Jinoyatchilarning tasnifi - Юриспруденция - Рефераты

Jinoyatchilarning tasnifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

- Jinoyatchilarning tasnifi Reja: 1. Jinoyatchilarning tasnifi 2. Kriminologik nuqtai nazardan, jinoyatchilarni tasniflash 3. Jinoyat sodir etilishida aniq hayotiy vaziyatning tutgan o‘rni 1

- Jinoyatchilarning tasnifi Kriminologiyada jinoyatchi shaxsi haqidagi ta’limotning nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan eng muhim yo‘nalishlaridan biri – jinoyatchilarni tasniflash hisoblanadi. Jinoyatchilarni tasniflash deganda, jinoyatchilarda mavjud bo‘lgan bir xil yoki bir-biriga o‘xshash belgi va xususiyatlar asosida ularni turli guruhlarga ajratish tushuniladi. Bu esa, jinoyatchilik va uning sabablarini chuqur va har tomonlama o‘rganish, jinoyatlar profilaktikasi samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Jinoyatchilarni tasniflash turli asoslar bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Jinoyatchilarni tasniflashning tavsifi, asoslari uning amalga oshirilishi maqsadidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Jinoyat huquqida jinoyatchilar ular sodir qilgan jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasiga, jinoiy- huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan va javobgarlikka hamda jazoga ta’sir qiladigan omillarga bog‘liq holda tasniflanadi. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi jazo tayinlashga yakka holda yondashish, ozodlikdan mahrum qilish tartibotini aniqlash, og‘irroq jazoni yengilrog‘i bilan almashtirish, jinoiy jazoni ma’muriy va jamoatchilik ta’siri kabi choralar bilan almashtirish, sudlanganlikni olib tashlash masalalarini hal qilish maqsadida jinoyatchilarni quyidagi toifalarga ajratadi: – ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan, uncha og‘ir bo‘lmagan, og‘ir, o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir qilgan shaxslarga (O‘zbekiston Respublikasi JKning 15-moddasi asosida); – birinchi marta jinoyat sodir qilgan, bir necha marta (retsidiv, xavfli retsidiv) jinoyatlarni sodir qilgan va o‘ta xavfli retsidivist deb topilgan shaxslarga (O‘zbekiston Respublikasi JKning 34-moddasi asosida). 2

- Jinoyatga oid jazoni ijro etish huquqida jinoyatchilarni tasniflash mahkumlarni tuzalish yo‘liga kiritishni to‘g‘ri tashkil qilishni muvaffaqiyatli amalga oshirish vazifalarini bajarishga qaratilgan. Shunga muvofiq bu sohada jinoyatchilar ijtimoiy demografik belgilari: yoshi, jinsi asosida jazo ni o‘taydigan muassasani aniqlash uchun guruhlarga ajratiladi. Bundan tashqari jazo o‘tayotgan shaxslarni to‘g‘ri yo‘lga kiritish va tuzatish uchun ularga nisbatan ruhiy pedagogik ta’sir vositalarini tanlash maqsadida jinoyatchilarni sodir qilgan jinoyatlarining tavsifi va xavflilik darajasi, g‘ayriijtimoiy xulqining mustahkamligi, jazoni o‘tash jarayonidagi tuzalish darajasiga qarab tasniflash mumkin. Kriminologik nuqtai nazardan, jinoyatchilarni tasniflash , avvalo, jinoyatchilikni tahlil qilish va uning ijtimoiy yo‘nalishlariga baho berish, bu salbiy hodisani oziqlantirib turuvchi manbalarni, muayyan jinoiy xatti-harakatning sababini aniqlashga, umumiy va yakka tartibda jinoyatlarning oldini olish faoliyatini yetarli darajada tashkil qilishga qaratilgan. Jinoyatchilarni kriminologik tasniflash bu ularni o‘zida bevosita jinoiy xususiyatni saqlamaydigan va yakka tartibda profilaktik faoliyatni amalga oshirishda ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilari asosida guruhlarga ajratishdir. Tasniflashda jinoyatchilar asosan ijtimoiy- demografik belgilari, ijtimoiy maqomi va qisman jinoiyhuquqiy belgilari asosida guruhlarga ajratiladi. Kriminologik tasniflash umumiy tartibda jinoyatchilikning oldini olish faoliyatini tashkil qilishda va amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Kriminologik tasniflashda jinoyat sodir qilgan shaxslar jinsi, yoshi, ijtimoiy ahvoli, kasbi, yashash joyi, birinchi yoki bir necha marta jinoyat sodir qilishi, yakka holda yoki guruh tarkibida jinoyat sodir qilganligi, jinoyat sodir qilish vaqtidagi ahvoli (spirtli ichimlik yoki giyohvandlik moddalari iste’mol qilganligi), jinoyatni sodir qilgan vaqtgacha bo‘lgan xulqi (ma’muriy huquqbuzarlik (axloqqa zid xatti-harakatlar sodir qilganligi) bo‘yicha guruhlarga ajratiladi. Bunday guruhlash bizning jinoyatchilik va jinoyatchilar tarkibi haqidagi tushunchamizni yana ham chuqurlashtiradi, aholining turli ijtimoiy-demografik guruhlarida jinoyatchilikning, jinoiy faoliyat shakllarining, jinoyat sodir qilishga 3

- ko‘maklashuvchi omillarning keng yoyilganligi hisobga olingan holda jinoyatchilikning oldini olishning dolzarb yo‘nalishlarini aniqlashga yordam beradi. Shu bilan birga bunday tasniflash jinoyatchi shaxsining mohiyatini, jinoiy xatti-harakatning shaxsiy determinantlarini to‘liq ochib bera olmaydi. Chunki bir xil jinsga, yoshga, ijtimoiy ahvolga va boshqa demografik belgilarga ega shaxslar o‘zining yo‘nalishi, motivi, jinoiy vaziyat xarakteri bo‘yicha turlicha bo‘lgan jinoyatlarni sodir qiladilar. Ularda o‘zlarining jinoiy xatti-harakatlariga bo‘lgan munosabatlari ham turlichadir. Yakka tartibda jinoyatlarning oldini olish faoliyatini amalga oshirishda jinoyatchiga taalluqli bo‘lgan va statistik hisobga olinadigan ko‘pgina belgilar o‘z mohiyatini yo‘qotadi. Bu faoliyatni amalga oshirishda shaxs jinoiy xatti harakatining bevosita sababi bo‘lgan undagi g‘ayriijtimoiy (jamiyatga zid) yo‘nalishning xarakteri va darajasi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Sodir etgan jinoyatlarining turi bo‘yicha jinoyatchilar quyidagi guruhlarga ajratiladi: – «qotillar»; – «zo‘ravonlar»; – «o‘g‘rilar»; – «firibgarlar»; – «talonchilar»; – «bosqinchilar»; – «tovlamachilar» va hokazo. Jinoyatchilarning ushbu tasnifi ular shaxsining o‘ziga xosligini to‘liq ko‘rsatib bera olmaydi. Chunki bir xil jinoyatni sodir qilgan barcha jinoyatchilar o‘zlarining ijtimoiy, ma’naviy-ruhiy xususiyatlari, jinoiy xattiharakatlarining o‘ziga xosligi bo‘yicha xilma-xildir. 4

- Sodir qilgan jinoyati motivlarining xususiyatiga ko‘ra, jinoyatchilar quyidagi toifalarga ajratiladi: – g‘arazli niyatda jinoyat sodir etuvchilar; – zo‘ravonlik niyatda jinoyat sodir etuvchilar; – nufuz uchun jinoyat sodir etuvchilar; – shahvoniy va g‘ayriaxloqiy niyatda jinoyat sodir etuvchilar. Jinoyatchilar kriminogen zararlanish (jinoiy motivatsion yo‘nalishining chuqurligi va mustahkamligi) darajasiga ko‘ra, quyidagi toifalarga ajratiladi: 1) tasodifiy jinoyatchilar – ko‘proq ijobiy ta’riflanadigan, lekin favqulodda yuz bergan vaziyat natijasida birinchi marta ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan yoki uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarni sodir qilgan shaxslar; 2) vaziyatga qaram jinoyatchilar – ko‘proq ijobiy ta’riflanadigan, lekin noxush shaxsiy yoki shaxsdan tashqari holatlar ta’sirida birinchi marta og‘ir jinoyatlarni sodir qilgan shaxslar; 3) betayin jinoyatchilar – birinchi marta jinoyat sodir qilgan, lekin ko‘proq salbiy ta’riflanadigan, ilgari boshqa huquqbuzarliklarni sodir qilgan shaxslar; 4) ashaddiy jinoyatchilar – bir necha marta jinoyat sodir qilgan, shuningdek, muqaddam sudlangan shaxslar; 5) o‘ta xavfli jinoyatchilar – bir necha marta qasddan og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir qilgan shaxslar. Jinoyatchilar g‘ayri ijtimoiy moyilliklari, qadriyatlari va mo‘ljallarining xususiyatiga ko‘ra, quyidagi toifalarga ajratiladi: 1) insonga va uning muhim qadriyatlari (hayoti, sog‘lig‘i, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va h.k.)ga salbiy, bepisand munosabatda bo‘luvchi jinoyatchilar; 2) o‘zgalar mulkiga va moddiy ne’matlarni mehnatga qarab taqsimlash prinsipiga nisbatan g‘arazli-egoistik munosabatda bo‘luvchi jinoyatchilar; 3) jamiyat va davlat tomonidan o‘rnatilgan qonun-qoidalarga, o‘zining fuqarolik, xizmatga doir va boshqa maxsus vazifalariga (masalan, harbiy xizmatga) g‘ayriijtimoiy munosabatda bo‘luvchi jinoyatchilar; 5

- 4) umume’tirof etilgan ijtimoiy qadriyatlarga va xulq-atvorning mavjud ijobiy qoidalariga yengiltaklik va mas’uliyatsizlik bilan munosabatda bo‘luvchi jinoyatchilar (masalan, ehtiyotsizlik orqasida jinoyat sodir etuvchi shaxslar). Jinoyatchilar ijtimoiy-demografik belgilariga ko‘ra, quyidagi toifalarga ajratiladi: – voyaga yetmagan jinoyatchilar; – voyaga yetgan jinoyatchilar; – ayol jinoyatchilar; – erkak jinoyatchilar; – xizmatchi jinoyatchilar; – o‘quvchi jinoyatchilar; – jinoyatchi harbiy xizmatchilar va hokazo. Xorijiy mamlakatlar kriminologiyasida jinoyatchilar asosan quyidagi uch guruhga ajratiladi: 1) tasodifiy jinoyatchilar; 2) potensial jinoyatchilar (jinoyat sodir etishga moyilligi, ko‘nikmasi, qobiliyati bor jinoyatlar). 3) professional jinoyatchilar (jinoyat sodir etish bilan kasb tariqasida shug‘ullanuvchi shaxslar). Har qanday tasnif muayyan darajada shartlidir. Chunki, amalda yuqorida ko‘rsatilgan toifalardan birortasiga ham mos kelmaydigan, ayni vaqtda aralash belgilarga ega bo‘lgan jinoyatchilar ham uchrashi mumkin. Jinoyat sodir etilishida aniq hayotiy vaziyatning tutgan o‘rni Shaxsning ma’naviy shakllanish jarayonida muhitning ta’siri juda katta. Shaxsning jinoiy xatti-harakat sodir etishiga ko‘maklashadigan, uni osonlashtirgan voqyealar, jarayonlar, sharoitlar aniq hayotiy vaziyat hisoblanadi. Muayyan hayotiy vaziyat – shaxsning jinoyat sodir qilishidan oldin va sodir qilish jarayonida uning jinoyat qonuni bilan jazolanadigan xatti-harakatida asosiy o‘rin tutgan g‘ayriijtimoiy qarashlari, xohishlari va odatlari bilan bir vaqtda unga 6

- ta’sir qiluvchi omillar yig‘indisi. Kriminologik adabiyotlarda aniq hayotiy vaziyatlarni kriminogen va kriminogen bo‘lmagan vaziyatlarga ajratishadi. Kriminogen vaziyat – mazmuni bo‘yicha jinoiy niyatning, jinoyat sodir qilish maqsadining shakllanishiga ta’sir qiluvchi, jinoiy natijaga erishish uchun qulay hisoblangan, ya’ni jinoyat sodir etishga ko‘maklashuvchi vaziyat. Shuni qayd etish lozimki, har qanday kriminogen vaziyat o‘zicha mustaqil holda shaxsni jinoyat sodir etishga olib kelmaydi. Jinoyat sodir etish vaqtidagi kriminogen vaziyat shaxsning muhit bilan aloqasining alohida darajasi hisoblanadi. Bu aloqada salbiy xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxsdagi jinoyat sodir etish moyilligi kriminogen vaziyat ta’sirida muayyan xatti-harakatga aylanadi. Aniq hayotiy vaziyatning shaxs muayyan jinoyat sodir etishiga ta’sirini quyidagicha tasvirlash mumkin: Jinoiy xatti-harakat Jinoyat sodir etilishiga ko‘maklashuvchi aniq hayotiy vaziyatlar kriminologik adabiyotlarda turli asoslarda tasniflanadi. Hayotiy vaziyatlar harakat qilish vaqti bo‘yicha uzoq muddatli (masalan, qurg‘oqchilik natijasida hosilning bo‘lmasligi yoki ayrim iste’mol buyumlarining taqchilligi) va qisqa muddatli (do‘konda navbatda turganda kelib chiqqan nizo) kriminogen vaziyatlarga bo‘linadi. Harakat qilish maydoni bo‘yicha esa kriminogen vaziyatlarni aniq bir shaxsga yoki bir guruh shaxslarga taalluqli (oilaviy janjal, kimningdir vafoti, mulkning o‘g‘irlanishi yoki nobud bo‘lishi va h. k.) va umumiy, ya’ni barchaga taalluqli (tabiiy ofat, jamoadagi nosog‘lom vaziyat, davlatdagi siyosiy barqarorlikning yo‘qligi, milliy nizolar va h.k.) bo‘lgan kriminogen vaziyatlarga ajratish mumkin. 7 G‘ayriijtimoiy yo‘nalishga ega bo‘lgan shaxs Aniq hayotiy vaziyat

- Kelib chiqish manbai bo‘yicha vaziyatlarni tabiiy kuchlar ta’sirida kelib chiqqan (noqulay ob-havo sharoiti kishilar o‘limiga, mulklarning yaroqsizlanishiga olib kelgan hodisaning yuz berishiga ko‘maklashadi) va insonlar tomonidan vujudga keltirilgan (spirtli ichimliklarni iste’mol qilish bezorilikni sodir qilishga yoki jabrlanuvchining axloqqa zid xatti-harakat va h.k.) kriminogen vaziyatlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, kelib chiqish manbai bo‘yicha aralash vaziyatlar ham bo‘lishi mumkin. Masalan, mast holda shaxs avtomashinani boshqarib ketayotgan vaqtda noqulay ob-havo, ya’ni yo‘lni muz qoplaganligi va tuman bo‘lishi oqibatida yo‘l transporti halokati yuz berishi. Aniq hayotiy vaziyatlarni mazmuni bo‘yicha quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) muammoli, ya’ni shaxs o‘z maqsadiga erishishida belgilangan qiyinchilik va to‘sqinliklarga to‘qnash kelganda vujudga keladigan vaziyat (masalan, kelinning qarindoshlari tomonidan nikohga rozilik berish uchun qalin to‘lashning majburiy shart qilib qo‘yilishi); 2) nizoli, ya’ni aybdor bilan boshqa shaxslar yoxud davlat va jamiyat manfaatlari hamda qarashlarining qarama-qarshiligi va ochiq zid kelishi bilan bog‘liq holda vujudga kelgan vaziyatlar (oiladagi, millatlar o‘rtasidagi, ishlab chiqarishdagi nizolar, kelishmovchiliklar, janjallar va h. k.) Aybdorga ta’sir qilishi bo‘yicha hayotiy vaziyatlarni favquloddagi, ig‘vo qiluvchi va jahlini chiqaruvchi xususiyatlarga ega bo‘lgan kriminogen vaziyatlarga bo‘lish mumkin. Favqulodda vaziyat shaxs uchun kutilmaganda vujudga keladigan va kuchli ta’sir qiladigan hodisa (masalan, shaxs tomonidan kutilmagan hujumni qaytarishda zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish) hisoblanadi. 8

- Ig‘vo qiluvchi yoki o‘ziga og‘diruvchi vaziyat shaxsni jinoyat sodir qilishga chaqiruvchi, undovchi yoki ig‘vo qiluvchi vaziyat (masalan, ochiq holda qo‘riqlanmayotgan mulkni o‘g‘irlash, nomusga tegish jinoyatini sodir qilishda jabrlanuvchining axloqiy buzuqligi va h. k.) hisoblanadi. Jahlni chiqaruvchi vaziyatlar esa shaxsda ruhiy hayajonlanishni chiqaruvchi (masalan, shaxsning oiladagi janjaldan keyin asab buzilishi natijasida kasbdoshini haqorat qilishi) hodisalar hisoblanadi. Shuni qayd etish lozimki, kriminologik adabiyotlarda aniq hayotiy vaziyatning muayyan jinoyat sodir qilinishi jarayonida tutgan o‘rni bo‘yicha yagona fikr yo‘q. Ayrim kriminologik adabiyotlarda aniq hayotiy vaziyat muayyan jinoiy xatti-harakatning sababi sifatida ham namoyon bo‘lishi mumkinligi ta’kidlangan. Lekin kriminologiyada ko‘pchilik olimlar aniq hayotiy vaziyat avvalo shaxsga ta’sir qilishi natijasida unda muayyan jinoiy tajovuz motivini shakllantiradi, uning xarakteri, maqsadini belgilaydi va jinoyat sodir etishda subyektiv omilning muayyan jinoiy xatti-harakatda namoyon bo‘lishiga ko‘maklashuvchi sharoit rolini bajaradi, degan fikrni bildirishadi. Chunki aniq hayotiy vaziyat obyektiv mazmunga ega bo‘lishi bilan birga, bu vaziyatni shaxs tomonidan subyektiv qabul qilish bilan taqozo qilingan shaxsiy ahamiyati ham mavjud. Ya’ni bir xildagi hayotiy vaziyat turli qarashlarga ega bo‘lgan shaxslarga turlicha ta’sir qiladi. Muayyan kriminogen vaziyat jamiyatga zid qarashlarga ega bo‘lgan shaxslarda ularning salbiy xususiyatlarining jinoiy xatti-harakatlarda namoyon bo‘lishiga yordamlashadi, ko‘maklashadi va namoyon bo‘lishini osonlashtiradi, har tomonlama barkamol, ijobiy xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxslarda esa jamiyatdagi axloqiy, umuminsoniy va huquqiy normalarga muvofiq xattiharakatlar sodir qilishni taqozo qiladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, aniq hayotiy vaziyatlar muayyan jinoiy xatti-harakat sodir qilish jarayonida sharoit rolini o‘ynaydi. Bizga falsafadagi sababiyatlar nazariyasidan ma’lumki, oqibatning vujudga kelishida sabab bilan birgalikda albatta sharoit ham bo‘lishi shart. Shuning uchun ham jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida kriminogen vaziyatlarni bartaraf qilish, ularga nisbatan 9

- to‘sqinlik qiladigan, ularning ta’sirini yo‘qotadigan, ularni kuchsizlantiradigan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish alohida jinoyatlarning oldini olishdagi asosiy yo‘nalish hisoblanadi. 10

- Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 11

Похожие

Davlat funksiyalari tushunchasi va tasnifi

Ijtimoiy normalar tushunchasi va ularning tasnifi

Hozirgi zamon huquqiy tizimining asosiy tasnifi

Profilaktik chora tadbirlarning turlari va ularning tasnifi

Jinoyatlarning oldini olishda viktimologiya tushunchasi va uni ilmiy bilishning ahamiyati