Jazodan ozod qilish - Юриспруденция - Рефераты

Jazodan ozod qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

144 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Jazodan ozod qilish tushunchasi 2. Jazoni ijro etish muddati o`tib ketganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish 3. Shaxsning ijtimoiy xavfliligini yo`qotganlgi munosabati bilan jazodan ozod qilish 4. Aybdorning o`z qilmishiga chin ko`ngildan pushaymon bo`lganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish 5. Jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish 6. Kasallik yoki mehnat qobiliyatini yo`qotganligi tufayli jazodan ozod qilish 7. Amnistiya akti yoki avf etish asosida jazodan ozod qilish

www.arxiv.uz Jazodan ozod qilish tushunchasi Jazodan ozod qilish turlari Jazoni ijro etish muddatining o’tib ketganligi munosabati bilan Ozod qilish ( J К 69- moddasi ) SHaxsning ijtimoiy xavflilik xususiyatini Yo’qotganligi munosabati bilan uni ozd qilish ( J К 70- moddasi ) Aybdor o’z qilmishiga chin ko’ngildan pushaymon bo’lganligi munosabati bilan Ozod qilish ( J К 71- moddasi ) SHartli hukm qilish (J К 72- moddasi ) Jazoni o’tashdan muddatidan ilgaari shartli ozod qilish ( JK 73- moddasi ) Jazoni engilrogi bilan almashtirish (JK 74-moddasi) Ка sallik yoki mexnat qobiliyatyini yo’qotishi oqibatida jazodan ozod qilish ( JK 75- moddasi ) А mnistiya akti yoki avf etish asosida jazoda ozod q ilish ( JK 76 - moddasi)

www.arxiv.uz Jinoiy jazodan ozod qilish jinoyat sodir qilishda aybdor deb topilgan va vositalar bilan jazo maqsadlariga erishish imkoniyati mavjud bo`lsada, jazoni o`tashni davom ettirishdan davlatning voz kechishidir. Yoki boshqacha aytganda jazodan ozod qilish deganda, aybdorni aynan sud hukmi bilan tayinlanadigan jazodan ozod qilish tushuniladi. Jazodan ozod qilish jinoiy javobgarlikdan ozod qilish qoidasining tarkibiy qismi bo`lib, jinoiy javobgarlikni amalga oshirishning bir shakli sifatida jazodan ozod qilishni taqazo etadi. Jinoiy jazodan ozod qilishni uchga bo`lish mumkin: 1) 1) jinoiy jazodan to`liq ozod qilish 2) 2) jinoiy jazodan qisman ozod qilish 3) 3) jinoiy jazodan to`liq yoki qisman ozod qilish Jinoiy jazodan to`liq ozod qilishda sud ayblov hukmida jazo turini belgilaydi va belgilangan jazoni ijro etmaslikka qaror qiladi. Bu turga jazoni ijro etish mudatining o`tib ketganligi (69-modda), shaxsning ijtimoiy xavflilik xususiyatini yo`qotganligi (70-modda), aybdorning chin ko`ngildan pushaymon bo`lganligi (71- modda), shartli jazo belgilash (72-modda) kabi jazodan ozod qilish turlari kiradi. Jinoiy jazodan ozod qilishning ikkinchi turida esa, mahkum sud belgilagan jazoning bir qismini o`taydi yoki belgilangan jazo yengilroq turdagi jazo bilan almashtiriladi. Bunga: muddatidan ilgari shartli ozod qilish (73-modda), jazoni yengilrog`i bilan almashtirish (74-modda) kiradi . Kasallik yoxud mehnat qobiliyatining yo`qotishi (73-modda), amnistiya va avf etish asosida jazodan ozod qilishda mahkum jazodan to`la yoki qisman ham ozod qilinishi yoxud jazo chorasi yengilrog`i bilan almashtirilishi mumkin. Shuning uchun ushbu asoslarni jazodan ozod qilishning ikkali turga ham kiritish mumkin. Bundan tashqari jinoiy jazdan ozod qilish shartsiz yoki shartli, JK Maxsus qismi moddasida ko`rsatilgan asosga ko`ra ham bo`lishi mumkin

www.arxiv.uz Jinoyat kodeksining 73-moddasiga ko`ra (jazoni o`tash muddatidan ilgari jazodan ozod qilish) jazodan ozod qilishdan tashqari boshqa asoslarga ko`ra jazodan ozod qilish turlari jazodan shartsiz ozod qilish hisoblanadi. Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish va jazodan ozod qilish tushunchasi bir- biridan mazmun jihatidan farq qiladi: birinchidan , qo`llanish asosiga ko`ra . Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish umumiy qoida bo`yicha faqat ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan qo`llanilsa, jinoiy jazodan ozod qilishda jinoyatning tasnifi (og`irlilik darajasi)ga qat`iy bog`liq emas. ikkinchidan , subyektiga ko`ra, - jinoyat protsessi ishtirokchisi tomonidan jinoiy javobganlikdan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchi ozod qilinishi mumkin. Jinoiy jazodan esa faqat mahkum shuningdek,, sud hukmi e`lon qilingan shaxs ozod qilinishi mumkin. uchinchidan , jinoiy javobgarlikdan shaxs nafaqat sud tomonidan, balki, surishtiruv, tergov va prokratura organlari tomonidan jinoiy ishni dastlabki tergov jarayonida yoki shaxs jinoyat protsessi ishtirokchisi bo`lmay turib, ya`ni jinoyat ishini qo`zg`atishdan oldindan ozod qilinishi mumkin. Jinoiy jazodan ozod qilish esa faqat sud qarori bilan (jinoiy jazodan ozod qilib sud hukmini chiqarish, jinoyat ishni tugatish to`g`risidagi ajrim yoki qaror) amalga oshiriladi. to`rtinchidan , jinoiy javobgarlikdan ozod qilishning jinoiy jazodan ozod qilishdan yana bir asosiy farqi ayblanuvchi shaxsi bilan bog`liq bo`lgan jinoyat huquqiy oqibatdir . Masalan, takroran jinoyat sodir etish yoki jinoyatlar majmui shaxs ikki yoki undan ortiq jinoyat sodir etganda va ular uchun sudlanmagan hollarda huquqiy ahamiyatga ega hisoblanadi. Shu bilan birga shaxs muayyan shartlar asosida jinoiy javobgarlikdan ozod qilinganda ham sudlanmagan hisoblanadi. Jinoiy jazodan ozod qilish sud hukmida tayinlangan jazodan to`liq yoki qisman ozod qilish hisoblanib, bunda sudlanganlik holati saqlanib qoladi. Jinoyat kodeksining 65, 66, 68, 69, 70, 71, 76-moddalariga binoan ilgari sodir etgan jinoyati uchun javobgarlikdan va jazodan ozod qilingan shaxs takroran jinoyat sodir etish yoki ilgari ham qasddan jinoyat sodir eganlik uchun

www.arxiv.uz sudlangandan so`ng yangi jinoyat sodir etsa bu holat jazoni og`irlashtiruvchi holat hisoblanmaydi. Bundan ko`rinib turibdiki, jinoiy jazodan ozod qilish sudlanganlik oqibatini bekor qilmaydi. 1 [144] Jinoiy jazodan ozod qilishni muayyan shartlar mavjud bo`lgandagina qo`llash mumkin. Uni qo`llash asoslaridan biri jinoiy jazoni qo`llashning maqsadga muvofiq emasligidir. Ayni bitta asos ishni qaysi bosqichida qo`llanilayotganligiga qarab, jinoiy javobgarlikdan ozod qilishga ham jazodan ozod qilishga ham xizmat qilishi mumkin. Yuqoridagi holat amnistiya aktiga tegishli bo`lib, u shaxsga nisbatan sud hukmi chiqarilgunga qadar jinoiy javobgarlikdan ozod qilish uchun, sud hukmi chiqarilganidan so`ng asosiy va qo`shimcha jozodan ozod qilish uchun tadbiq etiladi. Jinoyat kodeksida jazodan ozod qilishning quyidagi turlari ko`rsatilgan: 1) 1) jazo mudatining o`tib ketganligi munosabati bilan jinoiy javobgarikdan ozod qilish (69-modda); 2) shaxsning ijtiomoiy xavflilik xususiyatini yo`qotganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish (70- modda) ; 3) aybdor o`z qilmishiga chin ko`ngildan pushaymon bo`lganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish (71-modda); 4) 4) shartli hukm qilish (72-modda) ; 5) jazoni o`tashdan muddatidan oldindan ozod qilish (73-modda) ; 6) jazoni yengilrog`i bilan almashtirish (74-modda) ; 7) kasallik yoki mehnat qobiliyatini yo`qotishi munosabati bilan jazodan ozod qilish (75-modda) ; 8) amnistiya akti asosida jazodan ozod qilish ( 76 -modda) . Bundan tashqari jinoiy jazodan ozod qilishning yana bir alohida turi mavjud bo`lib, Jinoyat kodeksi Maxsus qismida jinoiy jazodan ozod qilish asosi ko`rsatilgan bo`lsa, shaxsni jinoiy jazodan ozod qilish mumkiin bo`ladi. 1 [144] Оliy Sud Plenumi qarori «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to’g’risida » 1996 yil 19 iyul №16.

www.arxiv.uz Jazoni ijro etish muddati o`tib ketganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish. Jinoyat huquqida muddatning o`tishi deganda, jinoyat qonuniga asosan sodir etilgan jinoyat uchun sud tomonidan belgilangan muddatning hukm qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab o`tishi tushuniladi. Muddatning o`tishi muayyan vaqtning o`tishida ifodalanadi. Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish uchun jinoyat sodir etish vaqti muayyan ahamiyatga ega bo`lsa, jinoiy jazodan ozod qilishda muddat o`tishining boshlanishida esa sud hukmining qonuniy kuchga kirishi ahamiyatli hisoblanadi. Sud hukmi apppelyatsiya shikoyati va protesti keltirish muddati o`tgandan so`ng qonuniy kuchga kiradi. Agar appelyatsiya shikoyati ko`rib chiqilib, hukm bekor qilingan bo`lsa, muddat ish yuqori sud tomonidan ko`rilgan kundan boshlab hisoblanadi. Ishni apellatsiya tartibida yuritish uchun shikoyat yoki protest keltirish muddati o`n kun, aybdor, oqlanuvchi yoki jabrlanuvchi esa hukmni olgan kunda boshlab o`n kunlik muddat qilib belgilangan. Jinoyatlar jami bo`yicha jazo tayinlash alohida ahamiyatga ega bo`lib, sudlar barcha jinoyatlarni hisobga olib, jinoyatlar jami bo`yicha jazo tayinlaydi. Bir qancha jinoyatlar bo`yicha jazo tayinlanganda muddatning o`tishi tayinlangan jazo muddatiga nisbatan hisoblanadi. Jazoni ijro etish muddatining o`tishi bilan shaxs jazodan to`liq va hech qanday shart qo`yilmasdan ozod qilinadi. Jazoning ijro etish muddati o`tib ketganligi sabablarini ikki guruhga bo`lish mumkin: birinchi guruhga, sud hukmi bo`yicha belgilangan jazoni ijro etishga qarshilik ko`rsatish bilan bog`liq bo`lmagan, sud yoki jazoni ijro etuvchi organ xodimlarining o`z xizmat vazifasiga sovuqqonlik bilan qaraganligi, mahkumning og`ir kasalligi va boshqalar kiradi. ikkinchi guruhga, mahkumning jazoni ijro etishdan bo`yin tovlashi kiradi.

www.arxiv.uz Jazoni ijro etish muddatining o`tishi sud hukmi qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab hisoblanadi. Yuqorida aytib o`tilganidek hukm bir qator asoslarga ko`ra ijro etilmagan vaqt davomida aybdorga bog`liq bo`lmagan yoki yangi jinoyat sodir etilmagan va jazoni ijro etishdan bo`yin tovlamagani holda muddatning o`tishi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda muddatning o`tish qoidasi buzilmagan bo`lsa, ushbu muddat o`tishi bilan ayblov hukmi ijro etilmaydi. Jazoni ijro etishdan bo`yin tovlash deganda , tayinlangan jazoni ijro etishdan qochishga qaratilgan har qanday qasddan qilingan harakat tushuniladi. Jazoni ijro etishdan bo`yin tovlash, yangi jinoyat tarkibini tashkil qilmaydigan harkatlardan iborat bo`lishi kerak. Jinoyat kodeksi 69-moddasiga muvofiq sud hukmi qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab: 1) uch yildan ortiq bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilingan yoki ozodlikdan mahrum qilish bilan bog`liq bo`lmagan jazoga hukm qilinganda - uch yil; 2) besh yildan ortiq bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinganda – besh yil; 2) 2) o`n yildan ortiq bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinganda – o`n yil; 3) 3) o`n yildan ortiq bo`lgan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinganda – o`n besh yil ichida jazo ijro etmagan bo`lsa, mahkum asosiy va qo`shimcha jazolardan ozod qilinadi. Bundan tashqari Jinoyat kodeksida umumiy muddat ham belgilangan bo`lib, agar jazo tayinlangan kundan boshlab yigirma besh yil o`tgan bo`lsa, jazoni ijro etish mumkin emas. Bu muddatning o`tishi sud hukmi qonuniy kuchga kirgan kundan boshlab hisoblanadi. Muddat o`tishining quyidagi shartlari mavjud: 1) 1) sud hukmining qonuniy kuchga kirganligi; 2) 2) shaxsninng jazoni o`tashdan bo`yin tovlamaganligi;

www.arxiv.uz 3) 3) bu muddat davomida qasddan yangi jinoyat sodir etmaganligi. Agar mahkum jazoni o`tashdan bo`yin tovlasa, jazoni ijro etish muddati ikki baravar ko`payadi va jazoni o`tashdan bo`yin tovlangan kundan boshlab hisoblanadi, lekin yigirma besh yildan oshmasligi lozim. Shaxs muddat o`tmasdan , yangi jinoyat sodir etsa , muddat uziladi va yangi jinoyat sodir etgan kundan boshlab hisoblanadi. O`lim jazosiga mahkum qilingan shaxsni jazodan ozod qilish masalasi sud tomonidan hal qilinadi. Agar sud javobgarlikka tortish muddati o`tishi lozim deb topmasa, o`lim jazosi o`rniga ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlaydi. Agar shaxs Jinoyat kodeksi Maxsus qismida nazarda tutilgan tinchlik va insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyatlarni sodir egan bo`lsa: urushni targ`ib qilish (150-m); agressiya (151-m); urushning qonun va udumlarini buzish(152-m); genotsid (153-m), yollanish (154-m); terrorizm (155-m); milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`atish (156-m) jazodan ozod qilish muddati qo`llanilmaydi. Shaxsning ijtimoiy xavfliligini yo`qotganlgi munosabati bilan jazodan ozod qilish. Jinoyat huquqida sharoitning o`zgarsishi yoki jinoyat sodir etgan shaxs ijtimoiy xavfliligini yo`qotsa, jazoning maxsus va umumiy ogoxlantirish vazifalari nuqtai nazaridan unga nisbatan jazo qo`llanishi maqsadga muvofiq emas. Bunday holatda jinoyat sodir etgan shaxsni jinoyat-huquqiy ta`sir chorasi vositasida qayta tarbiyalash zaruriyati qolmaydi. Jinoyat kodeksi 70-moddasiga ko`ra, jinoyat sodir etgan shaxsning ishi sudda ko`rilayotgan vaqtgacha sharoit o`zgarsa yoki namunali hulqi, mehnatga, o`qishga halol munosabati bilan o`zini ko`rsatib, ijtimoiy xavfliligini yo`qotgan deb etirof etilsa, sud uni jazodan ozod qilishi mumkin. Jazodan ozod qilishning ushbu turi ikkita o`ziga xos belgiga ega: 1) 1) sharoitning, yani vaziyatning o`zgarishi;

www.arxiv.uz 2) 2) shaxsning ijtimoiy xavfliligini yo`qotganligi. Sharoitning o`zgarishi jinoyat sodir etilgan vaqtida mavjud bo`lgan sharoitning keyinchalik o`zgarishidan iborat. Bunday sharoitlar deganda, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy xususiyatdagi va jinoyat sodir etish vaqti, joyi bilan bog`liq bo`lgan o`zgarishlar tushiniladi. Bu o`zgarishlar obyektiv xususiyatga ega bo`lganligi sababli, aybdorning xohishiga bog`liq bo`lmaydi. Bunda obyektiv voqeilikning o`zgarishi bois sodir etilgan jinoyatning yangi ijtimoiy shaoitlarda o`zining ijtimoiy xavfliligini yo`qotganligi tushuniladi. Odatda obyektiv ijtimoiy shart–sharoitlarning o`zgarishi nafaqat qilmishning balki, shu turdagi o`xshash qilmishlarning ham ijtimoiy xavfliligi o`zgarishiga olib keladi. Bunday sharoitning o`zgarishi aybdorning xohish irodasidan tashqarida sodir bo`lib, jamiyatning barcha fuqarolariga yoxud muayyan viloyat, tuman yoki xokazolarning aholisiga yoki massasa yoxud birlashmalarning xodimi va ishchilariga taaluqli bo`ladi. Shaxsni ijtimoiy xavfli emas deb topish uning namunali hulqi va mehnatga yoki o`qishga halol munosabatda bo`lishi bilan bog`liqdir. Shaxsning namunali xulqi uni ijtimoiy turmish qoidalariga to`la rioya qilishi, huquq - tartibotni mustaxkamlashga faol yordam berishi, jamiyatda o`rnatilgan tartib qoidalarini buzmaslgi, spirtli ichimliklar istemol qilmaslgi, jinoyat tufayli yetkazilgan zararni ixtiyoriy ravishda qoplashi va boshqa holatlarda ifodalanidi. Mehnatga halol munosabatda bo`lishi deganda, shaxsning halol mehnat qilishi, ichki tartib qoidalarni o`z vaqtida bajarishi, mehnatni muxofaza qilish normalarini buzmasligi, ijtimoiy foydali harakatlarni amalga oshirishi, mehnat intizomiga rioya etishi tushiniladi. Agar ilgari jinoyat sodir etgan shaxs axloqan tuzalgan bo`lsa-yu, lekin mehnat qilmasdan tekinxo`rlik bilan kun kechirib kelgan bo`lsa, uni ijtimoiy xavfli emas deb hisoblash uchun asos bo`lmaydi. O`qishga halol munosabatda bo`lish belgilangan o`kuv soatlarini to`liq o`zlashtirish, belgilangan tartibga rioya qilish, namunali xulqli ega bo`lish va o`quv hamda amaliy faoliyatni amalga oshirishga qaror qilganlikda ifodalanadi.

www.arxiv.uz Shaxsning jinoyat sodir etganidan keyingi xulqi uning huquq normalaridagi va jamiyatdagi umum etirof etgan qoidalarning barcha ko`rsatkichlarga rioya qilishidan iboratdir. Buni aniqlash uchun muayyan vaqt talab etiladi. Shaxsning mehnatga va o`qishga halol munosabatini uning asosiy ish joyida va o`qishdagi unga yuklatilgan vazifalarni aniq , halol va samarali bajarishini tushunishish lozim. Shaxsning ijtimoiy xavflilik xususiyati yo`qolganligiga ko`ra jazodan ozod qilish uchun jinoyat sodir etilgandan so`ng muayyan vaqtning o`tishi, shaxsning mehnatga va o`qishga halol munosabatda bo`lishi va namunali xulki asos hisoblanadi. Bu holatda nafaqat shaxsning ijtimoiy foydali mehnatda ishtiroki va xavflilik xususiyatini yo`qotganligi, balki, uning o`z fuqarolik burchlariga halol munosabatda bo`lishi, jinoyat sodir etganiga pushaymonligi, jinoyat oqibatlarini bartaraf etishga harakat qilganligi ham e`tiborga olinadi. Bu asosga ko`ra jazodan ozod qilish xuddi shu asosga ko`ra jinoiy javobgarlikdan ozod qilishdan farqli o`laroq, har qanday jinoyat sodir etilganida qo`llanishi mumkin. Shaxsning ijtimoiy xavfliligini yo`qotganligi tufayli jazodan ozod qilish faqat sudning jazo tayinlamasdan chiqarilgan ayblov hukmi asosida amalga oshiriladi. Aybdorning o`z qilmishiga chin ko`ngildan pushaymon bo`lganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish. Jinoyat kodeksi 71-moddasiga muvofiq, agar ijtmoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyatni birinchi marta sodir etgan shaxs, agar u jinoyat sodir etgandan keyin yetkazilgan zararni bartaraf etib, o`z ixiyori bilan aybini bo`yniga olish to`g`risida arz qilgan bo`lsa, sud uni jazodan ozod qilishi mumkin.

www.arxiv.uz Aybdorning o`z qilmishiga chin ko`ngilandan pushaymon bo`lganligi munosabati bilan jazodan ozod qilish deganda, jinoyat sodir etgan shaxsning zararni qoplash va huquqni muxofaza qilish organlariga jinoyatni ochish va uni sodir etgan shaxslarni qidirib topishga yordam berishga qaratilgan faol hulqi tushiniladi. Aybini bo`yniga olish to`g`risida arz qilish chin ko`ngildan pushaymon bo`lishning tarkibiy qismi sifatida, shaxsning o`z xohishi bilan hech qanday zo`rlashlarsiz tegishli huquqni muxofaza qiluvchi organlarga og`zaki yoki yozma tartibda murojaat qilishida ifodalanadi. Jinoyat tufayli yetkazilgan zararni ixtiyoriy ravishda bartaraf qilish chin ko`ngildan pushaymon bo`lishning bir turi sifatida quyidagilarni anglatadi: 1) 1) jinoyat natijasida talon taroj qiligan mulkka o`xshash mulkni qonuniy egasiga natura tarzida qaytarib berish, yoxud uni tergov organiga ixtiyoriy tarzda qaytarish; 2) 2) jinoyat tufayli ko`rilgan zararni pul ko`rinishida qaytarish; 3) 3) jabrlanuvchining jinoyat tufayli zarar yetkazilgan mulkini o`z kuchi bilan yoki mehnati bilan asl holiga keltirish (masalan, jinoyat ishi qo`zg`atilgan tarnsport xodisasi tufayli zarar ko`rgan avtomobilni tamirlash). Xaqorat bo`yicha qo`zg`atilagan jinoyat ishida ma`naviy zararni undirish, jabrlanuvchidan uzr so`rash orqali amalga oshirilishi mumkin. Agar ommaviy axborot vositalari orqali so`ralgan bo`lsa , katta samara beradi. O`zbekiston Respublikasi yangi Fuqarolik kodeksida manaviy zararni pul shaklida qoplash ham belgilangan. Yetkazilgan jismoniy zarar ham pul ko`rinishida qoplanishi mumkin. Ayblanuvchi ehtiyotsizlikdan jabrlanuvchining sog`lig`iga shikast yetkazib, uning davolanishi, ozoq-ovqati, unga qarash uchun ketgan harajatlarni, sanotoriyaga yo`llanma harajatlarini qoplagan, shuniingdek, jabrlanuvchining oila- a`zolariga moddiy yordam bergan hollarda ham chin ko`ngildan pushaymon bo`lishning belgilari mavjud bo`ladi. Bunday holatda moddiy zararning, shuningdek,, jismoniy va manaviy zararning qoplanganligi hisobga olinadi.

www.arxiv.uz Jinoyat kodeksi 71-moddasi 2-qismida boshqa shaxslar bilan birgalikda jinoyat sodir etishda ishtirok qilgan yoki uyushgan guruh yoxud jinoiy uyushma azosi bo`lgan shaxs, basharti, og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat sodir etishda bevosita ishtirok etmagan bo`lsa, shaxsan o`zi yoki uning vakili xokimiyat organiga o`z ixtiyori bilan kelib qilmishiga chin ko`ngildan pushaymon bo`lsa va jinoyatning oldindani olish, jinoyatni ochish yoki uning tashkilotchilarini yoxud boshqa ishtirokchilarini fosh qilishga yordam bergan bo`lsa, sud uni jazodan ozod qilishi mumkin. Mazkur turdagi jazodan ozod qilishni qo`llash uchun : a) ishtirokchilikning har qanday shaklida jinoyat sodir etganlik ; b) chin ko`ngildan pushaymon bo`lganlik; v) shaxsning og`ir yoki o`ta og`ir jinoyatni sodir etishda bevosita qatnashmaganlik; g) jinoyatning oldindani olish, jinoyatni ochishda yordam berganlik; d) jinoyat tashkilotchilari yoki boshqa ishtirokchilarni fosh qilishga yordam berganligi asos bo`lib hisoblanadi. Ishtirokchilikning har qanday shaklida jinoyat sodir etganlik deganda , ishtirokchilik shakllari nazarda tutilgan. Ma`lumki , Jinoyat kodeksi 29-moddasi 1- qismida ishtirokchilikning kuyidagi shaklari ko`rsatilgan: 1) 1) oddiy ishtirokchilik, yani ikki yoki undan ortik shaxsning oldindandan til biriktirmay jinoyat sodir etishda qatnashishidir. 2) 2) murakkab ishtirokchilik, yani ikki yoki undan ortik shaxsning oldindandan til biriktirib jinoyat sodir etilishida ishtirok qilishidir. 3) 3) uyushgan guruh, ikki yoki undan ortik shaxsning birgalikda jinoiy faoliyat olib borishi uchun oldindandan bir guruhga birlashishidir. 4) 4) Jinoiy uyushma, yani ikki yoki undan ortiq uyushgan guruhning jinoiy faoliyat bilan shug`ullanish uchun oldindandan birlashishidir. Aybdorning chin ko`ngildan pushaymon bo`lishi, uning faol harakatlarida ifodalanib, u ikki: aybini bo`yniga olishi va zararni ixtiyoriy ravishda qoplashdan iborat bo`ladi. Aybini bo`yniga olib arz qilish shaxsning bevosita o`zi yoki boshqa

www.arxiv.uz shaxslar vositasida huquqni muxofaza qiluvchi organlarga murojaat qilib, ularga tayyorlangan jinoyatni yoki guruhning ijtimoiy xavfli faoliyatini bartaraf etishga, sodir etilgan jinoyatni ochish, jinoyatning boshqa ishtirokchilarini fosh qilishga yordam berish niyati xaqida xabar berishi bilan amalga oshiriladi. Shaxs chin ko`ngildan pushaymon bo`lganligi o`zining qilmishi xatoligini anglaydi va uni qoralaydi. Bu o`rinda xabarning aybdorning o`zi yoki boshqa shaxslar tomonidan berilganligining ahamiyati yo`q. Xabar berish yozma, og`zaki yoki boshqa shakllarda (telifon orqali, video yozuv, audio kassetada ovoz yozib olish orqali) amalga oshirilishi mumkin. Ushbu asosga ko`ra jinoiy jazodan ozod qilishning shartlaridan yana biri shaxsning og`ir yoki o`ta og`ir jinoyat sodir etishda ishtirok etmagan bo`lishi lozimligidir. Jinoyat kodeksining 15-moddasida jinoyatlarning tasnifi berilgan bo`lib, unga kura jinoyatlar ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan, uncha og`ir bo`lmagan, og`ir va o`ta og`ir jinoyatlarga ajratilgan. Agar shaxs hali bironta ham jinoyat sodir etmagan , ammo kurolli uyushgan guruhda katnishish uchun rozilik bergan va u mazkur guruhning jinoiy rejalaridan boxabar bo`lsa, chindan ham tashkilotchilarni va qatnashchilarni topib berish va fosh qilishda ko`maklashgan bo`lsa, xususan, mazkur shaxslar ushlanganda guruhning jinoiy faoliyat bilan shug`ullanishini oldindani olishga yordam bersa , bunday holda ham jinoiy jazodan ozod qilinishi mumkin. Demak ushbu asosga ko`ra jazodan ozod qilish uchun ko`yidagi belgilar mavjud bo`lishi lozim: 1) 1) birinchi marta jinoyat sodir etilganligi; 2) 2) ijtimoiy xavfi kata bo`lmagan va uncha og`ir bo`lmagan jinoyat sodir etilganligi; 3) 3) aydorning aybini bo`yniga olib , arz qilganligi; 4) 4) yetkazilgan zararning ixtiyoriy tarzda qoplanganligi. Bu elementlarning barchasi mavjud bo`lganida , shaxs ushbu asosga ko`ra jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin.

www.arxiv.uz 3. 5. Shartli hukm qilish Shartli hukm qilish – sudning aybdorga ozodlikdan mahrum qilish , intizomiy qismga jo`natish, xizmat bo`yicha cheklash yoki ahlok tuzatish ishlari jazolaridan biri tayinlash vaqtida ishdagi holatlar va aybdorning shaxsini e`tiborga olib, bu jazoning o`tashi maqsadga muvofiq emas degan xulosaga kelsa, qonunda ko`rsatilgan shartlar mavjud bo`lganda aybdorga bu jazoni shartli ravishda qo`llanmasligi xaqida qaror chiqarishidan iborat. Ko`pchilik olimlar shartli jazo beligilashni jazodan ozod qilishning alohida bir turi deb hisoblaydilar. Ba`zilari esa shartli jazo belgilashni jazoni o`tashning alohida bir turi deb hisoblaydilar, ba`zilari hukmni ijro etishning alohida tartibi deb ko`rsatadilar. Ayrim mutaxassislar esa shartli jazo belgilash jazoning ijrosini kechiktirishdir , degan fikrni ilgari suradilar. Bu institutni jazodan ozod qilishning boshqa institutlari bilan taqqoslaganimizda ular o`rtasida umumiy xususiyatlar mavjudligini ko`ramiz. Jazodan ozod qilishning barcha holatlarida, shuningdek, shartli jazo belgilashda ham aybdor jazoni faktik jihatdan o`tamaydi. Jazodan ozod qilishning boshqa turlari kabi shartli jazo belgilash ham umumiy ta`sir chorasi bo`lib hisoblanadi. Shartli jazo belgilash jazodan ozod qilishning boshqa turlaridan: birinchidan , sud tomonidan shartli ravishda jazo belgilanishi; ikkinchidan, mahkumning jazodan qisman emas (jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish) balki, to`liq ozod qilinishi; uchnchidan , sud mahkumning oldiga jazoning shartliligini bekor qilishi mumkin bo`lgan muayyan talablarni qo`yish bilan farqlanadi. Shartli hukmning yuridik tabiatini belgilash nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Bu – shartli hukmning moxiyatini ochib berishga, uni qo`llash asoslarini hamda shartli hukm qilingan shaxsni sinov muddati davrida bajarishi va amal qilishi zarur bo`lgan shartlarni belgilashga yordam beradi. Jinoyat kodeksiga muvofiq shartli jazo belgilash -o`z tabiatiga ko`ra aybdorni sud tomonidan tayinlangan jazoni real o`tashdan shartli ozod qilishdir.

www.arxiv.uz Shartli jazo belgilashning maqsadi mahkumni sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o`tamasdan tuzatish va qayta tarbiyalashdan iborat. Shartli jazo belgilashda sud shaxsni ma`lum jinoyatni sodir qilishda aybli deb topadi va unga jazo tayinlaydi, lekin shuning bilan birga ishdagi holatlarni hamda aybdorning shaxsini e`tiborga olib, bu jazoni o`tashi maqsadga muvofiq emas deb hisoblaydi. Shartli hukm qilishda sud sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasini va xususiyatini, aybdorning shaxsini, javobgarlikni og`irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlarni hisobga olishi lozim. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, shartli ravishda jazo tayinlash uchun obyektiv va subyektiv asoslar bo`lishi lozim. Obyektiv asos bu sodir etilgan jinoyatning o`z xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasi, usuli va oqibati bo`yicha og`ir bo`lmasligidir. Subyektiv asos aybdorning shaxsiy xususiyatlari va sodir etilgan jinoyatni xususiyatlovchi subyektiv xususiyatlari, yani aybdorning uncha ijtimoiy xavfli emasligini tasdiqlovchi holatlar yig`indisidan iboratdir. Aybdorning shaxsiga baho berishda uni jinoyat sodir etishga undagan xulq atvori, turmush va ishdagi axloqi hamda o`z jinoyatiga so`ngi munosabati (aybini bo`yniga olish, yetkazilgan zararni to`lashi va boshqalar) e`tiborga olinadi. Jinoyat kodeksi shartli jazo belgilanishi mumkin bo`lgan jinoyatlar va shaxslar doirasini chegaralaydi. O`ta og`ir jinoyati uchun jazoga hukm qilinganlarga, shuningdek, ilgari qasddan sodir etgan jinoyat uchun ozodlikdan mahrum etish jazosiga hukm qilingan shaxslarga nisbatan shartli jazo belgilash qo`llanilmaydi. Jinoyat kodeksi ijtimoiy adolat prinsipidan kelib chiqib, o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslar, birinchi va ikkinchi guruh nogironlari, ayollar, oltmish yoshdan oshgan shaxslarga nisbatan o`ta og`ir jinoyat sodir etgan holda ham shartli jazo beligilash mumkinligi mustahkamlangan. Shartli jazo belgilashda sinov muddati jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasi, aybdorning shaxsi hamda mahkumga tayinlangan jazoning miqdoriga qarab sud tomonidan bir yildan uch yilgacha belgilanadi. Sinov

www.arxiv.uz muddatining asosiy mohiyati va ahamiyati mahkumga jazoni o`tamasdan tuzalishi, o`zini jamoat oldida oqlashi uchun vaqt va imkoniyat berishdir. Agar shu muddat ichida mahkum ishonchni oqlasa, sinov shartlarini bajarib tuzalganligini isbotlasa, unga tayinlangan jazoni o`tashdan ozod bo`ladi va sudlanmagan hisoblanadi. Sinov muddati hukm chiqarilgan kundan boshlab hisoblanadi. Shartli jazo belgilash to`g`risidagi qaror yuqori sud tomonidan chiqarilgan taqdirda ham, sinov muddatini hisoblash shu kundan boshlanadi. Jinoyat kodeksi 72-moddasi 3- qismiga muvofiq sud shartli jazo belgilashi bilan bir qatorda aybdorga bir qator majburiyatlarni: yetkazilgan zararni bartaraf etish, ishga yoki o`qishga kirish, yashash joyi yoki o`qishini o`zgartirsa, bu xakda shartli hukm qilingan shaxsning xulqi ustidan nazorat olib boruvchi organga xabar berib turishi, vaqti-vaqti bilan kelib bu organlar ro`yxatidan o`tib turishi, muayyan joylarda bo`lmaslik, muayyan vaktda yashash joyida bo`lishi, alkogolizm, giyohvandlik, zaharvandlik yoki tanosil kasalligidan davolanish kursini o`tashi kabi yuklashi mumkin. Shartli hukm qilinganlar ustidan nazoratni ichki ishlar organlari va harbiy xizmatchilar ustidan harbiy qism yoki muassasa qo`mondonligi amalga oshiradi. Jazoni ijro qilish inspeksiyasi shartli hukm qilingan shaxslarni ro`yxatga oladi va sud belgilagan sinov muddati mobaynida ularning zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarni bajarishini nazorat qilib boradilar. Shartli hukm qilingan shaxs harbiy xizmatga chaqirilgan taqdirda jazolarni ijro qilish inspeksiyasi sud hukmi (ajrimi) nusxasini hamda harbiy xizmat o`tash joyida uning xulq atvori ustidan nazorat qilish uchun kerakli boshqa hujjatlarni mudofaa ishlari bo`yicha tegishli bo`limga yuboradi. Harbiy qism (muassasa) qo`mondonligi o`n kunlik muddat ichida mahkum ro`yxatga olinganligi to`g`risida, xizmatni tugatgandan keyin esa, jo`nab ketganligi to`g`risida jazolarni ijro etish inspeksiyasiga xabar beradi. Shartli hukm qilingan shaxsning xulq atvori ustidan nazoratni amalga oshiruvchi organ sinov muddati mobaynida belgilangan cheklashlarni to`liq yoki qisman bekor qilish to`g`risida sudga taqdimnoma kiritishga xaqlidir. Mahkum zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarni bajarishdan bo`yin tovlagan yoki ma`muriy yoxud intizomiy javobgarlikka tortilgan hollarda mahkum xulq

www.arxiv.uz atvori ustidan nazoratni amalga oshiruvchi organ jinoyat huquqiy ta`sir chorasini bekor qilishi hamda hukmda tayinlangan jazo chorasini ijro etish to`g`risida taqdimnoma kiritishi mumkin. Sud ushbu taqdimnomaga asosan shartli jazoni bekor qilib, hukmda tayinlangan jazoni ijro etish to`g`risida ajrim chiqarishi mumkin. Agar shartli hukm qilingan mahkum sinov muddati o`tmay turib , yangi jinoyat sodir etsa, unga bir necha hukm yuzasidan Jinoyat kodeksining 60- moddasiga muvofiq jazo tayinlanadi. Sud yangi hukm bo`yicha tayinlangan jazo muddatiga ilgarigi hukm yuzasidan o`talmay qolgan jazo muddatini to`la yoki qisman qo`shadi. Shartli hukm qilish to`g`risidagi sud hukmining kuchga kirishi bilan sinov muddati davomida mahkum sudlangan deb topiladi. Agar sinov muddati davomida mahkum yangi jinoyat sodir etmasa, shartli hukm sud tomonidan bekor qilinmagan bo`lsa, hukm ijro etilmaydi va shaxs Jinoyat kodeksi 78-moddasi «a» bandiga ko`ra sudlanmagan hisoblanadi. Jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish «Shartli ozod qilish» tushunchasi jinoyat huquqi nazariyasida mahkumni muddatidan ilgari davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda nazorat ostiga olib, butunlay yoki qisman jazodan ozod qilishda ifodalanadi. Shartli ozod qilish shaxsni jazoni o`tab bo`lganidan so`ng ozod qilishdan yoki amnistiya asosida ozod qilishdan farq qiladi. Ba`zi davlatlarlarda mahkumni sud hukmi asosida belgilangan muddat davomida jazonii o`tashini talab qilgan holda shartli jazodan ozod qilish jinoyat qonuniga kiritilmagan. Bu davlatlar jinoyat qonunida mahkum sud hukmi asosida belgilangan muddatdan ko`p ham, kam ham bo`lmagan jazoni o`tashi lozim degan fikrni ilgari surilgan 2 [145] : 2 [145] “ Условно-досрочное освобождение и другие виды уголовного освобождения ” , 2000 г., Стр-3.

www.arxiv.uz Jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish ikkiga bo`linadi: muddatidan ilgari shartli ozod qilish va muayyan muddatga shartli ozod qilish. Muddatidan ilgari shartli ozod qilish ba`zi mahkumlarga sud tomonidan belgilangan muddatdan oldindan jazodan ozod bo`lish imkonini beradi, shu bilan bir qatorda agar ular belgilangan tartibni buzsa yoki qaytadan jinoyat sodir etsa jazoni o`tash muassasasiga qaytarilishi mumkin. Muayyan muddatga shartli ozod qilish mahkumga bir necha soatga yoki kunga jazoni ijro etish muassasasini tashlab chiqib ketish imkonini beradi. Davlatimiz ham mahkumni belgilangan jazo muddatidan ilgari tuzatish va qayta tarbiyalashdan manfaatdordir. Mahkumni tuzatish va qayta tarbiyalash maqsadiga jazo muddatini o`tamasdan to`rib ham erishish mumkin. Jazoni o`tashdan muddatidan ilgari ozod qilish o`zida nafaqat mahkumni tuzatish va qayta tarbiyalash, balki umumiy va maxsus ogoxlantirish funksiyalarini ham bajaradi. Shuning uchun ham Jinoyat kodeksida tuzalish bilan bir qatorda jazodan ozod qilish uchun mahkum tomonida o`talishi lozim bo`lgan minimal jazo muddati belgilangan. Umumiy va maxsus ogoxlantirish jinoyatning og`irlik darajasi, shuningdek,, voyaga yetmagan shaxs tomonidan sodir etilgan jinoyat uchun tayinlangan jazoning haqiqatan ham o`talgan qismini aks ettiradi. Bu holatlar jinoyat o`ta xavfli jinoyatchilar tomonidan sodir etilganida ularga nisbatan jazodan ozod qilishning ushbu turini qo`llash mumkin emasligini anglatadi. Jazodan ozod qilishning bu turi jazonni o`tayotgan shaxsni jazoning o`talmay qolgan qismidan muayyan shartlar muvjud bo`lgandagina ozod qilish mumkinligini ifodalaydi. Shuning uchun ham jazoni muddatidan ilgari shartli ozod qilish deyiladi. Jazoning o`talmay qolgan qismi davomida mahkum muayyan shartlarni bajarishi lozim bo`ladi, aks holda shartli ozod qilish bekor qilinishi mumkin. Jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish mazmuni mahkumni qonunda belgilangan jazo turlari uchun belgilangan talablarni bajarishi va mehnatga halol munosabatda bo`lishi, shuningdek, sud tomonidan belgilangan jazo muddatining muayyan qismini o`talganligida ifodalanadi. Jazoni o`tashdan

www.arxiv.uz muddatidan ilgari shartli ozod qilishning moxiyati shundaki, jazoni o`tayotgan shaxs o`talmay qolgan muddat davomida yangi jinoyat sodir etmaslik sharti bilan sud tomonidan jazoning qolgan qismini o`tashdan ozod qilinadi. Jazoning o`talmay qolgan qismi sinov muddati ahamiyatiga ega bo`lib, uning shartlarini bajarmaslik jazo muddatini xisobga olishga, yani yangi tayinlangan jazoga qo`shishga va jazodan ozod qilishni to`xtatishga asos bo`ladi. Shu asosga ko`ra jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilish jazodan ozod qilishning shartli va qisman jazodan ozod qilish turiga kiradi. Jazoni o`tashdan ozod qilinishi mumkin bo`lgan jazo turlari qonunda belgilab qo`yilgan (Jinoyat kodeksi 73-modda, 1-qism). Bu jazo turlariga: ozodlikdan mahrum qilish, intizomiy qismga jo`natish, xizmat bo`yicha cheklash yoki axloq tuzatish ishlari kiradi. Jazodan ozod qilishniig obyektiv shartlaridan yana biri mahkumni belgilangan jazo muddatining muayyan qismini o`taganligi hisoblanadi. Bu mahkum tomonidan sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasiga bogliq. Jazodan shartli ozod qilish mahkum tomonidan faktik jihatdan jazoning: 1) 1) ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyat uchun sud tomonidan tayinlangan jazo muddatining kamida uchdan birini; 2) 2) og`ir jinoyat shuningdek, qasddan sodir etgan jinoyati uchun, agar shaxs ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan bo`lsa, sud tomonidan tayinlangan jazo muddatining kamida yarmini. 3) 3) o`ta og`ir jinoyati uchun, shuningdek, jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilingan yoki jazosi yengilrogi bilan almashtirilgan shaxs jazoning o`talmagan qismi mobaynida yangi jinoyat sodir etganligi uchun hukm qilingan bo`lsa, sud tayinlagan jazo muddatining kamida uchdan ikki qismini xaqiqatda o`tab bo`lganidan keyin qo`llanishi mumkin. Shartli ozod qilishni qo`llashning subyektiv asoslariga mahkumni belgilangan jazo turlari uchun o`rnatilgan tartib qoida talablarini bajargan va mehnatga halol munosabatda bo`lganligi kiradi.

www.arxiv.uz Mahkumning belgilangan jazo turlari uchun o`rnatilgan tartib qoida talablarini bajarishi deganda, uning mehnat faoliyati, tartibni buzgan yoki buzmaganligi, ichki tartib qoidalarni buzuvchilarga qarshi kurash va umuman, jamoat faoliyatida faol ishtirok etganligi tushiniladi. Mehnatga halol munosabat esa hammadan ilgari mahkumning jazoni o`tash muassasalarida tashkil etilgan mehnat faoliyatida o`z xohishi bilan faol ishtirok etishi bilan belgilanadi. Bunday munosabat mahkumning ishlab chiqarishda, qishloq xo`jaligida, xo`jalik ishida, koloniya xuddudidagi obodonchilik ishida va boshqa turli ijtimoiy foydali ishlarni halol bajarishida ifodalanadi. Mehnatga halol munosabati shuningdek,, mahkumning ma`lum xunar o`rganishi, o`z malakasini oshirishga, shuningdek, ratsionalizatorlik, kashfiyotchilikka intilishi, mehnat musobaqalarida qatnashishi va ish tajribalarini boshqalarga o`rgatishi bilan xususiyatlanadi. Mahkumning tuzalganligi masalasini hal qilishda uning jamiyat xayotiga munosabati, yetkazilgan zararni tezroq qoplash uchun harakat qilishi ham e`tiborga olinadi. Bu jinoyatning xususiyati va mahkumning shaxsiy xususiyatlarini ham hisobga olish katta ahamiyatga ega. Intizomiy qismga jo`natish jazosiga mahkum qilinganlar, agar yaxshi xulq atvori hamda mehnatga va harbiy xizmatga vijdonan munosabati uchun sud tomonidan tayinlangan jazo muddatini uchdan bir qismini o`tagandan so`ng intizomiy qism komandirining buyrug`i bilan axloqan tuzalayotganlar qatoriga qo`shiladi va umumiy jazo muddatining kamida yarmini o`tagandan so`ng jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilinishga taqdim etilishi mumkin. 3 [146] Yuqorida belgilangan jazo muddatini o`tab bo`lgandan so`ng mahkumlar bir oylik muddat ichida jazoni ijro etuvchi muassasa yoki organ ma`muriyati uni jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilishga taqdim etish haqidagi masalani ko`rib chiqishi va bu haqda qaror chiqarishi lozim. Ma`muriyat mahkumni jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilishga taqdim etishni rad etgan taqdirda mahkum yoki uning advokati sudga tegishli iltimosnoma bilan murojaat 3 [146] O ’ z R Jinoyat ijroiya kodeksi 157- modda , 3- qism , 1997 yil 25 ар r е l к uni qabul qilingan .

www.arxiv.uz qilishga haqli. Muayyan huquqdan mahrum qilish tariqasidagi jazodan ozod qilish jamoat birlashmasi, jamoa, mahkumning o`zi yoki uning himoyachisi iltimosnomasiga ko`ra sud tomonidan amalga oshiriladi. 4 [147] Agar sud muddatidan ilgari shartli ozod qilishni rad etsa, bu haqda ajrim chiqqan kundan boshlab olti oy o`tgandan keyin taqdimnoma takroran kiritilishi yoki iltimosnoma takroran berilishi mumkin. Agar jazoni o`tashdan muddatidan ilgari ozod qilish to`g`risidagi taqdimnoma alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandlik kasalliklaridan majburiy davolanish qo`llanilgan muxkumlarga nisbatan berilganda, sud mazkur ishni ko`rib chiqishda bunday shaxslarga nisbatan tayinlangan davolash kursining o`talganligini aniqlashi zarur. Qonunda belgilangan darajada shaxsning axloqan tuzalganligiga ishonch xosil qilgan sud qonunda ko`rsatilmagan motivlarga ko`ra uni jazoni o`tashdan muddatidan ilgari masalan, sud belgilagan jazoning yengilligi, sodir etilgan jinoyatlarning ko`pligi, jazoni o`tashda qisqa muddatda bo`lganligi va xokazolarni ro`kach qilib shartli ozod qilishga monelik qilishga xaqli emas. Jazodan shartli ozod qilish masalasi, hukm chiqarish vaqtida amalda bo`lgan jinoyat qonuni bilan emas, balki, ushbu masala ko`rilayotgan vaqtda amalda bo`lgan jinoyat qonuni asosida hal qilinadi. Jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilish masalasini ko`rayotganda sud jazoning o`talmay qolgan qismini almashtirishga yoki qisqartirishga xaqli emas. Sud mahkumni ozod qilishi yoki ozod qilishni rad etishi mumkin. Zarur hollarda bu masalani kerakli ma`lumotlar olish uchuun keyinga qoldirishi ham mumkin. Ayrim shaxslarga nisbatan ushbu jazodan ozod qilish turi qo`llanilmaydi. Jinoyat kodeksi 73-moddasi 4-qismiga ko`ra ushbu shaxslar doirasiga: 1) 1) o`lim jazosi avf etish tariqasida ozodlikdan mahrum ettish jazosi bilan almashtirilgan shaxslar; 2) 2) o`ta xavfli retsidivistlar; 4 [147] O’z R Jinoyat ijroiya kodeksi 164-modda, 1997 yil 25 арrеl кuni qabul qilingan.

www.arxiv.uz 3) 3) uyushgan guruh va jinoiy uyushmaning tashkilotchi va qatnashuvchilari; 4) 4) javobgarlikni og`irlashtiradigan holatlarda qasddan odam o`ldirish, o`n to`rt yoshga to`lmaganligi aybdorga ayon bo`lgan jaabrlanuvchining nomusiga tegish yoki unga nisbatan zo`rlik ishlatib, jinsiy extiyojni gayritabiy ususlda qondirish, O`zbekiston Respublikasiga tinchlik va xavfsizligiga qarshi jinoyat sodir etish, jinoiy uyushma tashkil etish, yadroviy, kimyoviy biologik va boshqa xildagi ommaviy qirg`in qurollarini, shunday qirgin qurollarni ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkinligi ayon bo`lgan materiallar va uskunalarni , giyohvandlik vositalari yoki psixatrop moddalarni kontrabanda qilish, shuningdek, giyohvandlik moddalari va psixatrop moddalarni ko`p miqdorda g`ayriqonuniy ravishda sotish uchun jazoga hukm qilingan shaxslarga. 5) 5) jazoni o`tash tartibini ashaddiy buzuvchi mahkumlar kiradi . Jinoyat kodeksi 73-moddasidan jazoni o`tashdan muddatidan avval shartli ozod qilish faqat asosiy jazolarga nisbatan ko`llanishi mumkin degan xulosa kelib chiqadi. kodeksda qo`shimcha jazodan ham muddatidan ilgari ozod qilish mumkinligi xaqida xech qanday fikr berilmagan. Shaxsning o`talmagan muddat davomida qasddan yangi jinoyat sodir etmasligi uning jazodan uzul kesil ozod bo`lishining sharti ekanligi munosabati bilan mazkur jazoning o`talmay qolgan muddati shaxs uchun sinov muddati deb topiladi. Sinov muddatining hisobi tayinlangan jazoning xususiyatlariga bogliq ravishda amalga oshiriladi. Demak, agar shaxsga asosiy jazo tayinlangan bo`lsa- yu, unga jazoni o`tash muddatidan ilgari shartli ozod qilish qo`llanilganda, sinov muddati jazoning o`talmay qolgan qismiga teng bo`lishi kerak. Agar asosiy jazo bilan birga qo`shimcha jazoga ham mahkum etilgan bo`lsa, u holda sinov muddati ikki xil usulda hisoblanishi mumkin. Birinchisi, o`talmay qolgan asosiy jazo qismi qo`shimcha jazo muddatidan qo`proq bo`lganda qo`llaniladi. Sinov muddati asosiy jazoning o`talmay qolgan qismi muddatiga teng bo`ladi. Ikkinchisi, qo`shimcha jazo o`talmay qolgan asosiy jazo qismidan ko`proq bo`lgan hollarda qo`llaniladi.

www.arxiv.uz Bunday holatlarda sinov muddatini hisoblash uchun uning qo`shimcha jazo muddatiga tengligidan kelib chiqish kerak. Sinov muddatining davom etishi jazoni o`tashdan muddatidan ilgari shartli ozod qilish to`gisida qaror chiqqan kundan boshlab hisoblanadi . Agar shartli ravishda ozod qilingan shaxs jazoning o`talmay qolgan qismi davomida qasddan yangi jinoyat sodir etsa, unga nisbatan Jinoyat kodeksi 60- moddasiga muvofiq bir necha hukmlar yuzasidan jazo tayinlanadi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, muddatidan ilgari shartli ozod qilishning quyidagi xususiyatlari mavjud:   shaxsga erkinlikdagi turmush turziga moslashishga va tiklanib olishi uchun imkon beradi   uning ustidan nazoratni amalga oshirishni taminlaydi va qayta jinoyat sodir etish extimolini kamaytiradi   shaxsning ijtimoiy xavfsizligini hisobga olgan holda unga imkoniyatlar va imtiyozlar beradi   ozodlikdan mahrum qilish joyidagi bosim darajasini kamaytiradi. Jazoni yengilrog`i bilan almashtirish Jazoni yengilrogi bilan almashtirish jazondan muddatidan ilgari shartli ozod qilishdan farqli ravishda shartsiz hisoblanadi. Jinoyat kodeksi 74-moddasida ko`rsatilgan jazodan ozod qilishning ushbu turi mahkumga nisbatan unga tayinlangan jazoga nisbatan yengilroq turdagi jazoni qo`llash orqali ham Jinoyat kodeksida belgilangan jazoning maqsadiga erishish mumkin degan xulosaga kelinganida qo`llaniladi. Jazoning o`talmay qolgan qismini yengilrogi bilan almashtirishning mohiyati mahkumni jazoning muayyan turini yengilrogi bilan almashttirishda ifodalanadi. Bu almashtirish faqatgina ozodlikdan mahrum qilish va axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxslarga nisbatan qo`llaniladi. Boshqa jazo turlari

www.arxiv.uz yengilroq turdagi jazo bilan almashtirilishi mumkin emas. Jazoni yengilrogi bilan almashtirish mahkum jazo turlari uchun belgilangan tartib qoida talablarini bajargan va mehnatga halol munosabatda bo`lgan hollarda qo`llanishi mumkin. Bunda mahkumning mehnatga, va u yerdagi mehnat jamoasiga munosabati, va boshqa holatlar inobatga olinadi. Jazoning o`talmay qolgan qismini yengiroq turdagi jazo bilan almashtirishda qo`shimcha jazo qo`llanilgan bo`lsa , bu jazo turini bekor qilish yoki uning muddatini qisqartirish masalasi jinoyat qonunida belgilanmagan. Shunday bo`lsada sud mahkumni qo`shimcha jazodan to`liq yoki qisman ozod qilinishi mumkin. Bunda qo`shimcha jazo turi boshqa xech qanday jazo bilan almashtirilmaydi. Qonun jazoni yengirogi bilan almashtirishni qo`llashning asosi sifatida: a) u qo`llanishi lozim bo`lgan shaxslar doirasini; b) tayinlangan jazoning eng kam muddatlarini amalda o`tashni belgilaydi. Jazoning o`talmagan qismi yengilroq turdagi jazo bilan almashtirish jazoning qonunda belgilangan qismi o`talgandan so`ngina qo`llanishi mumkin. Ijtimoiy xavfi katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyati uchun sud tayinlagan jazo muddatini kamida to`rtdan bir qismini o`tagan shaxsga qo`llanilgan jazo yengilroq turdagi jazo bilan almashtirilishi mumkin. Masalan, uch yil muddatga ozodlikdan mahrum etilgan mahkum, jazoning kamida bir yilini o`tagandan so`ngina (uchdan bir qismini) yengilroq turdagi jazo bilan almashtirilishi mumkin. Og`ir jinoyati uchun, shuningdek qasddan sodir etgan jinoyati uchun, agar u ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinib, sud tayinlagan jazo muddatini kamida uchdan birini o`tagan bo`lsa yengilroq turdagi jazo bilan almashtiriladi. O`ta og`ir, shuningdek jazoni muddatidan ilgari shartli ozod qilish yoki yengilrogi bilan almashtirish qo`llanilgan va jazoning o`talmagan qismi mobaynida qasddan sodir etgan yangi jinoyati uchun esa, sud tayinlagan jazo muddatining kamida yarmini o`tab bo`lganidan keyingina jazodan ozod qilishning ushbu turi qo`llaniladi.

www.arxiv.uz Ozodlikdan mahrum etish tariqasidagi jazoning o`talmagan qismi axloq tuzatish ishlari bilan almashtirilganda axloq tuzatish ishlari ozodlikdan mahrum qilishning jazosining o`talmagan qismi muddatiga tayinlanadi. Bu shuni anglatadiki, masalan ozodlikdan mahrum qilish jazosining o`talmagan to`rt yillik muddati, axloq tuzatish ishlari jazosi bilan almashtirilganda, axloq tuzatish ishlarining umumiy muddati, olti oydan kam bo`lishi va uch yildan ortiq bo`lishi mumkin emas. Axloq tuzatish ishlari jazosiga nisbatan yengilroq jazo turi muayyan huquqdan mahrum qilish va jarima jazosidir. Lekin bu jazo turi almashtirilganda, jarima jazosi bilangina almashtirilishi mumkin. Bunda bir oylik axloq tuzatish ishlari jazosi eng kam oylik ish xaqining ikki barobariga tenglashtirib hisoblanadi. Jazoni yengilrogi bilan almashtirish ayrim jinoyatchilar uchun qo`llanilmaydi. Bu shaxslar doirasi Jinoyat kodeksi 73-moddasi 4-qismida belgilangan: 1) 1) o`lim jazosi avf etish tariqasidagi ozodlikdan mahrum ettish jazosi bilan almashtirilgan shaxslar; 2) 2) o`ta xavfli retsidivistlar; 3) 3) uyushgan guruh va jinoiy uyushmaning tashkilotchi va qatnashuvchilari; 4) 4) javobgarlikni og`irlashtiradigan holatlarda odam o`ldirish, o`n to`rt yoshga to`lmaganligi aybdorga ayon bo`lgan jaabrlanuvchining nomusiga tegish yoki unga nisbatan zo`rlik ishlatib, jinsiy extiyojni g`ayritabiy usulda qondirish, O`zbekiston Respublikasiga tinchlik va xavfsizligiga qarshi jinoyat sodir etish, jinoiy uyushma tashkil etish, yadroviy, kimyoviy biologik va boshqa xildagi ommaviy qirgin qurollarini, shunday qirgin qurollarni ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkinligi ayon bo`lgan materiallar va uskunalarni , giyohvandlik vositalari yoki psixatrop moddalarni kontrabanda qilish, shuningdek, giyohvandlik moddalari va psixatrop moddalarni ko`p miqdorda g`ayriqonuniy ravishda sotish uchun hukm qilingan shaxslar

www.arxiv.uz 5) 5) jazoni o`tash rejimini ashadiy buzuvchi shaxslarga nisbatan. Qonun jazoni yengilrogi bilan almashtirganda, shartli hukm qilish kabi mahkumning xulqiga nisbatan xech qanday shart qo`yilmaydi. Mahkum yengilroq turdagi jazoni o`tash davomida belgilangan tartibni buzgan hollarda ham, sud qaytadan og`irroq jazo bilan almashtirishga xaqli emas. Agar yengilroq jazo bilan almashtirilgan shaxslar jazoning o`talmagan qismi davomida yangi jinoyat sodir etsalar, bunda ularga nisbatan bir necha hukmlar yuzasidan jazo tayinlanadi. Bunda yangi tayinlangan jazo va asosiy jazo bilan almashtirilgan yengiroq turdagi jazolar hisobga olinadi. Kasallik yoki mehnat qobiliyatini yo`qotganligi tufayli jazodan ozod qilish Agar aqli noraso shaxs tomonidan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etilsa, bu uni jinoiy javobgarlikka totish uchun asos bo`la olmaydi. Agar shaxs hukm chiqarilgandan so`ng o`z qilmishining ahamiyatini anglay olmaydigan darajada ruhiy kasallikka, shuningdek, jazoni o`tashga to`sqinlik qiladigan boshqa og`ir kasallikka chalinib qolsa, jazoni o`tashdan ozod qilinishi mumkin. Jinoyat sodir etgan shaxs hukm chiqarilgandan so`ng o`z harakatlarining ahamiyatini anglay olmaydigan va boshqara olmaydigan darajada ruhiy kasallika chalinib qolgan bo`lsa jazodan ozod qilinadi. Bunday shaxslarni jazoni o`tashni davom ettirishlari maqsadga muvofiq emasligi , ruhiy kasallikka chalingan shaxsning sud tomonidan belgilangan jazo choralalarini kasalligi tufayli to`g`ri idrok etish imkoniga ega emasligida ifodalanadi. Bunday kasalliklarga: uzoq davom etadigan, kuchayib va og`irlashib boradigan va davolash qiyin bo`ladigan surunkali kasalliklar kiradi. Bunday shaxsga nisbatan tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi qo`llanishi mumkin. Tibbiy yo`sindagi majburlov chorasini qo`llash tartibi Jinoyat kodeksining 91-95- moddalarida belgilangan. Agar tibbiy yo`sindagi majburlov chorasi qo`llanilgan shaxs Jinoyat kodeksining 69-moddasida belgilangan va sud tomonidan tibbiy

www.arxiv.uz yo`sindagi majburlov choralari qo`llanilgan kundan boshlab hisoblanadigan muddatlar o`tib ketmasdan tuzalsa, jazo ijro etiladi. Barqaror bo`lmagan, vaqtinchalik o`tkinchi xususiyata ega bo`lgan ruhiy kasalliklar jazodan muddatidan ilgari ozod qilish masalasini hal qilish uchun asos bo`la olmaydi. Agar shaxs boshqa og`ir kasallikka chalinib qolsa, bunday holda uni jazodan ozod qilish uning majburiyati emas, balki, huquqi hisoblanadi. Bunday mahkumlar aqli raso hisoblanadilar va axloq tuzatish jazosiga tortilishi mumkin. Bunday holatda nafaqat shaxsning kasalligi, shuningdek,, jinoyatning xavfliligi , mahkumning shaxsiy xususiyatlari va boshqa omillar hisobga olinadi. Bu omillarga jazoning o`talgan muddati, shaxsning jazoni o`tash tartibiga munosabati kabilar kiradi. Jazodan ozod qilish uchun asos bo`luvchi kasalliklar ro`yxati O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi va Sog`liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. 5 [148] Amaliyotda mahkumlarning jazoni o ` tash davomida o ` z a ` zolariga ataylab shikast yetkazish , o ` z sog ` ligini yomonlashtirish hollari ko ` p uchrab turadi . Bunday hollarda ular jazodan ushbu asosga ko`ra ozod qilinmaydilar. Ushbu asosga ko`ra jazodan ozod qilishda unga nisbatan davolab bo`lmaydi deb tashxis qo`yilgan bo`lishi kerak. Mahkumni kasalligi tufayli jazoni o`tash muddatidan oldindan ozod qilish har qanday turdagi asosiy jazoga nisbatan qo`llanishi mumkin. Qonun og`ir kasalligi tufayli muddatidan ilgari jazodan ozod qilishni qo`shimcha jazoga nisbatan qo`llanish masalasini ochiq qoldirgan. Qator hollarda, ularni qo`shimcha jazodan, masalan, muayyan huquqdan mahrum qilish jazosidan ozod qilish maqsadga muvofiq emas. Sudga mahkumni ushbu asosga ko`ra jazodan ozod qilish haqidagi taqdimnoma Ichki ishlar Vazirligining Maxsus tibbiy komissiyasi xulosasi asosida kiritiladi. Harbiy xizmatchilar ularni xizmatga yaroqsiz deb topishga asos bo`luvchi kasallikka chalingan taqdirda jazodan ozod qilinishi mumkin. Bunda harbiy xizmatchini tegishli harbiy-tibbiy komissiyasining xulosasi harbiy xizmatga 5 [148] O’z R Jinoyat ijroiya kodeksi 165-modda, 2-qism, 1997 yil 25 арrеl кuni qabul qilingan.

www.arxiv.uz yaroqsiz deb topishi uchun asos bo`ladi. Harbiy xizmatchilar ushbu asosga ko`ra intizomiy qismga yuborish yoki xizmat bo`yicha cheklash turidagi jazolardan ozod qilinishi mumkin. Qonun ayol jinsidagi harbiy xizmatchilar uchun xizmat bo`yicha cheklash turidagi jazodan muddatidan ilgari ozod qilishning qo`shimcha asosi deb, homiladorlik tufayli mehnatga layoqatsizligini qayd etadi. Bunda shuni e`tiborga olish lozimki, qonun mazkur ozod qilish turi uchun ayolning homiladorligini emas, balki unga homiladorlik va tug`ish uchun ta`til berishni asos deb topadi. Ya`ni ushbu asosga ko`ra ozod qilish ularga homiladorlik va tugish uchun tatil berilgan vaqtdan boshlab hisoblanadi. Jinoyat kodeksi 75-moddasi 5-qismida axloq tuzatish ishlari jazosini o`tashdan muddatidan ilgari ozod qilishning mustaqil turlari aks ettirilgan: 1) 1) mahkumning mehnatga yaroqsiz bo`lib qolganligi; 2) 2) mahkumning pensiya yoshiga yetganligi; 3) 3) homiladorlik va tug`ish ta`tiliga chiqqanligi. Mahkumning mehnatga yaroqsizligi deganda , uning mehnat qilish imkoniyatidan mahrum bo`lishi tushuniladi. Mehnatga yaroqlilik TMEK tomonidan aniqlanadi. Mahkumning pensiya yoshiga yetishi deganda , ayollarning 55 yoshga, erkaklarning 60 yoshga to`lishi munosabati bilan pensiyaga chiqishi tushuniladi. Ayollarga tug`gunga qadar yetmish kalendar kuni va tuqqandan keyin ellik olti kalendar kuni (tug`ish qiyin kechgan yoki ikki yoxud undan ortiq bola tug`ilgan hollarda -yetmish kalendar kuni) miqdorida homiladorlik va tug`ish tatillari beriladi. Homiladorlik va tug`ish ta`tili jamlangan holda, tug`ishga qadar amalda bunday tatilning necha kunidan foydlanganidan qat`iy nazar ayolga to`liq beriladi. Bunday hollarda jazodan ozod qilish haqidagi taqdimnoma bunday tatil beruvchi huquqni tibbiy hujjat asosida beriladi. 6 [149] Yuqoridagi uch holatdan biri mavjud bo ` lganda mahkum axloq tuzatish ishlari jazosidan ozod qilinadi . 6 [149] O’z R Jinoyat ijroiya kodeksi 165-modda, 2-qism, 1997 yil 25 арrеl кuni qabul qilingan.

www.arxiv.uz Amnistiya akti yoki avf etish asosida jazodan ozod qilish O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 79- va 93-moddalarida qayd etilganidek, Amnistiya akti asosida jazodan ozod qilish O`zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimnomasi asosida senat tomonidan amalga oshiriladi. Ba`zi davlatlarda Amnistiya to`g`risidagi qonun chiqarish qonun chiqaruvchi organga tegishlidir. Masalan, Rossiyada Davlat Dumasi amnistiya chiqarish vakolatiga egadir. Amnistiya O`zbekiston Respublikasi senati qabul qiladigan normativ xususiyatdagi akt bo`lib, u muayyan jinoyatlar uchun javobgarlik nazarda tutilgan jinoyat qonunini bekor qilmasdan , sud hukmi qarorlarining asosli va qonuniyligini shubha ostiga olmasdan, aybdorni jazodan yoki jinoiy javobgarlikdan ozod qiladi, jazoni yumshoq jazo bilan almashtiradi yoxud belgilangan muddatlarni qisqartiradi, shuningdek, jazoni o`taganlikning oqibati bo`lgan sudlanganlikni bekor qiladi. Amnistiya ijtimoiy mohiyatiga ko`ra muayyan jinoyatlarni sodir etgan shaxslarning muayyan toifasiga taalluqli bo`ladi . Sudning hukmi asosida jazo tayiinlangan shaxs amnistiya akti asosida asosiy va ijro etilmagan qo`shimcha jazolardan ozod qilinishi yoki unga tayinlangan jazoning o`talmay qolgan qismi yengilroq jazo bilan almashtirilishi mumkin. Sodir etilgan jinoyatga nisbatan jazolovchi funksiyasini yo`qotmagan holda, amnistiya akti jazoni qisman yoki to`liq bekor qiladi, boshqa yengilroq jazo turi bilan almashtiradi yoxud qo`zg`atilgan jinoyat ishini tugatadi. Jinoiy jazodan ozod qilishning asosi sifatida amnistiyaning jinoyat huquqiy tushunchasi ikkita: sud tomonidan hali jinoyat ishi ko`rilmagandagi javobgarlik masalasi va jazo chorasi turi masalalarini qamrab oladi. Amnistiyaning huquqiy oqibatlari jinoiy jazodan ozod qilishning boshqa turlariga muvofiq keladi. Shaxsni amnistiya akti asosida jinoiy jazodan ozod qilish ham insonparvarlik prinsipiga asoslanadi.

www.arxiv.uz Alohida shaxsni jazodan ozod qilivchi akt - avf etishdan farqli ravishda, amnistiya normativ xususiyatga ega: u har doim muayan toifadagi jinoyatlar yoki bir guruh shaxslarga yoxud o`zaro demografik, ijtimoiy, jinoiy, yoshga oid huquqiy yoxud boshqa belgilariga ko`ra farqlanmaydigan yakka tartibdagi noaniq bir guruh shaxslarga tegishli bo`lib, individual xususiyatga ega bo`lmaydi. Bu jinoyatlar va shaxslar guru h i turli: jinoyat tarkibi yoki jinoyatning tasnifi, jinoyat subyektining belgilariga ko`ra belgilanadi. Odatda amnistiya aktlari birinchi navbatda voyaga yetmaganlar, qariyalar,shuningdek, ayollar, avvalam bor birinchi navbatda, homilador ayollarga, shuningdek, jinoyatning xususiyati va og`irlik darajasi (ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan, qasddan sodir etilgan , uncha og`ir bo`lmagan va oqir jinoyatlar)ga nisbatan qo`llaniladi. Ammo boshqa, ijtimoiy-siyosiy asoslardagi amnistiya aktlari bo`lib, ularning doirasi a`na`naviy tartibda emas, balki alohida tartibda belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 1-dekabrdagi O`zekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining o`n bir yilligi munosabati bilan Amnistiya to`g`risidagi Farmonida birinchi marta jinoyat sodir etganligi uchun jazoni o`tayotgan ayollar, jinoyat sodir etgan vaqtda 18 yoshga to`lmagan shaxslar, mazkur Farmon kuchga kirgunga qadar belgilangan tartibda birinchi va ikkinchi guruh nogironlari deb topilgan shaxslar, 60 yoshga to`lgan erkaklar, bir yildan oshmagan muddat ichida jazoni ijro etish yoki yashash joyidagi davolash muassasalarining tibbiy komissiyalari tomonidan jazoni o`tashga to`sqinlik qiladigan og`ir kasallikka chalingan deb topilgan shaxslar, jinoyat sodir etgunga qadar doimiy yashash joyi O`zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida bo`lgan, ozod etilgandan so`ng O`zbekiston Respublikasi hududida qolishi uchun qonuniy asoslar bo`lmagan chet el fuqarolari, ehtiyotsizlik orqasida jinoyat sodir etganlar, shuningdek, birinchi marta hukm qilingan shaxslar, basharti ular ijtimoiy xavf katta bo`lmagan yoki uncha og`ir bo`lmagan jinoyati uchun hukm qilingan bo`lsa, birinchi marta ozodlikdan mahrum etish jazosiga hukm qilinib, o`talmay qolgan jazo muddati ikki yildan ko`p bo`lmagan shaxslar, ekstremistik tashkilotlar faoliyatidagi ishtiroki, ular tarkibida O`zbekiston Respublikasining

www.arxiv.uz konstitutsiyaviy tuzumiga qarshi jinoyatlar yoki jamoat xavfsizligiga qarshi boshqa qilmishlar sodir etganligi uchun o`n yildan ko`p bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilinib tuzalish yo`liga o`tgan shaxslar jazodan ozod qilinishi belgilandi. Shuningdek, , amnistiya akti qo`llanilmaydigan shaxslar doirasi ham aktda belgilanadi , masalan , yuqoridagi amnistiya akti o`ta xavfli retsidivistlarga, jazoni o`tash tartibini muntazam tarzda buzayotgan mahkumlarga hamda muqaddam avf etish yoki amnistiya akti asosida jazodan ozod etilgan va yana qasddan jinoyat sodir etganlarga, nisbatan qo`llanilmasligi belgilangan. Amnistiya akti asosida jazo muddati qisqartirilishi ham mumkin. Masalan, yuqaridagi amnistiyada jazodan ozod qilinmaydigan shaxslarning o`talmagan jazo muddati: 1) 1) qasddan sodir etgan jinoyati uchun o`n yildan ortiq bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilinganlarga- to`rtdan bir qismiga; 2) 2) qasddan sodir etgan jinoyati uchun o`n yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilinganlarga - beshdan bir qismiga qisqartirildi. Umumiy qoidaga ko`ra amnistiya akti chiqarilgunga qadar sodir etilgan jinoyatlarga nisbatan tadbiq etiladi. Uzoqqa cho`zilgan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan, amnistiya akti, agar jinoyatni tashkil etuvchi barcha harakatlar amnistiya akti kuchga kirgunga qadar (chiqqan vaqti, qonuniy kuchga kirgan vaqti) amalga oshirilgan bo`lsa , tadbiq etiladi. Davomli jinoyatlarda ham amnistiya akti o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lib, bu akt oxirgi jinoyat amnistiya akti chiqarilgunga qadar sodir etilib, agar bu amnistiya aktida maxsus ko`rsatilgan bo`lsa qo`llaniladi, agar jinoiy harakatlardan biri amnistiya akti chiqarilganidan yoki u qonuniy kuchga kirganidan so`ng sodir etilgan bo`lsa tadbiq etilmaydi. Amnistiya akti asosida shaxsni jinoiy jazodan ozod qilish davlat tomonidan shaxsni ( uning jinoyatini emas ) kechirishdir. Avf etish O`zbekiston Respublikasi Konsititutsiyasi ning 93-moddasi 23- bandiga asosan Prezid e nt vakolatiga kiradi.

www.arxiv.uz Avf etish amnistiyadan farqli ravishda aniq bir shaxsga yoki muayyan shaxslar doirasiga nisbatan qo`llaniladi. Avf etish asosida jazodan ozod qilinishi yoki muddatidan ilgari shartli ozod qilinishi, unga nisbatan tayinlangan jazoning o`talmay qolgan qismi yengilroq turdagi jazo bilan almashtirilishi yoki sudlanganlik olib tashlanishi mumkin. Adabiyotlarda, afv etish asosida jinoiy jazodan ozod qilish Prezident ixtiyorida bo`lib, bu masala jinoyat qonuni bilan bog`liq emas, degan fikrlar ham mavjud. Avf etish maxkumni jazodan ozod qilishning bir turi sifatida qaraladi. 1992- yil 17 - iyulda Prezident Farmoni bilan «O`zbekiston Respublikasida avf etishni amalga oshirish to`gisida Nizom» qabul qilindi. Avf etish h aqidagi barcha tartib - qoidalar ushbu Nizomda mustahkkamlab qo`yilgan. Avf etish faqat hukm qonuniy kuchga kirgandan keyingina mahkumning iltimosiga ko`ra har qanday turdagi jazoga nisbatan amalga oshirilshi mumkin. Ko`pchilik hollarda avf etish o`ta og`ir jinoyat sodir etgaligi uchun o`lim jazosiga hukm qilingan shaxslarga nisbatan qo`llaniladi. O`zbekiiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 51-moddasiga ko`ra o`lim jazosi avf etish orqali 25 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan almashtirilishi mumkin. O`ta xavfli retsidivistlar, oldindan amnistiya akti yoki avf etish qo`llanilgan yoxud muddatidan ilgari shartli ravishda jazodan ozod qilingan yoki jazoning qolgan qismini yengilroq jazo bilan almashtirilgan shaxslar, agar ularning sudlanganlik muddati tugamasdan qasddan sodir etgan jinoyati uchun hukm qilingan jazoni o`tash vaqtida tuzalish yo`liga o`tib olmagan, o`ta og`ir jinoyat sodir qilgan shaxslar alohida hollardagina avf etilishi mumkin. Agar avf so`rab qilingan iltimos rad etilsa, shaxs og`ir va o`ta og`ir jinoyat uchun hukm chiqarilgan kundan boshlab bir yildan keyin, boshqa jinoyatlar uchun hukm qilinganlar esa olti oy o`tgandan keyin avf so`rab murojaat qilishi mumkin.

www.arxiv.uz Mavzu yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 3. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat ijroiya kodeksi 4. O`z.R. Jinoyat protsessual kodeksi 5. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi 6. Jinoyat huquqi (Umumiy qism) T:.-Adolat. 1998y. 7. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga sharxlar T:.- Adolat. 1997y. 8. Уголовное право.Изд МГУ.1998г. 9. Ta ганцев И.С. «Русское уголовное право. Часть общая». // Toм-1, Санкт Петербург. 10. Н.Д.Сергиевский «Русское уголовное право. Часть общая». ,1990 г . 11. M .Н.Голоднюк «Русское уголовное право. Часть общая». Уголовное право V XXI веки Mo сква. «ЛексЭст» 2002 г. 12. С.В.Aфиногенов « Уголовное право » // “ Юрист ” M:.2000 г . 13. O`zbekiston SSR Jinoyat kodeksiga sharxlar. «O`zbekiston” T:.1973y. 14. Koментарие k Уголовное право РСФСР “ Юридическая литература ” M:.1971 г . 15. Kурс советского уголовное право № 5 Издателство Ленинградского Унверситета . Ленинград -1981 г .

Похожие

Voyaga yеtmaganlarni jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish

Voyaga yetmaganlarni jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod qilish

Jazoni o‘tashdan ozod qilish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASI QABUL QILINGANLIGINING YIGIRMA YILLIGI MUNOSABATI BILAN AMNISTIYA TO`G`RISIDA

Sudlanganlik