радиган орган 1920 йилда Австрияда таъсис этилган. Шундан сўнг бу институт Ғарбий ва Шарқий Европа кенг тарқалди, шунингдек, Осиё, Африка, Американинг айрим мамлакатлари томонидан ҳам қўлланила бошлади. Одатдаги Олий судлардан фарқли ҳолда Конституциявий суд умумий юрисдикциядаги судлар тизимига 7 « Ў зРес. Конституциявий Суд т ў ғрисида»ги қонун.

www.arxiv.uz кирмайди. Баъзи бир давлатларда Конституциявий суд алоҳида гуруҳга мансуб суд ҳисобланиб, шунга мувофиқ равишда суд тизимига киритилган бўлса (Россия Федерацияси), бошқа давлатларда (Германия, Италия, Руминия, Болгария, Монголия) суд ҳокимиятига мансуб бўлмаган, алохида назорат органи ҳисобланади. Конституциявий суд аъзолари парламент томонидан сайланади (Германия, Хорватия), ёки давлат бошлиғи томонидан тайинланади (Кипр), баъзи ҳолларда Конституциявий суд аъзолари парламент ёки бошқа ҳокимият органлари ва адлия томонидан тайинланади (масалан, Италияда Конституциявий суд президент, парламент ва магистратура томонидан тенг овозда тайинланади). Турли давлатларда Конституциявий суд конституциявий назоратни амалга ошириш билан биргаликда конституцияни шарҳлаш, сиёсий партиялар фаолиятини конституцияга мувофиқлиги масаласини ҳал этиш, ваколатлар тўғрисидаги масалаларни кўриб чиқиш ҳуқуқига эга. Конституциянинг ҳуқуқий устунлигини таъминлаш учун унга амал қилиниши лозим. Биз жаҳон амалиётига назар ташласак, ривожланган мамлакатларда конституцияга зид бўлган қонунлар ва бошқа актлар қабул қилинишига йўл қўймайдиган ва унга маъсул бўлган органлар мавжудлигини кўрамиз. Шу билан бир қаторда бошқа воситалар ҳам мавжуд: қонунийлик устидан прокурор назорати, конституция кафолати сифатида президентнинг роли, парламент вакилларининг (Омбудсман ва бошқалар) фаолияти ана шулар жумласига киради. Шунингдек, конституцияни ҳимоя қилишнинг ноюридик усуллари ҳам бўлиши мумкин. Масалан, Гана, Германия, Слования конституциясига кўра бутун ҳалқ ва ҳар бир фуқаро демократик конституциявий тузумга қараши тажовўзларга тўсқинлик қилишга хақли: конституцияни бўзганлик учун мансабдор шахсларнинг жавобгарлиги (масалан, импичмент, юқори мансабдор шахсларни махсус судларга топширилиши), ҳаттоки, конституцияни бўзилишига йўл қўймаслик учун репрессив чораларни қўллаш (конституциявий тузумни қўпоришга ҳаракат қилувчи сиёсий партияларнинг фаолиятини суд томонидан таъқиқлаб

www.arxiv.uz қўйилиши, фавқулодда ҳолат эълон қилиш) ҳам мавжуд. Конституциявий назоратни суднинг, махсус органлар, баъзи мамлакатларда эса (Франция) маъмурий судлар томонидан амалга оширилиши алоҳида аҳамият касб этади. Конституциявий назорат фақатгина конституция нормаларини ҳимоя қилиш билан чегараланиб қолмайди, балки уни ўрганаётган шароитга мос равишда ривожланишига ҳам кўмаклашади. Бунга энг ёрқин мисол – Америка Қўшма Штатлари, бу ерда 1987 йили умуман бошқача ижтимоий- иқтисодий ва сиёсий шароитларда қабул қилинган конституция ҳозирги кунда ҳам амалда. Конституциявий назоратнинг деярли икки юз йил давомида амалда бўлиши (1803 йилдан бери) билан Америка Қўшма Штатларининг Олий суди ўз амалиётлари воситасида янги, “ҳаётий” (“тирик”) конституция яратди. Бошқа мамлакатларда ҳам конституциявий ҳуқуқнинг янги нормалари конституциявий назорат органлари томонидан яратилади ( масалан Ҳиндистон, Италия, Канада , Франция ва бошқалар). Конституциявий назорат – муҳим демократик институтдир. Уни тўғри йўлга қўйилиши жамиятдаги ижтимоий кучларнинг ўзаро муносабатини ифода этувчи ва зарур бўлган сиёсий мувозанатни сақлаб турувчи асосий қонунга амал қилинишини таъминлайди. Конституциявий назоратни амалга оширувчи органлар орасида бошқа вазифаларни бажара туриб, конституциявий назоратни ҳам амалга оширувчи муассасалар ва мансабдор шахслар бор ва фақат мана шу мақсад учун ташкил қилинган конституциявий назорат органлари ҳам мавжуд. Айрим мамлакатларда конституциявий назорат функцияси, айниқса қабул қилинган қонунларни конституцияга мослигини назорат қилиш парламентнинг ўзига, шунингдек доимий ишловчи органига ( юқори вакиллик органига президиумига, давлат совети (кенгаши)га ва бошқаларга) юклатилган. Баъзида бу мақсад учун парламент қошида депутатлар билан бирга конституциявий ҳуқуқ бўйича бир неча мутахассисларни ўз ичига

www.arxiv.uz олган махсус орган ташкил этилган (бундай тартиб Руминия, Собиқ ГДР да мавжуд бўлган). Бир қатор мамлакатларда конституциявий назоратнинг баъзи функцияларини конституция кафолати ҳисобланган президент амалга оширад и (Франция ва бошқалар) . Конституциявий назорат органларига юқори давлат органлари ва мансабдор шахслар, федерация субъектлари, автоном тузилмалар, депутатлар ва сенаторлар группаси, судлар, омбудсманлар, фуқаролар, агарда уларнинг конституцион ҳуқуқлари бўзиладиган бўлса (одатда иш умумий ва бошқа судлар томонидан кўриб чиқилгандан кейин) мурожаат қилишлари мумкин. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, хорижий мамлакатларда конституциявий назорат институтлари амалиёти ва тажрибасини ўрганиш республикамизда конституциямиз нормаларининг ҳаётга тўла тадбиқ қилинишида, демократик, ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини қуришда, фуқароларимизнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини шакллантиришда муҳим аҳамият касб этади. Шак-шубхасиз, асосий қонун-юридик техника соҳасида муҳим кашфиёт ва ихтиро ҳисобланади. Шунинг учун ҳам кўплаб конституциялар асосий қонун формасига эга бўлиб, унинг барча устунликларини ўзида жамлаган. Асосий қонун формаси конституцион нормаларнинг таъсис аҳамияти, алохида аҳамиятини таъкидлайди, бошқа қонунлар орасида конституцион норм аларни аҳам иятли эканлигини кўрсатади, конституцион мақсадларга эришишга ва конституцияни ҳуқуқий муҳофаза қилишга бўлган интилишни енгиллаштиради. Конституцион йўналишдаги дастлабки хужжат бўлган- эркинликнинг Буюк Ҳартиясига мурожаат этайлик. 61-моддада кўрсатилишича, қирол ўз қўл остидагиларга эркинликда ён босиб, ўз ҳокимиятини ўзи в а А н г л и я н и н г э р к и н а ҳ о л и с и ў р т а с и д а г и муносабатларни муросага келтириш мақсадида ҳуқуқий шарт ва тартиблар

www.arxiv.uz билан чеклади. Англиянинг кейинги ҳуқуқий ривожи Конституциянинг тинчлик томон йўл тутиш функциясини бажариб келганлигини тасдиқлайди. Хусусан, “ҳалқ келишуви” деб ном олган конституцион лойиха пайдо бўлди, конституцион актлар ижтимоий к ел иш ув ни ў рн ат иш ғо яс и би ла н су ғо ри лг ан преамбулалар билан ёзиладиган бўлди. Биринчи америка конституциясининг п реамбуласидан ҳам яққол шу нарсани кўрса бўладики, бу конституциянинг тўзувчилари конституцияни конституция ёрдамида ички осоишталикка эришиш, умумий ҳавфсизликни ўрнатиш мумкин бўлган восита деб билдилар. «Ижтимоий шартнома доктринаси асосчилари-Г.Гроций, Т.Гоббе, Джон Локклар ўз асарларида мустаҳкам давлат тузумининг асослари ҳалқ т омонидан ҳалқнинг манфаати ва фаровонлигини таъминлаш йўлида хукуматларнинг тузилиши ва одамлар ўртасидаги тинчлик-осойишталикни ўрнатиш учун хукум атнинг ҳалққа бўйсунишида эканлигини т а ъ к и д л а г а н л а р . Б у м у а л л и ф л а р н и н г ғ о я л а р и к о н с т и т у ц и о н и ж о д к о р л и к н и н г в а к е й и н ч а л и к қонунчилик амалиётининг назарий манбалари бўлиб хизмат қилдилар. Хозирги конституцион хужжатларнинг к ў п ч и л и г и иж т и м о и й к е л и ш у в - к о н с т и т у ц и о н тузумнинг асоси эканлигини эълон қилади. Конституцияни қабул қилиш ва ўзгартириш процедураси шу қадар мураккабки, бунинг учун сиёсий ва ижтимоий гуруҳлар ўртасида олий даражадаги кел ишув эришмоқ керак. Бошқарилувчининг келишуви д о и м о т е к ш и р и л и б т у р и л м о ғ и в а с а й л о в л а р д а сайловчилар томонидан тасдиқланиб турилмоғи, одил судлов томонидан назорат этилиб турилмоғи лозим. Фуқаровий ва сиёсий эркинликлар, жамият ва ҳуқуқ хизматидаги давлатнинг мавжудлиги-жамиятда ижтимоий келишув ва тинчликнинг қарор топиши учун конституцияда айнан шу шартлар бўлиши керак. Давлатнинг, маъсуллигида ва назоратида ҳамда муҳофазасида инсонлар фаровонлик ва бахтга эришиш ҳуқуқидан

www.arxiv.uz фойдалана олишлари керак. Юқоридагиларга ф уқаровий келишув ва тинчлик ўрнатилгандагина эришиш мумкин. Конституциянинг моҳиятини ҳуқуқий жихатдан расмийлашган фуқаровий келишув яъни шахсий ва сиёсий эркинликка асосланган ижтимоий келишув сифатида тушунтирса бўлади. Конституция қатор мажбурий бўлган элементларни ўз ичига олади: ҳалқ суверенитети тўғрисида қоида ҳар қандай конституциянинг мазмунини ташкил қилиши шарт. Ҳалқ суверенитети ҳалқларнинг ҳокимиятга нисбатан узвий ва шахсий ҳуқуқи хисобланади. Ҳалқ суверенитети т ў ғ р и с и д а г и қ о и д а н и н г м а в ж у д б ў л и ш и с и ё с и й жамиятнинг на миллатнинг ҳокимиягнинг энг олий ва дастлабки манбаи эканлигини англатади. Давлат органларининг ҳокимияти ҳалқ суверенитетидан хосил қилинади. Давлат ҳалқнинг агенти ролини бажариб, ҳалқ о л д и д а м а с ъ у л д и р . О л и й д а в л а т о р г а н л а р и ў з ваколатларига ф уқароларнинг ишончига сазовор бўлганидан кейингина эга бўладилар. Бу ишончнинг йўқотилиши ёки суистеъмол қилиниши парламентнинг тарқатиб юборилиши, хукуматнинг истефога чиқиши, в а з и р л а р н и н г и ш д а н б ў ш а т и л иш и г а о л и б к е л и ш и мумкин. Ёки юридик санкцияларнинг қўлланишилишига, яъ ни им п ич м е нт эъ ло н қи лин иш и, де пу та тл ар ваколатларининг тўхтатилишига олиб келиши мумкин. Фуқароларнинг давлатга бўйсунишлари мажбурияти ҳалқ ва миллатнинг ҳокимиятни масъул мансабдор шахслар ва п артияларга ишониб топширганлигидир, яъни ҳалқ ва миллат буйсунишга рози бўлганлар. Конституция ҳалқ ҳокимиятчилиги ҳалқнинг чексиз ва сўзсиз ҳокимиятини англатм айди, албатта. Ҳалқ сувере н и те ти муа йян чекловлар билан боғлик бўлади. Бунинг ўзига яраша сабаблари бор. Ҳалқнинг чекланмаган сўзсиз ҳокимияти баъзи бир конституцион принципи ва қадриятларни ҳавф остига қўяди: демократия жамиятни чидаб бўлмас, диктатурадан ҳам ёмонроқ ахволга келтириб қўйиши мумкин. Конституция ҳалққа нафақат ваколат беради, балки уни мажбур қилади ва ҳуқуқларда чеклайди ҳам. Конституцияни жорий қилиб, ҳалқ нафақат давлат учун, балки ўзи учун

www.arxiv.uz ҳам «сиёсий уйин»нинг шартларини белгилайди. Италия конституцияси ҳалқ сувере ни тетини т а н о л с а д а , ҳ а л қ т о м о н и д а н б у с у в е р е н и т е т н и конституц и я чегаралари ва формаларида қўлланишини талаб қилинади. Сайловлар, референдумлар, коллектив ташаббуслар (петиция ва қонунчилик таклифлари), партияларнинг фаолияти, «босим кўрсатиш группалари», лобби-булар ў ша назарда тутилган формалардир. Формал тарздаги мураккабликлар, таъқиқлар ҳалқ ҳокимиятчилигининг спонтан тарзда намоён бўлишининг олдини оладиган чегара тўсиқларни пайдо қилади. Яъни булар ижтимоий фикрнинг англашилмовчилик турига тушиб қолишига йўл қўймайди. Масалан қабул қилинган қонун бахслашув ва тортишувга сабаб бўлиши мумкин; баъзи бир масалалар бўйича, масалан бюджетни тасдиқлаш масаласи бўйича референдум ўтказилиши мумкин эмас; конституцияга ўзгартириш киритиш учун кўпчиликнинг овози талаб қилинади сайловчиларнинг, депутатларнинг, федерация субьектларининг; депутатлар ўз сайловчилари томонидан чақириб олинмайдилар ва х.к. Мохиятан олганда, ҳалқ суверенитети инсон ҳуқуқлари томонидаи чеклангандир. Ҳалқ суверенитети ҳокимиятга писбатан шахсий ва узвий ҳуқуқдир. Лекин, инсон ҳуқуқлари ҳам табиий ва узвий ҳуқуқлар деб тан олинган. Конституция ҳалқ суверенитетини амалга ошириш йўлида шахсий эркинликни бўзиш имкониятини кўзда тутмайди. ГФРнинг асосий қонунида “немис ҳалқи инсон ҳуқуқларини ҳар қандай кишилик жамиятининг, дунёда тинчлик ва адолат ўрнатишнинг асоси сифатида дахлсиз ва узвий эканлигини тан олади” дейилган. Ҳалқ ҳокимияти одил судлов билан боғлиқдир, Конституция ж о р и й э т г а н о д и л с у д л о в ҳ а л қ ҳ о к и м и я т и д и р . Судларнинг мустақиллиги эса уларнинг одил судловни амалга оширишга мажбурлигини англатади ва суд қабул қ и л г а н қ а р о р л а р и у ч у н с и ё с и й ж а в о б г а р л и к к а тортилмайди. Одил судлов ҳалқ суверенитетининг ноқонуний бўлган актларига тўғаноқ ҳам бўлади. Ҳалқнинг ҳокимиятга бўлган ҳуқуқи Монархнинг

www.arxiv.uz с у в е р е н и т е т и т о м о н и д а н ч е к л а н и ш и м у м к и н . Парламентли монархия мамлакатларида бу чеклашлар формал тарзда бўлади. Бу чекловлар ҳалқни давлат бошлиғини ҳурмат қилишга мажбур қилади ва ҳалққа сиёсий қарорларни расмийлаштиришда қатнашиш имконини беради. Дуалистик мо н архия мамлакат л арида и к к и с у в е р е н - ҳ а л қ в а м о н а р х у ё к и б у с и ё с и й с о ҳ а л а р д а у с т и в о р л и к к а э г а б ў л а д и . С и ё с и й қарорларнинг бир қисми суверен ёки унинг вакиллари (парламент, хукумат) ўртасидаги келишувни талаб этади. Конституцияга ўзгартириш киритиш ҳам монархнинг, ҳам ҳалқнинг (парламе н т, референдум) маъқуллашини талаб этади. Федерация субъектларининг аҳолиси н и ташкил этувчи ҳалқнинг суверенитети и т тифоқдо ш давлатнинг барча миллат суверенит е ти томо н идан чекланади. К а л и ф о р н и я ҳ а қ и қ а т д а н ҳ а м с у в е р е н - б у ко нс ти ту ци яд а ҳа м кў рс ат ил га н. Би ро қ б ун да й с у в е р е н и т е т н и н г ч е г а р а с и А Қ Ш в а К а л и ф о р н и я штатининг конституцияларида белгилаб қўйилган. Штат а ҳ о л и с и в а е р и ф е д е р а ц и я ҳ а л қ и н и н г қ и с м и ҳисобланади. Монарх йўқ бўлган ёки қонуний меросхўри бўлмаган мамлакатларда ҳалқ суверенитетга эга бўлиб, конституцияни жорий этиши мумкин. Ҳалқ суверенитети билан бир қаторда шахс мақомининг ҳуқуқий асослари ҳам конституция мазмунининг муҳим элементларидан саналади. Бу элементсиз конституция тугалланган бўлмайди. Бундай тўлиқсиз конституцияга мисол қилиб XIX асрда Герман Иттифоқи таркибига кирган баъзи давлатларнинг асосий қонунларини келтириш мумкин. А л о ҳ и д а н е м и с м о н а р х и я л а р и к е н г к ў л а м л и конституцион актларни (Баден, Саксония) қабул қилишган бўлса, бошқалари ўзларининг асосий қонунларида конституциянинг баьзи бир элементларини мустаҳкамлаганлар, масалан, вакиллик қонун чиқарувчи органлар ваколатлари ва структурасини (Саксен - Веймар) олганлар холос. Ҳаттоки АҚШ конституцияси ҳам ҳуқуқлар тўғрисидаги Биллга

www.arxiv.uz дарров эга бўлмаган. Конституция авторлари демократия ташкил этилган давлатнинг ўзи - ўзидан фуқаровий ҳуқуқларни таъмин этади деб ўйлашган эди. Шунинг учун ҳам Америка конституциясининг дастлабки текстида инсон ҳуқуқлари хақидаги масаланинг эпизодик ечими бор эди холос. Масалан, қонуний хибсга олишга қарши ҳаракатларни тўхтатиш таъқиқланди (Habeas corpus), зодагонларга титул ва унвонларни бериш таъқиқланди - буларнинг барчаси мамлакат аҳолиси ўртасида тенглик ўрнатиш учун қилинган эди. Конституцион ҳуқуқлар турлича ва хилма – хил бўлади. Аммо шахсий дахлсизлик, ҳаётга, эркинликка, мулкка, сиёсий ҳуқуқларга, виждон эркинлигига бўлган ҳуқуқлар мажбурийдир. Ҳар қандай конституция фуқароларнинг қонун ва давлат олдида тенглигини кўзда тутади ёки эълон қилади. Конституциянинг қабул қ и л и н и ш и б и л а н о д а м л а р ў р т а с и д а т е н г л и к ўрнатилавермайди. Лекин давлат ҳуқуқий мувофиқлаштириш бу тенгликни ўрнатиш соҳаларини к е н г а й т и р а д и , т е н г ҳ у қ у қ л и ш а х с л а р с о н и н и кўпаяди. Конституция ҳоким иятнинг олий ин с титутлари струк т ураси ва уларни ташкил қилишдек м а с а л а н и ҳ а м т а р т и б г а с о л а д и . Б у - ҳ а л қ суверенитетидан ва шахснинг конституцион мақомидан ҳосил бўлган. Конституция учун парламентаризм институти мажбурий бўлса, конституцион давлат учун э са в ак ил лик қо ну н чи қа ру вч и ор га нн ин г м авж уд бўлиши мажбурийдир. Камдан-кам ҳолларда истисно тариқасида, парламент иштирокисиз, яъни фуқаролар йиғилиши, референдум орқали қонунчиликни амалга ошириш мумкин. Конституцияда парламентнинг сиёсий устиворлиги қайд этилиши мумкин - Япония конституциясининг 41 -моддаси «Парламентнинг давлат ҳокимиятининг олий органи ва давлатнинг ягона қонун чиқарувчи органи» эканлигини эълон қилади. Бошқа давлат органлари эса парламент олдида масъулдир, судлар ва давлат бошлиғи сиёсий жихатдан нейтрал бўлиб, сиёсий қарорлар қабул қилишда

www.arxiv.uz иштирок этмайди. Бошқа мамлакатларда конституция ҳокимият бўлинишини ўрнатади. Бунда парламент олий орган бўлмайди, яъни парламент ва давлат бошлиғи ҳамда ҳукумат ўртасида «тийиб туриш ва қарши туриб бериш» системаси ўрнатилади. Алоҳида давлат органлари ўз ваколатлари доирасида ҳаракат қиладилар. Ҳам парламент, ҳам давлат маъмурият ўз қарорларини ўзаро келишиб қўя қолишади. Улар ўзаро назорат остида бўладилар. Конституцияда давлатнинг ҳуқуқий мувоф иқлаштириш асослари тўғрисидаги қ о и д а л а р а л б а т т а м а в ж у д б ў л а д и . Б о ш қ а р у в н и н г парламент формаларини ўрнатувчи конституциялар устиворликни одатда қонунга беришади, яъни қонун устиворлигини тан олишади. Ҳамма конституцияларда ҳам қонунга устиворлик мақоми берилавермайди. Президентлик республикалар, дуалистик монархияларда давлат бошлиғи «вето» ҳуқуқидан фойдаланади: қонун қабул қилинишига йўл қўймаслиги ва бунинг ўрнига меъёрий актни эълон қилиши мум кин. Ва ниҳоят, федератив шартнома, мухторият мақоми ёки маъмурий худудий бирликнинг ҳуқуқий ҳолати асослари - конституциянинг ажралмас қисми ҳисобланади. Конституция қуйидагиларни жорий этиб, ўрнатади: - ташқи сиёсатнинг асослари, давлатнинг ҳалқаро ташкилот ва иттифоқлардаги иштироки; - табиатни муҳофаза қилиш шартлари, давлатнинг экологик йўналишдаги сиёсати; - давлатанинг ко н фессиялар, диний оқимлар ва ташкилотлар билан муносабатларини мувофиқлаштириш; - и ж т и м о и й с и ё с а т а с о с л а р и , ф у қ а р о л и к жамиятининг назарий тушунчалари, фуқаровий м уносабатларнинг давлат том онидан қўллаб - қувватланиши, ижтимоий давлат принципларига риоя қилишда давлатнинг мажбурияти;

www.arxiv.uz - иқтисодий сиёсат асослари; - миллий мустақилликни мустаҳкамловчи қоидалар; - давлатнинг ҳарбий, ҳавфли ҳолатлардаги фаолиятини мувофиқлаштирувчи нормалар. Конституция матнида конституциянинг кучга кириши ёки конституция қабул қилиниши билан олдинги бир қатор қонунларнинг ўз кучини йўқотиши ҳолатлари учраши мумкин. Конституцияларни авлодларга бўлиш орқали ўрганиш давлатшунослик фанига кўп нарса беради. Биринчи авлод конституцияларидан баъзилари ҳамон ўз аҳамиятларини йўқотмаганлар: Британия конституциясининг анчагина қисми, 1789 йилги инсон ва фуқаро ҳуқуқлари француз Декларацияси, АҚШ конституцияси (1787), Швейцария (1874), Бельгия (1831), Норвегия (1814), Люксембург (1868) конституциялари. Демак, биринчи авлод конституцияларининг пайдо бўлишини XVII асрдан XIX асрнинг охири билан чегаралаш мумкин. Сиёсий бетарафлик, бажарилиши қ ийин бўлган сиёсий мажбуриятлар ва дастурларнинг йўқлиги, энг зарур нормаларнинг қисқа ва лўнда ифодаланиши - биринчи авлод Конституцияларига хос ҳусусиятлар эди. Иккинчи авлод конституциялари II жаҳон урушига қадар бўлган даврда шаклланди. Финляндия конституцияси қисм - қисм бўлиб 1919 йилдан 1922 йилгача қабул қилинган. Хориж назарий материал ва амалий тажрибадан фойдаланиш, унификация ж араёни кучайди. Иккинчи авлод конституциялари кенг кўламда, кенг қамровли бўла борди ва улар бир - бирига ўхшар эдилар. Бу даврда конституцион ижодкорликнинг энг ёрқин ифодаси Веймар конституцияси бўлиб, у профессор Гуго Пройс томонидан ишлаб чиқилиб, 1919 йилда Германия томонидан қабул қилинган эди. Конституцион я нг ил ик ла р бу - б аъ зи иж т им о ий -

www.arxiv.uz иқ ти со ди й ҳуқуқларнинг киритилиши бўлган. Бу даврда виждон эркинлигининг замонавий версияси конституцияларда мустаҳкамланди. Авваламбор, динга эътиқод қилиш эркинлиги тан олинди, диний сабр- тоқат режими амал қилди, яъни инсон эътиқод қилишда танлаб олиш имкониятини қўлга киритди, давлат дини баьзида сақланиб турди, баъзида таъқиқланди. Учинчи авлод конституцияларин и II жаҳон урушидан кейинги давр консттуциялари ташкил этади. Бу конституциялар - кенг, баъзан тантанали матнлар билан т ў либ то шган конституциялар бўлди. Замонавий конституцияларда ижтимоий - иқтисодий программа ва ҳуқуқлар эълон қилинган. Меҳнат қилиш ҳуқуқи конституциядан жой олган бўлсада, ҳаммани иш билан ва м аош билан т а ъ м и н л а ш к а ф о л а т и б е р и л м а г а н . X X а с р к а т а к л и з м а л а р и ш у н и к ў р с а т д и к и , и ж т и м о и й - иқтисодий зиддиятлар конституцион тузумнинг ўзига ҳавф сола бошлади ва ижтимоий мажбуриятларни ўз елкасига олган давлат ўзини ижтимоий - иқтисодий ҳ у қ у қ л а р н и а м а л г а о ш и ри ш д а к о н к р е т ю ри д и к мажбуриятлар олиб қийналмасликка интилди. Деярли барча конституциялар ҳуқуқ ва эркинликлар тўғрисидаги бўлимдан бошланади, ҳуқуқий давлат принципини эълон қилади ва учинчи авлод конституциялари асосий қонун формасига эга бўла борди. Иккинчи авлодга мансуб Финляндия конституцияси ҳамон ягона асосий қонун бўлиб расмийлашмади. Финляндия конституциясига Бошқарув формаси ҳақидаги АКТ (1919), олий суд хақидаги қонун (1922), Парламент низоми (1928) каби конституцион мазмундаги нормалар кирган. Швеция конституциясига учта асосий қонун кирган: бошқарув формаси тўғрисидаги, тахт мероси тўғрисида ва матбуот эркинлиги тўғрисидаги қонун кирган. Бу ю к Британия ва Янги Зеландия конституциялари аниқ структурага эга эмас, оддий инглизлар онгида конституция ва ҳуқуқ системаси ўртасида фарқ ҳам йўқ. Давлатшуносликда к о н с т и т у ц и я л а р н и « ё з и л г а н » в а « ё з и л м а г а н » конституцияларга бўлиш аньанаси вужудга келган. Авваллари бу анъана

www.arxiv.uz конституцияларни асосий ва асосий бўлмаган қонунлар формасида фарқлашни англатар эди. Бироқ, қатор қонунчилик актлари бўлиб тўзилган конституциялар барибир ёзма формага эгадирлар. К о н с т и т у ц и я л а р о р и г и н а л в а ў з л а ш т и р и л г а н конституцияларга бўлинади. Конституцион анъаналарга эга бўлган ва буни конституцияни яратишда фойдаланган мамлакатлар оригинал конституцияларга эга бўлишади. Булар - Англия, Франция, Германия, Нидерландия, АҚШ, Швейцария, Скандинавия мамлакатлари. Бошқа мамлакатлар ўз давлатчилигини альтернатив йўл билан, ноконституцион йўл билан ривожлантирганлар ва ўзларининг конституцион назария ва амалиётларини шакллантирмаганлар. Давлат - ҳуқуқий мувофиқлаштиришнинг конституцион моделини тўла ёки қисман қабул қилишни хохлаган мамлакатлар хориж тажрибасини ўзлаштирганлар. Француз конституциясини тўла Код Дивуар мамлакати ўзлаштирган. АҚШ конституцион тузумининг асосий элементлари Лотин Америкаси мамлакатлари конституциялари учун намуна бўлиб ҳизмат қилган. Ўтган асрларда Япония Германия тажрибасидан фойдаланган бўлса, II жаҳон урушидан сўнг Япон конституцияси йиғма бўлиб қолди. Европа типидаги парламент монархиялари элементлари ва Америка конституцион назорат элементлари билан Япон конституцияси бойиди. Жаҳон тажриба амалиёти конституцияларни қабул қилиш ва унга ўзгартириш киритиш йўлларини ишлаб чиқдию. Таъсис ҳокимиятга эга бўлган субъектларгина асосий қонунларни тасдиқлашлари мум кин. Т аъсис ҳоким иятининг субъектлари бўлиб суверенитет эгалари - ҳалқ, монарх, худо ёки суверенитетнинг вакиллари (агар сулолани т а ъ с и с э т и ш , с и ё с и й ҳ о к и м и я т н и т а қ с и м э т и ш , фуқаровий эркинликларни хадя қилиш, давлатчилик асосларини ўрнатиш каби ваколатларга эга бўлмасалар) ҳисобланишлари мумкин. Асосий қонунлар қуйидагилар томонидан ўрнатилиши ёки ўзгартирилиши мумкин:

www.arxiv.uz 1. Таъсис органлари томонидан. Бу органлар - конституцион конвент, таъсис мажлиси, таъсис конгресси, «конгресс» формасидаги парламент (Франция), махсус ҳалқ мажлиси (Мальдив), мусулмон жамоаларининг вакиллик институти - Жирга бўлиши мумкин. 2.Референдум орқали. Шуни айтиш керакки, таъсис ҳокимиятини амалга ошириш учун референдумдан фойдаланиш мумкин. II жаҳон уруши арафасида Германияда референдум ў тказилиб, канцлер ва президент лавозимлари битта шахс системасида гавдаланган эди. 3.Қонунчилик вакиллик органи ёки давлат бошлиғи билан парламентнинг биргаликда фаолияти билан Латвияда асосий қонунга ўзгартиришлар парламент томонидан депутатлар умумий таркибининг камида 2/3 қисми қатнашган мажлисларда қабул қилинади. Учта ўқишда қонун муҳокама қилинади ва катнашчиларнинг 2/3 қисми овоз бергандагина қарор қабул қилинади. Литва, Италия конституцияларига ўзгартириш киритиш учун 3 ой оралиғида 2 марта муҳокама қилиниши ва 2 м а р т а о в о з г а қ ў й и л и ш и к е р а к . А г а р И т а л и я конституциясига ўзгартириш киритишда қаршилик кўрсатилса, депутатларнинг бир қисми сайловчиларнинг муайян сони талаби билан ушбу масала референдумга қўйилиши мумкин. Асосий қонунни қабул қилиш ва унга ўзгартириш киритиш учун Норвегия ва Литвада 2/3 қисм овоз, Испанияда 3/5 қисм овоз талаб этилади. Агар Италия парламенти (генерал Кортес) конституцияни қайта кўриб чиқиш ҳақидаги таклиф ни қўллаб - қувватласа у ҳолда қонун чиқарувчи орган тарқатиб юборилади. Ва асосий қонуннинг қайта кўриб чиқиш т ўғ ри си да ги м а са ла ни д еп ут ат ла рн ин г ян ги кў ри б чиқади. 4.Октроирлаштириш орқали, Октроирлаштириш (октроирование) - бу бир ёқлама акт бўлиб, бу акт натижасида суверен давлат тузумини ўрнатади ёки ўзгартиради, сиёсий ҳокимиятни амалга

www.arxiv.uz ошириш шартларини белгилайди. Конституцияни ок тр ои рл аш ти риш ҳа лқ қа с иё си й в а ф у қа ро ви й эркинликларни бериш акти демакдир. Октроирлаштириш абсолют монарх томонидан амалга оширилиши мумкин - шунда унинг ҳоким ияти чекланади, натиж ада колониялар устидан монархнинг суверенитети йўқолади. Сиёсий жиҳатдан ҳуқуқсиз миллат ёки аҳоли ўзларини суверен деб эълон қилишлари мумкин (Нидерландия, АҚШ). 1990 йили Непал қироли Бирендра ҳалққа Конституция деб аталувчи асосий қонунни хадя қилади. 1982 йилгача Канаданинг конституцион қонунлари ф о рм а л т а р з д а Б у ю к Б р и т а н и я д а т а с д и қ л а н а р д и . Малайзия султонликларида асосий қонунлар монархлар томонидан октроирлаштирилади. Октроирлаштириш б е л г и л а р и Қ у р ъ о н и К а р и м н и х а д я қ и л и ш д а ҳ а м кўринади. Оллохнинг суверенитети чекланган бўлмайди, деб ҳисобланади. Муҳаммад пайғамбар орқали муслимлар жамоасида сиёсий асослар ўрнатилган эди, АҚШ конституциясига ҳам Конгресс ҳам таъсис органи - Конвент томонидан ўзгартиришлар киритилиши мумкии. Италия ва Испа н ия д а ко н с т и т уцияга ўзгартириш киритиш парламент й ў ли билан ва референдум орқали ҳам бўлиши мумкин. Федератив давлатлар конституцияга ўзгартириш киритиш ва уни қабул қилиш хақида федерация субъектларидан розилик с ў рашади. Ко нс ти ту ци ян и ҳ уқ уқ ий м ух оф аз а қи лиш ни парламент процедуралари таъминлайди. Италияда ҳ укумат қошидаги Саноқ палатаси Министрлар Совети чиқарадиган актларни назорат қилади. Саноқ палатаси ўз фаолияти юзасидан парламентга ҳисобот беради. М у ҳ о ф а з а қ и л и ш ф у н к ц и я с и м у с т а қ и л ф а о л и я т формасига АҚШ конституцион ҳуқуқида эришди. Олий с у д қ о н у н л а р н и н г к о н с т и т у ц и о н м а з м у н г а э г а эканлигини ҳал қилди. Франция Конституцион комитети парламент тасдиқлаган қонуннинг конституциявийлигини назорат қилади. ФРГда, Австрия, Испания, Вешрия, Алабанияда Конституцион суд,

www.arxiv.uz Польшада конс тит уцион трибунал, Эронда консультатив кенгаш - Аш - Ш ў ро шундай фаолият юритади. Норвегия, Япония, Ж.Кореяда судлар бу функцияни бажарадилар. АҚШ, Франция, ГФР, Япония, Италия ва Буюк Британия конституцион актлари ўзига хос ҳусусиятларга эга. 2 - жаҳон урушидан олдин қабул қилинган эски, шунинг билан бирга ҳозирги пайтда ишлаётган, Конституцияларнинг моддий ва шаклий томондан кўринишлари, ёзилган ва ёзилмаган конституциялар, уларнинг умумий ва фарқ қиладиган томонлари мавжуд. Конституция қабул қилинаётган пайтдаги сиёсий аҳвол, давлат бошқаруви ва тузилишининг Конституцияларининг моҳиятига таъсирини, Конституциянинг ижтимоий-сиёсий, юридик, мафкуравий вазифаларининг туб моҳиятини ёритилиши талаб этилади. Конституция шундай қонуний хужжатки, у доимо ривожланиб, ўзгариб туришига тўғри келади, чунки у ижтимоий ҳаётнинг ривожланиши шуни талаб қилади. Конституциялар ижтимоий муносабатларнинг ҳамма объектларини тартибга солиб туради. II - жаҳон уришидан кейин қилинган конституцияларни (Италия , Япония, ГФР, Франция, Испания, Ҳиндистон ва ҳоказолар) алоҳида эътибор билан ўрганишлари лозим, чунки, бу конституциялар янги демократик йўналишдаги ижтимоий ҳаётнинг ҳамма талабларини ўзида мужассамлаштирилган конституциялардир.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Т. «Адолат» 2003 й. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. — Т., “Ўзбекистон”, 1992. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон — келажаги буюк давлат. — Т., “Ўзбекистон”, 1992. 4. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 6. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин! — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 7. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 8. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. — Т., “Ўзбекистон”, 1995. 9. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. — Т., “Адолат”, 1992. 10. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т., “Адолат”, 1998. 11. Қаюмов Р.Қ. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқи. — Т., “Адолат”, 1998. 12. www.akadmvd.uz

Похожие

Хорижий мамлакатлар конституциявий назорат институти

Давлат бошлиғи (президентлик) институти

Адвокатура фуқоролик жамияти институти

Конституциявий суд

Конституциявий хукук асослари