logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Юриспруденция
  4. Давлат ва хукукнинг мохияти, белгилари, функциялари, шакллари ва турлари

Давлат ва хукукнинг мохияти, белгилари, функциялари, шакллари ва турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

152 KB
Скачать
Давлат ва ҳ у қ у қ нинг мо ҳ ияти, белгилари, функциялари, шакллар и ва турлари. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Р ежа : 1. Давлат ва ҳуқуқ тушунчалари, белгилари ва функциялари. 2. Давлатнинг шаклари ва ҳуқуқнинг турлари. 3. Ўзбекситон Республикаси Конституцияси. ТЕОЛОГИК назария вакиллари давлатнинг худо томонидан яратилганлигини уқтирадилар, “бутун хокимият худоники” деган қоидаги илгари сурадилар. Ушбу назария теократик, яъни давлат бошлиғи айни пайтда унинг диний раҳнамоси бўладиган давлат қарор топган даврдаги жараёнларни акс эттиради. ПАТРИАРХАЛ н азария тарафдорлари давлат катталашиб кетган оиладан бевосита келиб чиққан, монарх хокимияти эса гўё оиланинг барча аъзоларига раҳбарлик қиладиган отадан мерос бўлиб ўтган деб ҳисоблайдилар. Бу назария Юнонистонда пайдо бўлган ва Арасту (Аристотель ) асарларида асослаб берилган ШАРТНОМА назарияси XVII-XVIII асрларда ёйилган. Голландияда ушбу назарияни Гроций ва Спиноза, Англияда-Локк ва Гоббс, Францияда- Руссо, Россияда А.Н.Радишев ривожлантирган. Уларнинг фикрича хокимяит халққа тегишли бўлиб, халқ уни монархга топширган. Бу назарияга кўра онгли инсон маҳсули бўлиб, одамлар келишган ақл натижаси. ЗЎРЛИК назарияси (Гумплович, Каутский)га кўра давлатнинг келиб чиқиши асосида зўрлик ҳаракати, бир халқнинг бошқа ҳалқни босиб олиши ётади. Давлат ғолибнинг хокимиятини мустаҳкамлаш учун тузилади. ИРРИГАЦИЯ назариясига кўра давлатнинг келиб чиқиши уларнинг илк шакллари Шарқда улкан ирригация иншоотларини қуриш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ. Ушбу назария немис олими Виттфагелнинг “Шарқ истибдоди” асарида ифодалаб берилган. СИНФИЙ назария намояндалари (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин) фикрича давлат иқтисодий сабаблар-ижтимоий меҳнат тақсимоти, қўшимча маҳсулот ва хусусий мулкнинг пайдо бўлиши, жамиятнинг қарама-қарши иқтисодий манфаатларга эга синфларга ажралиш туфайли келиб чиққан. “ДАВЛАТ” кенг маъноли тушунчадир.Давлатнинг моҳиятини тушунишда уч асосий назарий ёндошув мавжуд ижтимоий, синфий, сиёсий- ҳуқуқий. Биринчи ёндошувга кўра, давлат-умумий муаммолар ва ишларни ҳал қилиш воситаси, у хукмдорлар ва халқнинг ўзаро муносабатларини тартибга солади. Иккинчи ёндошувнинг мазмуни шундаки, давлат синфларнинг пайдо бўлиши билан юзага келган ва синфий кураш бошқасини бостириш қуроли бўлиб ҳизмат қилади. Учинчи ёндошувнинг асоси қуйидагича: Давлат жамиятнинг ва давлатнинг ҳаётини ташкил этувчи ҳуқуқ манбаидир. Давлат-суверенитетга, бошқарувнинг оммавий хокимиятнинг сиёсий ҳудудий ташкилоти. Давлат-бутун мамлакат ҳудудида хокимиятнинг махсус бошқарув ва мажбурлов аппаратига эга бўлган, қонунлар чиқарадиган, суверенитетга эга бўлган ягона сиёсий ташкилот. Давлат- йўналтирувчи ва назорат қилувчи асосий институт. Давлатнинг асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 1. Ўзига хос оммавий хокимият - давлат хокимиятининг мавжудлиги; 2. Аҳолининг ҳудудлар бўйича уюшганлиги; 3. Суверенитет, яъни ички ва ташқи сиёсатни ўтказишда мустақил бўлиш; 4. Ҳуқуқ ижодкорлиги; 5. Аҳолидан солиқларни тўплаш; 6. Умумий функцияларни бажариш. Давлатнинг моҳияти ҳақида замонавий қарашлар: 1. Ижтимоий қарама-қаршиликни бартараф этиш; 2. Умуминсоний институтларни таъминлаш; 3. Ташқи фаолият. Давлат ва ҳуқуқ узвий боғлиқ бўлган ижтимоий ҳодисалардир: - Давлат - ҳуқуқни шакллантирувчи сиёсий механизм; - Давлат -ҳуқуқни амал қилишини кафолатлайди ва уни бузилишдан сақлайди; - Муайян давлатга ҳуқуқнинг муайян тури мос келади; - Ҳуқуқнинг юзага келиши давлатнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ; - Ҳуқуқ давлат нуқтаи назаридан энг муҳим бўлган муносабатларни мустаҳкамлайди ва тартибга солади; - Ҳуқуқ мамлакатдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади ва давлатнинг халқаро майдонда муомала қилиш тилидир. ДАВЛАТ Белгилари Таснифи Функциялари Давлатнинг келиб чи=иши ты\ рисидаги назариялар Давлат хокимиятинин г мавжудлигин Ахолининг худуд быйича уюшганлиги Давлат суверенитети Щу=у=ий Тоталитар Авторитар И=тисодий функция Ижтимоий функция Молиявий функция Мудофаа функцияси Щу=у=ни химоя =илиш функциясиЩу=у= ижодкорлиги- нинг амалга оширилиши Соли=лар тыплаш Экологик функция Соли==а тортиш ва соли= ундириш Ички Таш=и Мамлакат мудофаси функцияси Барча давлатлар билан турли сощларда манфаатд орлик асосида хамкорлик =илиш Теократик Патриарха л Шартном а Синфий Ирригаци я Зырлик Давлатнинг функциялари давлат фаолиятининг асосий йўналишларидир. Давлат функцияларининг асосий белгилари: А) мазмуни - давлат фаолияти бир ҳил жиҳатларининг йиғиндиси; Б) Миқёси - функциялар давлатни бир бутун сифатида қамраб олади; В) Хусусияти комплекс, мажмуавий; Г) мақсади инсоннинг ижтимоий ҳимояланганлиги, ташқи хавфсизлик ва хокозолар. Давлатнинг функциялари ички ва ташқи функцияларга бўлинади. Давлатнинг ички функциялари мамлакат ички ҳаётини бошқаришга қаратилган фаолиятининг асосий йўналишларидир. Ички функцияга қуйидагилар киради: 1) регулятив (тартибга солиш, бошқариш); 2) қўриқлаш (сақлаш, мухофаза қилиш). Ташқи функциялар давлатнинг халкаро майдонидаги фаолиятининг асосий йуналишлари: 1) Халкаро ҳамкорлик: А) ташқи сиёсий фаолият ; Б) Ташқи иқтисодий фаолият . 2)мудофаа ва миллий хавфсизликни таъминлаш: Давлатнинг функциялари Уинг мощияти ва жамиятдаги вазифаларини ифода этувчи фаолиятининг асосий йыналишидирИчки функциялар Таш=и функциялар И=тисодий функция Ижтимоий функция Молиявий функция Мудофа функцияси Щу=у=ий щимоя =илиш функцияси Экологик функция Соли==а тортиш ва соли= ындириш Мамлакат мудофаси функцияси Барча давлатлар билан турли сощаларда манфаатдорлик асосида щамкорлик =илиш Давлатнинг шакли деганда, давлатнинг тузилиши ва бошкарув усулини белгилайдиган ташки хусусиятлар тушунилади. Давлат шакли қуйидаги уч элементни ўзида ифодалайди: - Давлат бошкарув шакли; - Давлат тузилиш шакли; - Сиёсий режим. Бошқарув шакли деганда, олий давлат хокимияти, унинг идоралари, аҳоли билан ўзаро муносабати, аҳолининг ушбу идораларни шакллантиришда иштирок этиш даражаси тушунилади. Бошқарув шаклига кўра давлатлар монархия ва республикага бўлинади . “ Монархия ” сузи юнончада “Якка хокимлик маъносини билдиради. Монархия олий хокимият якка хоким давлат бошлиғининг қўлида бўлган ва бу хокимият мерос қилиб бериладиган давлат бошқаруви шаклидир. Монархия мутлоқ ва чекланган (ёки парламентлар) шаклларда бўлади. Давлат хокимиятини бошқа биронта идора билан чекланмаган монарх (қирол, подшо, император) амалга оширса (Саудия Арабистони) бундай монархия мутлоқ монархия дейилади. Агар монархнинг хокимияти конституцияси асосида амал қиладиган бирон бир ваколатли идора билан чекланган бўлса, бундай монархия чекланган, конституциявий парламент шаклидаги монархия бўлади... Масалан: Буюк Британия, Дания, Норвегия, Швеция. “Республика” сўзи юнончада “Умумий иш” маъносини билдиради. Республика давлат бошқарувининг хокимият олий идоралари муайян муддатга сайланадиган шаклидир. Республикалар Президентлик Республикаси ва парламент Республикаларига бўлинади Президентлик Республикасида давлатни халқ сайлайдиган ва жуда кенг ваколатларга эга бўлган Президент бошқаради. У давлатнинг ҳам, хукуматнинг ҳам бошлиғидир. Бундай Республикада хукуматни Президент тузади (Акш ва Ўзбекистон). Парламентар Республикада давлат бошлиғи сайланувчи мансабдор шахс бўлиб, нисбатан торроқ ваколатларга эга. Бунда Президентни парламент сайлайди. У расман давлат бошлиги ҳисобланиб, асосан вакиллик функцияларини бажаради. Унинг хукумат тузиш ва мамлакатни бошқаришда тутган ўрни номигагина аҳамиятга эга бўлади. У хукуматни бошқармайди (бош вазир бошкаради). Аммо хукумат уни тарқатиб юбориши мумкин бўлган парламент олдида жавобгардир (Австрия, Италия, Германия). Республика шаклидаги бошқарувнинг яна бир кўриниши аралаш бошқарувдир. Бундай бошқарув президентлик ва параламентар аралашиб кетган бўлади (Франция). Давлатнинг тузилиш шакли унинг маъмурий худудий ташкил этишдир. Давлат тузилиши буйича барча давлатлар куйидаги турларга булинади: 1. Унитар 2. Федератив. 3. Конфедератив. Унитар давлат - бу оддий, яхлит давлат. Бундай давлатда битта парламент битта хукумат, битта Президент бўлади. Конституция, қонунчилик тизими, фуқоролик, пул бирлиги, солиқ кредит, армия ягона булади. Федератив давлат - бу мураккаб, иттифоқдаги давлат. Одатда у бир қанча давлатларнинг бирлашувидан хосил бўлади. Бирлашганидан кейин бу давлатлар федерация аъзолари ёки субъектлари бўлиб қоладилар. Улар турлича аталиши (штатлар, ўлкалар, республикалар) ва ўз маъмурий худудий бўлинмаларига эга бўлиш мумкин. Федерацияда хокимият идораларининг икки тизими амал қилади Федерал даражада ва федерация субъектлари даражасида федерал даражада ҳам, федерация субъект даражасида ҳам президент, парламент, хукумат бўлиши мумкин. Жахонда 20 тадан ортиқ федерация бор. Федерация ва уларнинг субъектлари ўртасидаги муносабатлар ҳар доим ҳам уйғун эмас (СССР, Чехословакия, Югославия тарқалиб кетди. Федерацияларга мисол АКШ, ГФР, Бразилия, Россия, Хиндистон. Конфедерация ўз суверенитети ва мустақиллигини сақлаб қолган ҳолда у ёки бу мақсадга эришиш учун бирлашган давлатлар иттифоқи. худудий федерация Федератив давлат миллий федерация Конфедерацияда ягона ҳудуд ягона фуқаролик бўлмайди. Ҳар бир давлат халқаро ҳуқуқнинг тенг ҳуқуқли субъекти бўлади. Конфедерациянинг мисоли сифатида 1848 йилгача бўлган Швейцарияни, ҳозир эса Европанинг 25 давлатини бирлаштирган Европа Иттифоқини келтириш мумкин. Сиёсий режим давлат хокимиятини амалга ошириш усул ва йўлларининг мажмуи булиб, мамлакатдаги сиёсий вазиятни, яъни жамиятдаги сиёсий эркинликлар даражасини ва шахснинг ҳуқуқий ҳолатини билдиради. Демократия (халқ хокимияти) инсон сиёсий ва фуқаролик ҳуқуқларнинг кенглигини, фуқароларнинг давлат хокимияти идораларини тузишда ва уларнинг фаолиятида фаол иштирок этишни, халқ идорасини, демократик хокимиятининг ягона манбаи деб билишни англатади. Халқ хокимиятчилиги икки шаклга эга : вакиллик демократияси ва бевосита демократия. Вакиллик демократияси халқнинг ўз хокимиятини вакиллик идоралари, яъни демократик хокимиятнинг ва махаллий ўзини ўзи бошқариш идораларининг сайлаб қўйиладиган органлари орқали амалга оширишини билдиради . Бевосита демократия халқнинг демократик хокимият масалаларини хал этишда умумхалқ овоз бериши йўли билан тўғридан- тўғри иштирок этишдир. Аксилдемократик режимга хос хусусият шундаки, бундай режимда давлат идоралари хокимиятнинг амалга ошириш чоғидан демократик принциплар ва қоидаларга риоя этмайдилар уларни доимо ёки тез-тез бузадилар. Фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари паймол этилади, қўпол равишда бузилади, мухолифат бартараф этилади, баъзида эса парламент сингари демократик институтлар йўқ қилинади. Фашистик Аксилдемократик режим Тоталитар Ҳуқуқ - давлат томонидан ўрнатилган ёки маъқулланган ва уни куч билан ҳимоя қилинадиган умуммажбурий хулқ-атвор қоидаларининг тизими “Ҳуқуқ” ибораси икки маънода қўлланилади. Объектив ҳуқуқ- умуммажбурий хулқ-атвор қоидаларининг йиғиндиси. Бу нормалар у ёки бу инсоннинг, субъект иродаси ҳамда ҳоҳиши истагидан қатъий назар мавжуд бўлади. Субъектив ҳуқуқ муайян жисмоний ёки юридик шахсга тегишли бўлган ҳуқуқ. Масалан, фуқаро Г.Солиеванинг маълум нарсага, айтайлик автомобилга нисбатан мулк ҳуқуқи. Субъектив ҳуқуқ объектив ҳуқуққа асосланади, объектив ҳуқуқ бўлмаса, субъектив ҳуқуқ ҳам бўлмайди. Ҳуқуқнинг асосий белгилари : 1) Давлат йўли билан ўрнатилиши; 2) Барча учун мажбурийлиги; 3) Ҳуқуқ нормаларининг қонунлар ва бошқа муайян манбаларда ифодаланиши; 4) Субъектив ҳуқуқлар орқали ҳаракат қилиш; 5) Ҳуқуқ давлат томонидан таъминланганлиги. Давлат каби ҳуқуқнинг келиб чиқиши тўғрисида ҳам турли назариялар мавжуд: 1. Табиий ҳуқуқ назарияси- ҳуқуқ назарияларининг энг қадимийларидан бири. Унинг вакиллари ҳуқуқнинг ўзида адолатнинг мутлақ, ўзгармас ибтидосини мужассам этганлигидан келиб чиқадилар. Ҳуқуқ табиатан мавжуд, уни ҳеч ким ўйлаб топмаган, у худди инсон каби табиийдир. Табиий ҳуқуқ-давлат интилиши зарур бўлган ўзига хос идеал. 2. Ҳуқуқнинг тарихий назарияси вакиллари ҳуқуқ тарихан пайдо бўлган ва ривожланади деб ҳисоблайдилар. Ерга экилган уруғ каби у халқнинг онгида ўсиб боради ва адолат, қонунлар шаклида намоён бўлади. Ҳуқуқ табиатан келиб чиқмайди. 3. Ҳуқуқнинг психологик назариясида ҳуқуқнинг келиб чиқиши ва ривожланишини шахс ёки шахслар гуруҳининг психологияси билан изоҳланади. Ҳуқуқ психологик йўналишлар, турли кечинмалар, ҳиссиётлар ва инстинктларнинг маҳсули деб қаралади. 4. Ҳуқуқнинг синфий (марксистик назария) моҳиятига урғу берадилар. Бунда ҳуқуқ хукмрон синф иродасининг қонун даражасига кўтарилганлиги сифатида талқин этилади. Ҳуқуқ жамият ҳаётида муайян функцияларни бажаради. Ҳуқуқнинг функцияси деганда, ижтимоий муносабатларга таъсир этиш, уларни тартибга солишнинг асосий йўналишлари тушунилади. Ҳуқуқнинг асосий функциялари қуйидагилар: тартибга солувчи, қўриқловчи ва тарбиявий. Тартибга солиш функцияси - тегишли ижтимоий алоқалар ҳамда муносабатлар у ёки бу субъект фаол хулқ-атворининг мезонини мустаҳкамлаш ва ривожлантиришдан иборат. Қўриқлаш функцияси - ҳуқуқий мухофаза ва юридик жавобгарлик чораларини белгилаш, уларни қўллаш ва жавобгарликни ўташ тартибини ўрнатишдан иборат. Тарбиявий функцияси –турмушда нималарни қилиш мумкин, нималар эса тақиқланади, у ёки бу вазиятда қандай харакат қилиш лозимлигини белгилашдан иборат. Бундай ҳуқуқ ишонтириш методига таянади, зарур бўлганда мажбурлаш методини, хатто жазолашни ҳам назарда тутади. Жамиятда меъёрнинг икки тизими мавжуд: техникавий ва ижтимоий. Техникавий меъёр тизими ”инсон-машина” муносабатлар-ни тартибга солади. Ижтимоий меъёр тизими - одамлар ва уларнинг бирлашмалари ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи умумий хулқ-атвор қоидалари бўлиб, улар “инсон-инсон” муносабатларини тартибга солади. “Меъёр” яъни “норма” сўзи лотинчадан таржима қилинганда “қоида”, “намуна” маъносини англатади. Ҳуқуқ меъёри – давлат томонидан белгиланадиган, кафолатланадиган, муҳофаза қилинадиган барча учун мажбурий хулқ-атвор қоидаси. Ҳуқуқ меъёри, тузилишига кўра, уч таркибий қисм: гепотеза, диспозиция, санкциядан иборат. Гипотеза -қонун нормасининг таркибий қисми бўлиб, унда норма амал қила бошлайдиган, бажариладиган шароит баён этилади. Диспозиция -хулқ атвор қоидаларининг ўзи ифодаланади, ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгилаб берилади. Санкция —ҳуқуқ нормасини бажармаганлик учун давлат органлари қўллайдиган мажбурлов чораси. 1. Ким нимани қачон қилиши керак – гипотеза; 2. Ҳуқуқний норманинг маъно- мазмуни - диспозиция; 3. Оқибат қандайлиги – санкция; Ҳуқуқий меъёр ларни улар мазмунидаги қоидаларнинг характерига кўра қуйидаги турларга ажратиш мумкин: ваколат берувчи, мажбурият юкловчи, таъқиқловчи, императив (буйруқ берувчи) ва диспозитив (тўлдирувчи) . Ҳуқуқ - ички яхлитлиги ва ўзаро мувофиқлиги билан ажралиб турадиган муайян тизим. Лекин, бошқа тизимлари каби, ҳуқуқ ҳам ҳуқуқ тармоқларидан иборат кичик тизимларга бўлинади. Давлатнинг юридик нормалари йиғиндиси унинг ҳуқуқини ташкил этади. Ҳуқуқий нормалар турли туман бўлиб, улар ўзаро мустаҳкам боғланган, мувофиқлашган ва яхлит ҳуқуқ тизимини ташкил этади. Ҳуқуқ тизими турли - туман, ўзаро мустаҳкам алоқа бўлган юридик меъёрлар йиғиндисидир. Ҳуқуқ тизими катта таркибий қисмлар бўлмиш ҳуқуқ, тармоқларига бўлинади. Давлатдаги ижтимоий муносабатларнинг хилма-хиллиги тармоқларга бўлинишнинг асосини ташкил этади. Ҳуқуқ тармоғи жамият ҳаётининг маълум соҳасидаги ижтимоий муносабатларни тартиб солувчи ўзаро боғлиқ юридик меъёрлар йиғиндисидир. Ҳуқуқий тартибга солиш усули, ҳуқуқ тизимининг тармоқларга бўлишнинг қўшимча асосидир. Ўзбекистон ҳуқуқ тизими ҳуқуқнинг қуйидаги асосий тармоқларини ўз ичига олади: 1. Конституциявий ҳуқуқ; 8.Ижтимоий таъминот ҳуқуқи; 2. Маъмурий ҳуқуқ; 9.Экологик ҳуқуқ; 3. Фуқаролик ҳуқуқи; 10.Молиявий ҳуқуқ; 4. Жиноят ҳуқуқи; 11. Фуқаролик-процессуал ҳуқуқи; 5. Ер ҳуқуқи; 12. Жиноят-процессуал ҳуқуқи; 6. Аграр ҳуқуқ; 13. Хўжалик-процессуал ҳуқуқи; 7. Меҳнат ҳуқуқи; 14.Оила ҳуқуқи . Конституциявий, маъмурий, фуқаролик ва жиноят ҳуқуқи асосий ҳуқуқ тармоқлари ҳисобланади. Оммавий щу=у= Щу=у=ий ма=ом Хусусий щу=у= Оммавий ҳуқуқ давлат билан фуқаролар ўртасидаги муносабатларни тартибга солади. Хусусий ҳуқуқ ўзаро мажбуриятлар асосида ҳуқуқларга эга бўлувчи субъектлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солади. Ҳуқуқ манбаи деганда, уни объектив ифодалаш усуллари тушунилади. Ҳуқуқ манбаларини қуйидаги уч асосий турга бўлиш қабул қилинган: 1. ҳуқуқий одат; 2. юридик прецедент; 3. норматив-ҳуқуқий хужжат. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг турлари давлатнинг қайси органлари томонидан қабул қилинганлигига ҳамда уларнинг юридик кучи катта ёки кичиклигига қараб фарқланади: 1. Қонун – умумхалқ овоз бериш орқали, ёки мамлакатнинг олий вакиллик органи қабул қиладиган норматив ҳуқуқий ҳужжат. 2. Давлат бошлиғининг норматив ҳужжатлари хусусан бизнинг мамлакатимизда - бу Фармон. 3. Хукуматнинг қарорлари ва фармойишлари; 4. Вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоаралрининг буйруқ ва йўриқномалари; 5. Давлат хокимияти маҳаллий ижроия органларининг қарорлари. Ўзбекистон Республикаси қонунларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: А) Асосий Қонун – Конституция; Б) Конституциявий қонун; С) Қонун; Д) Қорақолпоғистон Республикасининг қонунлари. Конституциявий қонунлар Конституцияга ўзгартириш ва қўшимчалар киритувчи қонун. “Конституция” тушунчаси замирида давлатнинг ижтимоий табиатини ифодаловчи асосий конун ётади. Конституция - давлатнинг кичик модели, унинг хукукий усткурмасидир . Конституция шаклига кура ёзилган ва ёзилмаган бўлади. Ёзилган бу ижтимоий давлат тузилишининг энг муҳим институтларини ўрнатувчи маълум бир тизим асосида тузилган асосий қонундир. Ёзилмаган эса бир қатор қонунлар ва конституцион урф -одатлар мажмуасидир . Конституция атамаси лотинча “ўргатиш, тасдиклаш, тузилиш” маъноларини билдиради . Конституция давлатнинг асосий қонуни сифатида пайдо бўлиши одатда буржуазия билан боғланади. Хозирги буржуазия конституцияни моҳиятин ўзгартирди. Энди у хукмрон синф манфаатларни ифода этиб қолмай, барча синф ва ижтимоий гуруҳлар учун бирдай аҳамиятга эга бўлган умуминсоний қадриятлар ҳамда манфаатларни мустаҳкамлаш воситасига айланди. Конституциянинг ҳусусиятлари конституцияга хос ҳуқуқий тамойиллар, конституция меъёрлари таъсисчи характерга эга. Конституция - бу Олий қонун бўлиб, бошқа қонунлардан устувордир. У қонун ва қоидаларга ҳамиша бошланғич тавсиячи. Агар оламдаги асосий қонун ўз моҳияти талабларига жавоб бермаса конституциявий ислоҳот учун зарурат туғилади. Ўзбекистоннинг 1978 йилги Конституцияси ҳам давлатимизнинг хозирги замон мақомига, шахс билан давлат ва жамият ўртасидаги ўзаро мунособатларнинг халқаро ҳуқуқ, талаб ва меъёрларига жавоб бермай қўйган эди. Чунки у жахон конституциявий амалиётида эътироф этилган ва асосий қонунга қўйиладиган талабларга мос эмасди. Умуман, жамият тараққиёти эҳтиёжлари ва истиқлол йўлларини ўзида акс эттирмас эди. кодекслаштирилган +онунлар жорий =онун. Жаҳон цивилизацияси ўзининг таркибий ривожланиш давомида бугунги кунда амал қилаётган икки гуруҳдаги Конституцияларни юзага келтирди. Биринчи гуруҳни бугуни кундагидан кескин фарқ қиладиган шароитларда қабул қилинган конституциялар ташкил этади. Бундай конституцияларнинг энг ёрқин намунаси-1787 йилги АҚШ Конституцияси, 1831 йилги Бельгия, 1874 йилги Швейцария Конституцияларидир. Иккинчи гуруҳга ХХ асрнинг иккинчи ярмида қабул қилинган “янги авлод” Конституциялари дастлабки Конституциялардан ҳуқуқ ва эркинликлар институтининг, Конституцияни мухофаза қилиш ва ижтимоий муаммоларга мурожаат этиш механизмининг кенгайиши оқибатида конституциявий жиҳатдан тартибга солиш ҳажмининг кенгайиши билан фарқ қилади. Мустақил давлатлар шаклланишининг учинчи тўлқини аввало Африканинг саҳройи Кабиридан жанубдаги давлатларга тўғри келади (60 йиллар). Бу ерда давлатларнинг ўз тажрибаси ё унча ривожланмаган, ё Европа моделлари ҳукмронлиги туфайли унитилган эди. 1990 йилнинг июнида Республика Олий Кенгашининг иккинчи сессиясида янги асосий конун лойихасини тайёрлаш учун конституциявий комиссия тузилди. Янги асосий қонун лойихасини тайёрлаш фаол амалий конституциявий ислохот жараёни билан узвий боғлиқликда олиб борилади. Сўнгги уч йилда Ўзбекистоннинг 1978 йилги Конституциясига 100 дан ортик ўта муҳим ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Булар жумласига, биринчидан, сиёсий соҳада президентлик лавозимини ва юқоридан то қуйигача ижро этиш хокимияти тизимини таъсис этиш, конституциявий назоратни жорий қилиш, сайлов тизими ва судларни сайлашдаги ўзгартиришларга, бир партияликдан кўп партиявийликка ўтишга қаратилган қўшимчалар киради. Иккинчидан, иқтисодий соҳада, янги жамиятнинг иқтисодий асосини давлат ва колхоз-копператив мулкчилиги эмас, балки етарли мулкчилик шакллари ва уларнинг ҳуқуқий тенглиги ташкил этилиши хақидаги конституциявий қоида ўрнатилади. Учинчидан, маънавий соҳада ягона хукмрон марксизм-ленинизм мафкурасидан ва фақат синфийликка асосланишидан воз кечиб, умуминсоний қадриятларга таяниб кўпфикрлилик, виждон эркинлиги ва бошқа шахс ҳуқуқларининг қонуний эътироф этиш ҳақида қўшимчалар киритилди. Бу соҳалардаги ҳар бир конституциявий ўзгартириш хаёт синовидан ўтди. Шунинг учун ҳам конституциявий комиссия тараққиётимизнинг конституциявий қоидаларини асосий қонун лойиҳасига киритди. Бутун сиёсий ва ҳуққкий тизимнинг тубдан ўзгартиришнинг муҳим таркибий қисми бўлган конституциявий ислоҳот бир қатор хусусиятларга эга . Биринчидан, агар илгарилари қонунчиликни ўзгартириш одатда янги Конституциявий кабул килишдан бошланиб, кейин тармоқ жорий конунларини аста-секин ўз ичига олса, эндиликда у бутунлай бошқача амалга оширилмоқда. Ўзбекистон мустақил давлат сифатида ўзининиг асосий қонунини ўзи ишлаб чиқди. Бунда мезон бўлиб халқаро ҳуқуқ меъёрлари ва умумбашарий қадриятлар хизмат қилди. Конституция йўли билан тартибга солишни қўллашнинг кенгайиши жараёни кўзга ташланмоқда. Бу ўзбек тилига давлат тили мақоми берилишини конституция йўли билан мустаҳкамлаш, конституциявий назорат қумитасини таъсис этиш, Ўзбекистон Олий Кенгаши томонидан Республика прокурорининг тайинланиши ва хоказо холларда ўз ифодасини топди. Муҳим конституциявий ислоҳотларнинг биринчи босқичи мазмунини ташкил этадилар. Конституциявий ислохотларнинг иккинчи босқичи 31 август 1991 йилдан то 8 декабр 1992 йилгача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу босқичнинг ўзига хос хусусияти Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисидаги Конституциявий қонун билан белгиланади. Бу хажми буйича 17 моддадан ташкил топган, ниҳоятда иҳчам ва кичик хужжат Ўзбекистоннинг мустақил давлат сифатида қўйган илк қадамларининг ҳуқуқий асосини ташкил этади. Ўз мохияти бўйича уни вақтинчалик кичик Конституция деб таърифлаш мумкин. Конституция лойихаси тайёрланиб, лойиха икки ярим ой мобайнида матбуотда, бошка оммавий ахборот воситаларида, шунингдек Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, туманлар, шаҳарлар фаоллари йиғилишларида минг-минглаб меҳнат жамоаларида чуқур муҳокама қилинди. Натижада 60 дан ортиқ моддага аниқлик, тузатишлар киритилади. Ўзбекистон давлат мустақиллигига эришгандан сўнг муқаррар равишда ўзининг асосий қонунини қабул қилишга зарурат туғилди. Чунки ҳар бир мустақил давлат ўзининг конституциясига эга бўлиши керак. Бозор иқтисодиёти томон одимлаб борар эканмиз, тубдан янги иқтисодий тузумга ўтмоқдамиз. Жамиятнинг иқтисодий, сиёсий, маънавий ҳаётининг энг асосий томонлари конституция томонидан тартибга солинади. Ызбекистон Республикаси Конституциясининг аломатлари Давлатнинг асосий =онуни Олий юридик куч Жорий =онун щужжатларининг асосий манбаи, пойдевори Қабул қилинган конституция хеч кимнинг кўрсатмаларисиз, жаҳон ва тарихий конституциявий тажрибага ва амалиётидан келиб чиқиб тайёрланди. Асосий қонунларимиз сўнгги йилларида Республикамизда жорий этилган ва ҳаёт тажрибасидан ўтаётган янги конституциявий иститутларда ўз аксини топади. Асосий қонунимизнинг олдинги бошқа давлатларнинг конституцияларидан ажратиб турадиган жиҳатлари қуйидагилардан иборат: 1. Авваламбор, ўзининг туб моҳияти ва мақсадлари билан Республикамизнинг олдинги асосий қонунлари бизни собиқ иттифок таркибида қоғоздагина “мустақил” бўлган давлатнинг конституциялари эди. 2. Асосий қонун ўзининг ички тузилиши ва янги конституциявий институтлари билан ҳам ажралиб туради. Бунда 1991 йили қабул қилинган “Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг асослари тўғрисида”ги Конституциявий қонун мухим мезон бўлиб хизмат қилди. 3. Асосий қонун бошқа конституциялардан фарқли ўларок, ўта мафкуралаштириш ва сиёсатлаштириш руҳи билан суғорилган. Умумбашарий, инсоний қадриятларимиз биз қураётган ҳуқуқий давлат ва адолатли фуқаролик жамиятнинг асоси бўлмоғи керак. 4. Асосий қонун жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилган халқаро хукук ва талаб коидаларига жавоб берадиган тарзда тайёрланган. Чунки Узбекистон халкаро муносабатлари тенг хукукли субъекти сифатида узининг конституциясида шундай талаб ва коидаларни тан олиши ва мустахкамлаши керак. 5. Асосий конун жахон конституциявий тажрибасига кенг таяниши ва унинг ижобий томонларидан атрофлича фойдаланганлиги билан хам ажралиб туради. Унинг алохида хусусияти унинг барқарорлигидир. Олий Мажлиснинг 2/3 қисми ўзгартиришга тарафдор бўлиб овоз берса амалга ошади. 1992 йил 8 декабрь (янги) Конституцияси эълон қилган асосий принципиал ғоялар: ўзбек халқи: 1) Инсон ҳуқуқлари ва давлат суверенитетига содиқ қолишни тантанали эълон қилиш; 2) Келажак ва хозирги авлодга юқори жавобгарликни ҳис этган холда эълон қилади; 3) Ўзбек давлатчилигининг ривожланиши тарихий тажрибасига суянган холда эълон қилади; 4) Социал одиллик ва демократия ғояларига содиқ қолган холда эълон қилади; 5) Халқаро ҳуқуқни барча тан олган меъёрларини устуворлигини тан олган холда эълон қилади; 6) Республика фуқароларига ҳақиқий ҳаётни таъминлашга интилишни эълон қилади; 7) Ўз олдига ҳуқуқий демократик давлат қуришни вазифа қилиб қўяди; 8) Фуқаролар тинчлиги ва миллий тотувликни таъминлашни мақсад қилиб қўяди; 9) Ўзининг ваколатли вакиллари орқали Ўзбекистон Республикаси Конституциясини қабул қилади. Конституция Ўзбекистон Республикасининг бутун худудида ягона фуқароликни ўрнатади. Бунинг маъноси: “...биринчидан, давлатнинг ягоналиги, мустаҳкамлиги ва яхлитлигидир; иккинчидан, барча фуқаролар, шу жумладан Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролари бирдек сиёсий- хуқуқий мақомга эга, қонун олдида тенг ва давлат-хуқуқий муносабатларнинг тўлақонлиги субъекти ҳисобланадилар; учинчидан, Республиканинг бутун худудида Ўзбекистон фуқароларига уларнинг конституциявий ва бошқа хуқуқ ва қонуний манфаатларнинг давлат-хуқуқий муҳофазаси таъминланади. Ўзбекистон фуқароларига берилагн имтиёз ва афзалликлар қонунчилик хужжатлари билан белгиланиб, улар ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши шарт”. Конституция Ўзбекистонда эркин фуқаролик жамияти, яъни халқнинг ўзи бевосита бошқарадиган жамият ва демократик хуқуқий давлат қуришни асосий мақсад қилиб қўяди. Унда жами дунёвий неъматлар орасида энг улуғи “Инсон” эканлиги ёрқин мужассамлаштирилган. Инсонни улуғлаш, уни мухофаза қилиш ва хар томонлама камол топтириш Конституциянинг асосий ғоясига айлантирилган. Конституциямиз Инсон хуқуқлари тўғрисидаги халқаро хуқуқий меъёрлар асосида ишлаб чиқилган ва айтиш мумкинки, уни яънада тўлдирган. Масалан, Конституциянинг 13-моддаси фикримизга далил бўлиши мумкин. 13-модда. Ўзбекистон Республикасида Демократик умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа даҳлсиз хуқуқлари олий қадрият ҳисобланади.Демократик хуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан химоя қилинади Ушбу модда “Инсон хуқуқлари умумжахон Деклерацияси” да эълон қилинган умуминсоний хуқуқлар олий қадрият даражасига кўтарилган. Маълумки, “Инсон хуқуқлари умумжахон Деклерацияси” инсонларнинг ажралмас ва даҳлсиз хуқуқларини эълон қилиб, қуйидагиларни белгилайди: ”Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва хуқуқларида тенг бўлиб туғилганлар” (1-модда), “Ҳар бир инсон яшаш, эркинлик ва шахсий дахлсизлик хуқуқига эгадир” (3-модда), “Ҳеч ким қулликда ёки қарамликда сақланиши мумкин эмас, қулчилик ва қул савдосининг барча турлари тақиқланади” (4-модда) ва хоказо. Конституциямизнинг 13 моддасида эса: “Инсон, унинг хаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз хуқуқлари олий қадрият хисобланади” дейилган. Бу Ўзбекистоннинг умумбашарий инсонпарварлик қоидаларига асосланган давлат эканлигини кўрсатади. Ўзбекистонда одамларнинг миллатига, динига, ижтимоий ахволига, сиёсий ва бошқа эътиқодига қараб чеклашлар йўқ. Чунончи, Конституциянинг энг мухим қисмларидан бўлган 2-бўлими “Инсон ва фуқароларнинг асосий хуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари”га бағишланган. Конституциянинг ўзига хос жихатларидан бири шундаки, у фақат фуқароларни, яъни давлатимизга мансуб кишиларнинггина, эмас балки Ўзбекистонда истиқомат қилувчи барча инсонларнинг муқаддас ва дахлсиз хуқуқларини мустаҳкамлайди. Чунки бизда инсон хамма нарсадан муқаддас ва дахлсиздир. Қонундан ташқари хеч ким уни бу ҳуқуқдан маҳрум этиши мумкин эмас. Инсоннинг эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати - унинг олий қадрияти. Ҳеч ким қулликка ёки асоратга солиниши, суднинг ҳукмсиз ёки прокурор рухсатисиз ўзбошимчалик билан қамоққа олиниши мумкин эмас. Ҳар бир инсон эркин бўлиб туғилади. Ҳоҳлаган жойида истиқомат қилиш ҳуқуқига эга. Лекин қаерда яшаса, ўша ерга мансуб бўлган давлатнинг қонунларига итоат этиши мажбур. Инсоннинг шаъни ва ор-номуси ҳам даҳлсиз. Ҳеч ким инсоннинг шахсий ёки оилавий ҳаётига ўзбошимчалик билан аралашиши, оилавий сир асрорларини ошкора қилиши, инсоннинг уй-жой даҳлсизлигига тажовуз қилиши мумкин эмас. Инсонни камситиш, обрусизлантириш, хақорат қилиш, таҳқирлаш қонунга хилоф хатти-харакат ҳисобланади ва бундай харакатлар учун қонун бўйича тегишли жавобгарликлар мавжуд. Инсон ҳаётига тажовуз энг оғир жиноят ҳисобланади. Конституциянинг 13-моддаси алоҳида равишда яна шуни эътироф этадики, Ўзбекистонда барча фуқароларнинг демократик ҳуқуқ ва эркинликлари Конституция ва қонунлар билан бирга ҳимоя қилинади. Ушбу меъёр Конституциянинг инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари кафолатларига бағишланган. Конституциянинг Х-бобида махсус тарзда янада мустаҳкамланган. Яна бир мисол, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг Махсус қисми 1 бўлимида “Шахсга қарши жиноятлар” учун жавобгарлик белгиланади. Бунда шахснинг хаётига, соғлигига, жинсий эркинлигига, оилага, ёшларга қарши қаратилган жиноятлар, шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига, фуқароларнинг Конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши жиноятлар учун қаттиқ жазо чоралари назарда тутилган. Демак, инсон ҳуқуқлари ва демократия сингари умумбашарий қадриятлар Республикамизнинг миллий давлатчилик манфаатларига тўла мос келади. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатлари икки кўринишга эга: давлатнинг ўз ички кафолатлари ва халқаро ҳуқуқий кафолатлар. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини кафолатлаш борасида Олий Мажлиснинг инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) фаолияти алохида ўринга эга. Инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатланиши, шунингдек, малакали юридик хизмат ва профессионал ҳимоячи (адвокат) хизматидан фойдаланиш ҳуқуқи ва имкониятининг мавжудлигига ҳам намоён бўлади. Қонунга биноан хокимият вакиллари ва мансабдор шахслар томонидан фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини бузганлик учун жавобгарлик ўрнатилган. Бу ҳам фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларидан биридир. Инсон ҳуқуқларининг халқаро ҳуқуқий кафолатлари халқаро оммавий ҳуқуқ томонидан ўрнатилган. Ўзбекистон Конститутциясининг 43-46 моддалари айнан инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг кафолатларига бағишланган. 43-модда. Давлат Фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамланган ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлайди . Ушбу модда Конститутциявий принципларининг асоси, ўзаги, характерини ифодалаган бўлиб, унда инсон манфаатларига хизмат қилиш, эркинлик кафолати, давлатнинг ижтимоий мақсади ва асл ғояси акс этган. Мустақилликка эришилгач, республикамизда умуминсоний қадриятларни тиклаш ва демократик жамият қуриш йўлидан боришда инсон эркинлигига, жамият ва давлатнинг бирлигига инсоннинг тутган ўрнини юксак баҳолашга катта эҳамият берилди. Демократик давлатда жамият аъзолари ҳуқуқ ва эркинликларининг кафолатлари доимий харакатдаги механизм сингари бўлмоғи лозим. Ўзбекистон республикаси Конститу- циясининг мазмунига давлат фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашга, жамият учун хизмат қилишга бутун кучини сафарбар этиши лозимлиги хақидаги ғоялар сингдирилган. Конститутцияга биноан хеч ким суд қарорисиз фуқароларни ҳуқуқ ва эркинликларидан маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳақли эмас. Кафолат тизимида иқтисодий омил катта аҳамиятга эгадир. Сабаби иқтисодий ҳаёт қанчалик фаровон бўлса, ҳуқуқнинг амалдаги кафолат даражаси шунчалик юқори бўлади. Буларнинг барчаси давлатнинг асосий қонуни билан белгиланади ва кафолатланади. Бу модданинг асосий моҳияти шундаки, фуқароларнинг бузилган конституциявий ҳуқуқлари суд орқали химоя қилинади. Демократик ҳуқуқий давлатда Конституция томонидан суд химоясининг берилиши бу жуда катта аҳамият касб этади. Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишнинг мукаммал дастури яратилган. Бунда Республика аҳолисининг энг муҳтож қатламларига катта эътибор берилмоқда. Бу айнан Конституциянинг 45 моддасида ҳам ўз ифодасини топган. Давлат ўз манфаатларидан келиб чиқиб, аҳолининг ана шу қатламларини махсус химоя қилади. Конституцияда хотин-қизлар ва эркаклар тенг ҳуқуқлигининг алоҳида равишда мустаҳкамланиши ҳуқуқ ва эркинликларининг конституциявий кафолатларидандир.

Похожие

Давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, белгилари, функциялари, шакллари ва турлари
Хукукнинг мохияти
Давлат белгилари
Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи
Давлат функциялари