Davlat tuzilish shakli - Юриспруденция - Рефераты

Davlat tuzilish shakli

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

Davlat tuzilish shakli Reja : 1. Davlat shakllari tushunchasi. 2. Davlatning tuzilish shakli tushunchasi va uning mohiyatiA ) Unitar davlat. B) Federativ davlat. S) Konfederativ davlat. 1

Davlat tuzilish shakliRespublikamizda demokratik xuquqiy davlat barpo etish va adolatli fuqarolik jamiyatini qaror toptirish jarayoni ayni vaqtda jadallik bilan amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda yuz berayotgan jamiyatimizdagi o‘zgarishlar bizni ko‘pchilik tushunchalar, atamalarni qaytadan idrok etishimizga va hatto qadriyatlarni qayta baxolash bilan shug‘ullanishga undamoqda. Boshqacha bo‘lishi ham mumkin emas. Zero, davlat va huquq nazariyasi sobiq ittifoq sharoitida ma’muriy buyruqbozlik tizimining g‘oyaviy asosi va ximoyachisi vazifasini bajarganligi sababli, u albatta, qayta idrok etilishiga muxtojdir. Bundan tashqari, bugungi kundagi jamiyatimiz taraqqiyotiga xos yangiliklar, davlat va huquq tushunchasi, ularning moxiyati, tasnifi, vazifalarini yangicha talqinda tubdan qayta ko‘rib chiqishni zamon taqozo etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi chuqur ijtimoiy-siyosiy isloxotlar davrini boshidan kechirmokda: mamlakat iktisodiyoti bozor munosabatlariga o‘tmoqda; jamiyatda umuminsoniy kadriyatlar borgan sari ko‘proq, karor topmokda; shaxs huquqlari va erkinliklarini, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish davlatning burchiga aylanmokda. Har bir talaba davlat va huquq nazariyasi fanini to‘la va chuqur o‘rganib olsa, uning umumiy darajasi, huquqiy ongi, atrofda kechayotgan siyosiy jarayonlarni tushunish layoqati talab darajasida buladi. Chunki bu fan, talabaga nafaqat yuridik bilimlar beribgina qolmay, balki uning huquqiy madaniyati, huquqiy ongini xamda huqukiy tafakkurini shakllantirishga ilmiy informatik baza bo‘lib xisoblanadi. Bundan tashqari davlat va huquq nazariyasi fanining asosiy tushunchalarini yaxshi o‘zlashtirish asosida talabada siyosiy madaniyat, siyosiy ong va siyosiy tafakkur shakllanishi xam shubxasizdir, chunki davlat-huquqiy hodisalar ayni paytda siyosiy-ijtimoiy hodisalardir. Oddiyroq qilib aytadigan bo‘lsak, davlat-huquqiy hodisalar siyosat bilan bog‘liqdir. Bo‘lajak yurist uchun esa huquqiy va siyosiy madaniyat, tafakkurning kasbiy shakllanishida bag‘oyat katta ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham, mening fikrimcha bakalavriatning birinchi 2

kursida davlat va huquq nazariyasini chuqur o‘rganish o‘ta muhimdir. Mana shu yuqorida aytilgan fikrlar mening davlat va huquq nazariyasi fanidan kurs ishi yozishimga sabab bo‘ldi. Davlat va huquq nazariyasi o‘quv kursi mavzulari ichidan men davlat boshqaruv shakli mavzusini tanladim. Chunki, davlatni tushunishda tuzilish shakli alohida ahamiyatga ega. Zero, tuzilish shakli davlat yuli bilan uyushgan jamiyatda davlat qanday xajmda ekanligini aniqlashtirib beradi. Davlat tuzilish shakli insoniyatni qadimdan kiziqtirib kelgan muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu muammolar umuman davlat shakllari, jumladan, davlat tuzilish shakli masalasi meni juda qiziqtiradi. Yurtboshimiz aytganlaridek : «Har bir davlat - betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va ma’naviy taraqqiyotining xosilasidir...» har bir davlat shaklida shu davlatning tarixi, an’anlari, mentaliteti o‘zining ifodasini topadi. Ayni paytda har bir kishilik jamiyati taraqqiyotidagi ijtimoiy - iktisodiy bosqichlar o‘ziga xos davlat shakllarini maydonga chiqaradi. Shu sababli davlat shakllari, jumladan tuzilish shakli, ya’ni unitar, federativ, konfederativ – shakllarining har biri uziga xos xususiyatga ega bo‘lib, ularni o‘rganish taqqoslash qiziqarli jarayondir. Davlat demokratiya sharoitida ijtimoiy qarama – qarshiliklarni zo‘ravonlik va bostirish yo‘li bilan emas, balki ijtimoiy kelishish yo‘li bilan hal etish, fuqarolik jamiyatini shakllantirishdagi eng asosiy ustun vazifasini o‘tovchi vositaga aylanib bormoqda. Zero, davlatimizda adolatli fuqarolik jamiyatini qaror toptirish maqsadi e’lon qilingan. “Biz uchun fuqarolik jamiyati – ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z – o‘zini kamol toptirishga mone’lik qilmaydi, aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi1». “Davlat shakllari” tushunchasi «Davlat shakllari» tushunchasi davlat va huquq, nazariyasining eng muxim masalalaridan biridir. «Davlat shakllari» tushunchasi «davlat3

moxiyati» tushunchasi bilan bevosita bog‘liq. Davlat shakli murakkab ijtimoiy hodisa bulgan davlat moxiyatini bilishda muhim ahamiyatga ega. Davlat shakli uning mazmun-mohiyati bilan ajralmas. Har kanday davlat shakli uzining mazmuni bilan «juft» falsafiy kategoriyalardek boglanib ketgan. Mazmun davlat hokimiyatining, subyektining taalluqliligini belgilash imkonini beradi va uni kim amalga oshiradi, degan savolga javob qiladi. Shaklni tushunish esa davlat hokimiyati qanday uyushtirilganligi, qaysi idoralar orkali namoyon bulishi, ushbu idoralarning tashkil etilish tartibi kanday bulishi, ulardagi vakolatlarning muhlati, davlat hokimiyatini amalga oshirish usullarini tushunishga yordam beradi. Davlat jamiyatning maxsus tarkibiy hududiy tashkiloti sifatida kanday muayyan shakllarda namoyon buladi? Davlat har xil shakllarga ega bulishi mumkin. Huquqiy adabiyotlarda davlat shakli tushunchasiga turlicha ta’rif beriladi.. Ba’zi huquqshunoslar davlat shakli deganda davlat boshqaruvi va davlat tuzilishi shaklida uz ifodasini topadigan davlat organlari strukturasi va tashkilotini tushunadi. Bunda davlat shakli tushunchasiga siyosiy rejimni kushmaydilar. Demak, davlat shakli tushunchasiga turlicha yondashiladi. Ayrim huquqshunos olimlar davlat shaklini tor ma’noda talqin etadilar. Ularning fikricha, mazkur tushuncha faqat boshqaruv shaklidir. Boshkalar esa unga keng ma’no, ya’ni boshqaruv va davlat tuzilishi shakllarini kiritadilar. Ba’zi mualliflar davlatning ichki va tashki shakllarini ajratadilar. Davlatning ichki shakli deganda demokratiyani, tashki shakli deganda esa siyosiy hokimiyatning muayyan uyushtirilishi tushuniladi. D.A.Kerimovning fikricha1, demokratiya siyosiy idora usulining turi bulganligi bois uni davlatning ichki shakli deb tushunish mumkin, boshkaruv shakllari va davlat tuzilishi esa davlatning tashki shaklini tashkil etadi. Yana bir guruh huquqshunoslar davlat shakliga quyidagicha ta’rif beradilar: davlat shakli – davlat organlarining paydo bo‘lish tartibi,4

ularning strukturasi, xususan, davlatning oliy organlari strukturasi, ular urtasidagi o‘zaro munosabat, xususan davlatning markaziy organlari bilan tarkibiy kismi organlari va mahalliy organlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, shuningdek, ularning jamiyatga raxbarlik qilish shakli. Bu ta’rif uzun bo‘lsa ham, unda davlat shakli tushunchasining mazmunini ochib berishga harakat qilingan. Qisqacha so‘z bilan aytganda, davlat shakli – davlat hokimiyatining tuzilish shaklidir. Davlat shakliga, shuningdek, mamlakatning taraqqiyot darajasi, uning madaniyati mamlakatda tarkib topgan tarixiy an’analar, urf-odatlar ham ta’sir kursatadi. Masalan, Angliyada davlat shakllari o‘rta asrlarda tarkib topgan bo‘lib, ular hozirgi kunga qadar hurmat qilinmoqda. Tabiiyki, gap davlat hokimiyatining tuzilish shakllari xakida borar ekan, bunda ham boshqaruv shakli, ham davlat tuzilishi shakli, ham siyosiy rejim tushuniladi. Siyosiy rejimni davlat shaklining asosiy, ichki tomoni deyish mumkin. Davlatning siyosiy rejimi bilan uning shakli boshqa-boshqa narsa. Yuridik adabiyotlarda siyosiy rejim deganda asosan hokimiyatning amalga oshirish usullari va metodlarining yig‘indisi tushuniladi. Masalan, demokratik rejim, fashistik rejim va hokazo. Bayon etilgan muloxazalar huquqiy adabiyotlarda davlat shakli xaqida yagona tushunchaning ishlab chikilmaganligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, davlat shakli tushunchasining an’anaviy hisoblangan ta’rifi mavjud bo‘lib, u aksariyat mualliflar tomonidan qabul qilingan. Bu ta’rif quyidagicha: «Davlat shakli» deganda davlatdagi siyosiy hokimiyatni uyushtirishning uch asosiy elementlari tushuniladi. Bular: birinchidan, boshqarish shakli, ya’ni davlat hokimiyati va boshqaruvini tuzish va tashkil etishning muayyan tartibi; ikkinchidan, davlat tuzilishi, ya’ni davlatlarning hududiy tuzilishi, markaziy, mintaqaviy va mahalliy hokimiyatlarning o‘zaro munosabati; uchinchidan , siyosiy rejim (davlat) idora usuli yaxlitligidir.5

Shunday qilib, davlat shakli deganda uch tarkibiy qismi - boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli, siyosiy rejim: ya’ni davlat idora usuli birlikda olingan siyosiy hokimiyat tashkiloti tushuniladi2. Boshqaruv shakli – davlat hokimiyati va boshqaruvi oliy idoralarining tashkil etilishi va uyushtirilishining muayyan tartibidir. Davlatning tuzilishi shakli – davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishi, markaziy, mintakaviy va maxalliy hokimiyatlar o‘zaro munosabatlarining muayyan tartibidir. Siyosiy rejim (davlat idora usuli) – siyosiy (davlat) hokimiyatini amalga oshirishning usul va metodlaridir. Davlat tuzilishi shakli tushunchasi va uning mohiyati Fuqarolar soni va hudud ko‘lami muayyan chegaraga yetganda mamlakat hududini okruglar, viloyatlar, o‘lkalar, shtatlar, kantonlar, guberniyalar, tuman singari hududlarga bo‘lish hamda shu hududiy tuzilmalarda hokimiyatning mahalliy (hududiy) organlarini tuzish zarurati tug‘ilaladi. Har qanday davlat muayyan hududda joylashgan. Uning fuqarolari ham xuddi shu hududda istiqomat qilishadi. O‘zining ijtimoiy funksiyalarini bajarish - fuqarolarning iqtisodiy turmushi va himoyasini tashkil etish, sug‘urta zahiralarini yaratish va hokazolar uchun davlat turli xil faoliyatni amalga oshiradi. Ammo aholining soni ancha ko‘p, hududiy o‘lchami katta bo‘lgan sharoitlarda bir markazdan turib bu faoliyatni amalga oshirish - qariyb uddalab bo‘lmaydigan vazifadir. Shu tariqa hokimiyat va boshqaruvning markaziy hamda mahalliy organlari o‘rtasida vakolatlarni bo‘lish ehtiyoji ham paydo bo‘ladi. Bu davlat (hududiy) tuzilishi zaruratini keltirib chiqaradigan birinchi sababdir. Ikkinchi sabab u yoki bu davlat aholisining ko‘p millatliligi bilan bog‘liq. Har bir xalq, millatning o‘z an’analari, davlatchilik bo‘yicha tarixiy tajribasi mavjud, madaniy, til va boshqa ma’naviy ehtiyojlarga ega. Bularning hammasini davlat tuzilishi chog‘ida nazarda tutish kerak. Uchinchi sabab subyektiv va hatto tasodifiy omillar - o‘zlashtirib olish, mustamlakachilik ta’siri, siyosiy manfaatlar va boshqa ko‘pgana holatlardan iborat bo‘lishi mumkin. Boshqaruv shakli singari hududiy tuzilish ildizlari ham juda 6

qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimgi Sharq despotik imperiyalariyoq viloyatlar, shaharlar, satrapiyalar, zabt etilgan hududlarga bo‘lingan. Ular o‘z hududiy tuzilmalari hamda o‘z hokimiyat va boshqaruv organlariga ega bo‘lishgan. Albatta, davlat o‘z hududiy tuzilmalarining oddiy yigandisidan iborat emas. Lekin bu tuzilmalarsiz davlat mavjud bo‘la olmaydi. Davlatshunos olimlar tomonidan davlat tuzilishi tushunchasiga ko‘plab ta’riflar berilgan. Lekin ular bir-birlaridan unchalik katta farq qilmaydi. Ularning qariyb barchasi davlat tuzilishi shakli deganda davlat hokimiyatining ma’muriy-hududiy tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil etuvchi qismlar o‘rtasidagi, davlatning alohida qismlari o‘rtasidagi, markaziy va mahalliy organlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar xarakterini tushunish kerak, deb hisoblashadi. Tuzilish tarkibiga ko‘ra davlatlar oddiy - unitar hamda murakkab - federativ va konfederativ davlatlarga bo‘linadi. Davlat tuzilishi shakli nafaqat ommaviy hokimiyat bilan, balki davlatning yana bir muhim xususiyati - aholining hududiy tashkiloti bilan ham chambarchas bog‘likdir. Unitar davlat Unitar (yagona, lot. «unus» - «bir» so‘zidan olingan) davlat oddiy tuzilishga ega yaxlit davlat bo‘lib, to‘la siyosiy birligi bilan boshqalardan farq qiladi. Unitar davlatlarning aksariyati muayyan ma’muriy-hududiy bo‘linish (tumanlar, viloyatlar, kantonlar)ga ega. Biroq mazkur mustaqil qismlar davlat suvereniteti alomatlariga ega emas. Bunday davlatda oliy organlarning yagona tizimi hamda yagona qonunchilik mavjud bo‘ladi. Unitar davlatning yaxshi tomoni shundaki, uning tuzilishi sodda bo‘lib, oliy hokimiyat to‘laligacha uning tasarrufida bo‘ladi. Unitar davlat belgilari:  butun mamlakat miqyosda bir xil bo‘lgan vakillik, ijroiya va sud organlari mavjud;  bitta konstitutsiya;  yagona qonunchilik tizimi;  yagona fuqarolik;  yagona pul birligi; 7

 barcha ma’muriy hududiy birliklar uchun umumiy bo‘lgan soliq va kredit siyosati;  unitar davlatlar tarkibiy qismlari severenitetga ega emas (ya’ni tom ma’nodagi davlatlar emas);  yagona armiya;1 Barcha unitar davlatlarga xos bo‘lgan markazlashtirish turli shakllarda va turli darajada namoyon bo‘lishi mumkin. Ba’zi mamlakatlarda mahalliy organlar umuman bo‘lmaydi va ma’muriy-hududiy bo‘linmalar markaziy hokimiyat vakillari tomonidan boshqariladi. Boshqa davlatlarda mahalliy organlar tashkil etiladi-yu, lekin ular (bevosita yoki bilvosita) markaziy hokimiyat nazorati ostida bo‘ladi. Markaziy hokimiyat mahalliy organlar ustidan nazoratning qanday turini amalga oshirishiga qarab, unitar davlatlar markazlashgan va markazlashmaganga bo‘linadi. Bundan tashqari, ba’zi unitar davlatlarda bir yoki bir necha hududiy bo‘linmalarga boshqalardan imtiyozliroq huquqiy maqom berilishi mumkin. Bunday unitar davlat nisbiy ma’muriy mustaqil muxtoriyat (avtonomiya)ga ega bo‘ladi. Avtonomiya - yunoncha “o‘zim qonun” ma’nosini anglatadi. Bu davlatning shunday bir bo‘lagiki, o‘z ichki masalalarini o‘zi hal qilish huquqiga ega, u bir davlat tarkibida yashovchi xalqlarning soni va iqtisodiy rivojlanishdagi notekislik oqibatida yuzaga keladi. Biroq avtonom tuzilmalarda o‘zini – o‘zi boshqarish huquqi boshqa aholiga nisbatan kengroq bo‘lsada, ularning mustaqilligi mrkaziy hokimiyat belgilagan doiradagina mavjud bo‘ladi. Unitar davlatdagi avtonomiya bilan federatsiya tarkibidagi avtonomiyani farqi bor. Unitar davlatdagi avtonomiyada vakolat markazdan quyiga berilsa, federatsiyada aksincha, subyektlardan federatsiyaga beriladi. Davlat tuzilishining yuqoridagi shakli hududiy bo‘linmalarning maxsus manfaatlarini hisobga olish zarur bo‘lgan joylarda qo‘llaniladi. Biroq, muxtoriyatlar mustaqilligiga markaziy hokimiyat belgalagan doiradagina yo‘l qo‘yiladi. 8

Yana bir jihatni hisobga olish kerak. Unitarizm yer egaliklari, knyazlik va boshqalarga bo‘linib ketgan feodal tarqoqligiga nisbatan o‘z davri uchun ilg‘or hodisa bo‘lgan. Zero, u yagona bozorning vujudga kelishi, burjua iqtisodiy munosabatlarining rivojiga yo‘l ochib bergan. Lekin kapitalizmning rivojlanib borishi, fan-texnika taraqqiyoti bilan, yangi iqtisodiy muammolarning paydo bo‘lishi va boshqa omillar tufayli integratsiya jarayonlari boshlanib ketadi. Bular esa, murakkab davlatlar va ularning tuzilmalari - federatsiya, konfederatsiya, hamdo‘stlik va hokazolarni yuzaga keltiradi. Federativ davlat Federativ davlat (lot. «feodus» - ittifoq, shartnoma) - murakkab davlat. Davlat va huquq fanida davlatlarning shartnoma va qonuniy tartibga solingan birlashuvini ta’sis etishga asoslangan ittifoqi federatsiya deb ataladi. Demak, o‘zaro birlashishga intiluvchi bir qancha mustaqil davlatlar mavjud bo‘lgan joydagina federatsiya tashkil etilishi mumkin. Rejalashtirilayotgan Rossiya va Belorussiya ittifoqi munosabati bilan hozirgi vaqtda federatsiya haqida juda ko‘p gapirilayotgani diqqatga sazovor. Bunda ajablanarli joyi shundaki, ko‘pchilik (siyosatchilar, yuristlar, jamoat arboblari ham) federatsiya nima ekanligi haqida juda mavhum tasavvurga ega ekanlar. Shu munosabat bilan biz tarixga murojaat etishga qaror qildik. Federatsiyaning kelib chiqish tarixini taxminan shunday tasavvur etish mumkin: siyosiy jihatdan shakllanib bo‘lgan bir qancha kichik davlatlar mustaqil yashashga intilishadi-yu, biroq tashqi xavf-xatar va ichki qiyinchiliklar ulardan boshqa o‘zlariga o‘xshash davlatlar bilan birlashishni talab qilayotganiga ishonch hosil qiladilar. Shunday qilib, ular mazkur birlashuv nimalardan iborat bo‘lishi hamda qanday qonuniy tartibda bu amalga oshirilishi haqida shartnoma tuzib, yagona davlatni barpo etadilar. Bu birlashuv, odatda, «abadiy» deb e’lon qilinadi. Shveytsariyada xuddi shunday voqea sodir bo‘lgan. U yerda kuchli qo‘shnilarga qarshi kurash davomida dastlab 1321 yili Uri, Shvits, Nidvalden va Obvalden deb nomlangan kichik davlatlar (kantonlar) strategik jihatidan birlashishdi va keyinchalik «ittifoq yorlig‘i»ni taqishdi. 1332 yili ular 9

federatsiyasiga Lyutsern kantoni qo‘shildi. 1352 yili Syurix, Glarus va Sug federatsiyaga birlashdi. 1353 yili Bern «abadiy» ittifoqqa qo‘shildi. 1415 yili Aargau kantoni Avstriyadan ajratib olindi va federatsiya tarkibiga kiritildi. Shu yildan boshlab Shveytsariyada har yili o‘tkaziladigan federal syezdlar o‘z ishini boshladi. Ancha keyinroq Amerika Qo‘shma Shtatlari xuddi shunday asosda birlashdilar. Ular dastlab bir-biridan mustaqil 13 ingliz mustamlakasidan iborat bo‘lib, ularning har biri o‘zining maxsus siyosiy va konstitutsiyaviy tarixiga ega edi. 1775 yili bu koloniyalar Angliyaga qarshi kurashda strategik maqsadlarda birlashishdi. 1781 yili, keyin esa, 1787 yili shtatlar federal konstitutsiyalarini ishlab chiqishdi, ya’ni ular endi davlatchilik asosida birlashishgandi. Keyin ular safiga Fransiyadan sotib olingan Luiziana ko‘shildi. Rossiyadan Alyaska sotib olindi. Meksikadan «hududlar», Ispaniyadan Antil orollari tortib olindi. Yuz yilliklar mobaynida mustaqil siyosiy hayot kechirib kelgan 25 nemis mustaqil davlati va erkin shahari 1871 yili xuddi shu tarzda birlashishdi. Ular «abadiy konfederatsiya» sifatida yagona Olmoniyani tashkil etdi. 1867 yilda Shimoliy Amerikadagi uch ingliz viloyati (Kanada, Yangi Shotlandiya va Yangi Braunshveyg) «Kanada nomli yagona mustaqil davlat»ga birlashdi. 1885-1886 yillarda ingliz suvereniteti asosida oltita Avstraliya mustamlakasi, Yangi Zelandiya va Fiji orollari Avstralosiyo federal davlatiga birlashdi. Mumtoz ma’nodagi federativ davlatlar pastdan yuqoriga, kichikdan kattaga, ko‘plikdan birlikka shaklida tipik tarzda paydo bo‘lgan. Bunda federal konstitutsiyalar siyosiy jihatdan o‘sib-chatishib ketadigan kichik davlatlar aynan nimalarda o‘z mustaqilliklarini saqlab qoladi-yu, nimalarda yo‘qotishlarini belgilab beradi. Odatda, ularning har biri uchun alohida taallukli bo‘lgan hamda hamdo‘stlik birligiga xavf solmaydigan hamma narsada ularga mustaqillik beriladi. Agar, mabodo, ittifoq davlati o‘z vakolatini suiiste’mol qilib, mahalliy ishlarga aralashadigan bo‘lsa, mahalliy mustaqillik tarafdorlari federal konstitutsiyaga ishora qilib: «Biz - federalchilarmiz! Bizning davlatimiz unitar 10

emas, federativ davlatdir», deyishadi. Shunday qilib, I.Ilin asosli ravishda ta’kidlaganidek, «federalizm» g‘oyasi o‘zining bosh, birlashtiruvchi, markazlashtiruvchi ahamiyatidan tashqari aks ta’sir holatlarini ham o‘z ichiga oladiki, bular qismlarning so‘nmas o‘ziga xosligi, ularning qonun doiralaridagi mustaqilligi, katta ittifoq qa’ridagi jonli tashabbuskorliklaridan iborat. Muhimi, shuni ta’kidlash joizki, bu aks ta’sir holatlari yuridik emas, siyosiy ma’noga ega, zero, u konstitutsiyaviy normalarga emas, balki ularni hayotda qo‘llash va amalga oshirishga taalluqli»1. Shuningdek, federatsiya kichik davlatlarning bir-biri bilan chatishib ketishining hech ham birdan-bir va buning ustiga eng yaxshi usuli emasligani nazarda tutish kerak. Tarixning shohidlik berishicha, federatsiya asoslarida emas, balki unitar davlatga singib, to‘la chatishib ketish asosida yaxlit bir butunlikka aylanish hollariga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan, Fransiyani olaylik. U hozirgi holatdagi birlikka uch-to‘rt asr davomida erishgan. Vaholanki, dastlab Fransiya bir qirollik, bir kurfyurstlik, 26 gersoglik, olti knyazlik, bir markgraflik, bir erkin graflik, 77 graflik, 19 vitsegraflik, 14 «mulk», bir «mar-kizlik», bir «kaptalat» va 13 vaqf yerlari (ularning ba’zilari keyinchalik Germaniya va Shveytsariyaga o‘tib ketgan)dan tashkil topgan. XIX asr boshlariga kelib, shunchalik ko‘p davlatlarning izi ham qolmadi. Italiya, Ispaniya, Angliya ham xuddi shunday holatni boshdan kechirdi. Shu holatlarning hammasida kichik davlatlar federatsiyaga kirish yo‘li bilan emas, balki bittasiga singib ketish yoki qo‘shilish orqali birlashgan. Millatlar aralashib, xalqlarning unitar siyosiy shakl doirasida siyosiy farqlanish jarayoni nihoyasiga yeta boshlagandi. Shunday qilib, tarixda yirik davlatlar vujudga kelishining ikki yo‘li mavjud. Har ikki yo‘l bir nechta yoki ko‘pchilik alohida-alohida davlatlardan boshlanadi. Birinchi yo‘l - shartnomaviy birlashuv (federatsiya) yo‘li; ikkinchisi - unitar davlatga iqtisodiy va madaniy chatishib ke-tishning siyosiy qo‘shilish yo‘li. Federativ tuzum o‘z asoslariga ega ekanligani ta’kidlash zarur. Bu asoslarsiz u yo «qog‘ozda» qolib ketadi yoki «soxta federatsiya»ga aylanib, 11

mamlakatni parchalanish, zaiflashuvga olib keladi hamda adoqsiz ichki nizolar, to‘ntarishlar, fuqarolik urushlari va fitnalarga yo‘l ochadi. Federativ tuzumning birinchi asosi - ikki yoki bir necha mustaqil davlatning mavjud bo‘lishi dan iborat. Agar bular bo‘lmasa, hech qanaqangi federatsiya haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Federatsiyaga kiruvchi har bir davlat yo butunlay mustaqil bo‘lishi yoki jilla bo‘lmaganda o‘z mustaqilligini e’lon qilib, uni amalga oshirish uchun kurashni boshlashi kerak. I.Ilin to‘g‘ri ta’kidlaganidek, «ularning har biri o‘z ichida mustahkam hokimiyat, birlik va huquq-tartibotga ega bo‘lgan jipslashgan davlat jamoasi bo‘lmog‘i darkor. Siyosiy beqiyofalar, ko‘chmanchi qum sahrolari, qalbaki «davlat sifatlar», (hushi joyiga kelmaydigan jinnilardek) hamisha ezilgan, darg‘azab holatdagi jamoalar federatsiyani tashkil etolmaydi: zero, ular shakl-shamoyilsiz, mas’uliyatsiz, hushi joyiga kelmaydigan, davlat shartnomasini tuzishni ham, unga rioya qilishni ham uddalay olmaydigan mavhum mubham narsalardir»1. Ikkinchi asos - davlatlar nisbatan uncha katta bo‘lmasligi kerak. YA’ni yangi tashkil topgan davlat hayotiy-siyosiy ma’noga ega bo‘lsin. Jahonda ma’lum bo‘lgan federatsiyalar ichida kichkina Shveytsariya uchun federatsiyaga birlashish eng oson kechgandi, ulkan Qo‘shma Shtatlar uchun bu jarayon mashaqqatli kechgan. Lekin, shunga qaramay, hatto Shveytsariya ham yangi «kantonlar»ni qabul qilishdan qat’iyan bosh tortib kelmoqda. Qo‘shma Shtatlar esa, o‘z tarkibiga Kanadaning kirishiga hech rozi bo‘lmayapti. «Shunday hududiy etnik va xo‘jalik miqyoslari mavjudki, - deb yozadi I.Ilin, - bunday miqyoslarda federativ shakl butunlay foydasiz: u tartibni, hayot va xo‘jalik xavfsizligini yengallashtirish o‘rniga uni bema’nilarcha qiyinlashtiradi. Aynan shuning uchun ham bironta jiddiy va tajribali siyosatchi SHo‘rolarning go‘yo «federativ tuzum»ni amalga oshirayotganiga hech qachon ishona olmagan. Shuning uchun ham «butun jahon sovet ittifoqi» so‘zlari bir vaqtning o‘zida ham yuridik ahmoqlik, ham siyosiy aldamchilik bo‘lib yangraydi». Uchinchi asos shundan iboratki, shartlashayotgan davlatlar bir-birlariga haqiqatan ham strategik, ham xo‘jalik, ham siyosiy jihatdan aniq ehtiyoj sezishi zarur. Aks holda federatsiya tarkib topmaydi ham, o‘zini saqlab qololmaydi ham. 12

Umuman, federatsiya o‘ylab topilmaydi. O‘zidan-o‘zi paydo bo‘lib qolmaydi - u jonli mavjudot singari o‘sib-ulgayadi. Lekin bu ham kam - xalqaro bu ehtiyojni tushunib yetishlari, uning foydasini e’tirof etishlari va shu birlashuvni ixtiyor qilishlari darkor. Kichik davlatlar bir-birlarisiz yashay olmagan, lekin ularning buni tan olishni istamaganligi, birlashishni uddalay olmay, fuqarolik urushlari yoxud istilolardan halokatga uchragan misollar tarixda ko‘p topiladi (Rus knyazliklari). Shuningdek, boshqalar bilan shartnoma asosida birlashishga yo‘l topolmay, qirilib ketgan xalqlar haqida ham tarix shohidlik beradi. Federativ tuzumning to‘rtinchi asosi shundaki, xalqda o‘z burchini anglash hissi tarbiyalangan, majburiyatlar va shartnomalarga xolis va sadoqat bilan qarash, o‘z sha’ni va qadr-qimmatini bilish, davlat sifatida o‘zini o‘zi boshqara olish qobiliyati shu xalqqa xos fazilatlar bo‘lgan joydagana bunday federatsiyani tuzish mumkin. Davlatlar ittifoqi sadoqatga asoslanib, abadiyatga tuziladi. Bu ittifoq «ixtiyoriy chiqib ketishlar», xiyonatni tan olmaydi, siyosiy shuhratparastlik, buyuklik vasvasasi hamda boshqa xalqlarga nafrat bilan qarash kasalligiga mubtalo bo‘lgan xalqlar o‘rtasida bunday ittifoqning bo‘lishi mumkin emas. Davlatlarning shu tarzdagi ittifoqi uzoq yashay olmaydi - u yo unitar davlat shakliga almashadi yoki o‘zining barcha ishtirokchilarini xarob qilib, o‘zi ham halokatga uchraydi. Nihoyat, xalqqa (yoki xalqdarga) kelishish sanati yoki siyosiy murosa iste’dodi hadya etilgan joyda federatsiya vujudga kelishi mumkin. Kelishish san’ati iroda intizomini, umumiy ish uchun vatanparvarlik sadoqatini talab qiladi. Siyosiy murosa qobiliyati ikir-chikirlarni orqaga surib, asosiy masalalarda birlashishga erishishdan iborat. Xalqda bunday fazilatlar asrlar davomida tarbiyalanib boradi. Federatsiya asoslari shulardan iborat. Faqat ularni chuqur bilib va anglab olgandan keyingina, bizning fikrimizcha, federatsiya singari murakkab siyosiy hodisa haqida bahs yuritish mumkin. Shunday qilib, federatsiya o‘z tarkibidagi subyektlari davlat mustaqilligiga ega bo‘lgan murakkab davlatdir. Hozirgi vaqtda yuridik adabiyotlarda ittifoq va muxtoriyat ko‘rinishlari tilga olinishini ham qayd etish joiz. 13

Federatsiyada hokimiyat idoralarining ikkk tizimi amal qiladi: federal darajada va federatsiya subyektlari darajasida. Federal darajada prezident,parlament, hukumat bo‘lishi mumkin, federatsiya subyektlari darajasida ham shunday bo‘lishi mumkin. Federativ davlat belgilari:  federatsiya hududi uning subyektlari hududidan tashkil topadi;  oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati federal davlat organlariga tegishli bo‘ladi;  federatsiya subyektlari va federatsiyaning o‘zi o‘rtasidagi vakolatlar ittifoq konstitutsiyasi bilan ajratiladi;  federatsiya subyektlari o‘z konstitutsiyasi, o‘zlarining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlariga ega;  federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi (vakillik) idorasi ikki palatali tuzilishga ega (federatsiya a’zolarining manfaatlarini ifoda e tuvchi palata mavjud );  ikki foqarolilik (ittifoq va federatsiya subyektlari fuqarosi); Federatsiya milliy va hududiy turlarga bo‘linadi: Milliy federatsiyaning xususiyatlari : a) subyektlari – milliy davlatlar va milliy davlat tuzilmalari; b) federatsiya subyektlari ixtiyoriylik prinsipiga muvofiq birlashadilar; c) katta va kichik millatlar suvereniteti kafolatlanadi; d) oliy davlat idoralari federatsiya subyektlarining vakillaridan tashkil topadi; e) millatlar o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘ladi. Hududiy federatsiya xususiyatlari : a) federatsiyaning ushbu turini tashkil etuvchi davlat tuzilmalari suveren davlat bo‘lmaydi; b) subyektlar xalqaro munosabatlarda bevosita ishtirok etish huquqidan konstitutsiya bilan mahrum etilgan; c) ittifoqdan bir tomonlama chiqish ta’qiqlangan; d) qurolli kuchlarni ittifoq idorasi boshqaradi. 14

Hozirgi kunda jahonda 20 tadan sal ko‘proq federatsiyalar mavjud. Ittifoq federatsiyasi hududi uning subyektlari hududlaridan tashkil topgani uchun federatsiyaning har bir subyekti fuqarosi bir vaqtning o‘zida butun mamlakat fuqarosi hisoblanadi. Bunday davlat yagona federal Qurolli Kuchlariga, moliyaviy, soliq va pul tizimlariga ega bo‘ladi. Federatsiya subyektlari o‘z harbiy qismlariga ega bo‘lishlari mumkin bo‘lsada, asosiy tashqi siyosiy faoliyatni ham federal organlar olib boradi. Federal davlatda davlat hokimiyatining umumfederal (qonun chiqaruvchi, ijroiya va sudlov) organlari bo‘ladi. Ularning qarorlari federatsiya vakolatlarida qay darajada belgalangan bo‘lsa, o‘sha darajada uning subyektlari uchun majburiy hisoblanadi. Oliy federal organlar bilan bir qatorda federatsiya a’zolari, qismlari, subyektlarining ham davlat hokimiyati oliy organlari bo‘ladi. Shu tariqa federatsiya tarkibida davlat mahkamasining ikki darajasi - federal (ittifoq) hamda respublika (kanton, shtat, yer va hokazolar darajasi) miqyosidagi mahkamalar mavjud. Davlatning federativ mohiyati oliy darajada qo‘sh palatali ittifoq parlamentini tuzishda o‘z ifodasini topadi. Mazkur palatalardan biri (yuqori palata) federatsiya subyektlari manfaatlarini ifodalaydi. Uni shakllantirishda aholisining sonidan qat’i nazar, teng vakillik tamoyilidan foydalaniladi. Ikkinchi palata davlatning barcha aholisi manfaatlarini ifodalash uchun tuziladi. Qo‘sh fuqarolik federatsiya rasmiy belgalaridan biri bo‘lib, bu har bir fuqaro ayni vaqtda ham federatsiyaning, ham tegashli davlat tuzilmasi (masalan, respublika)ning fuqarosi hisoblanishini bildiradi. Federativ davlatda garchi uning subyektlari o‘z huquqiy tizimlarini tuzishlari, o‘z konstitutsiyalariga ega bo‘lishlari mumkin bo‘lsa-da, yagona markazlashtirish tamoyili asosidaga huquqiy tizim amal qiladi. Biroq bu, konstitutsiya ham, qonunlar ham federal konstitutsiya va qonunlarga to‘la muvofiq kelishi va ularga zid bo‘lmasligi shart bo‘lgan subordinatsiya va qonunlar iyerarxiyasi doirasida amal qiladi. Federatsiya subyekti konstitutsiyada ko‘rsatilgan o‘z sudlov va huquqni muhofaza qiluvchi organlariga ega bo‘lish huquqidan foydalanadi. Oliy sud pog‘onasi (instansiya), odatda, federatsiya subyektlari sudlari qarorlari yuzasidan 15

shikoyatlarni qarab chiqmaydi yoki qonunda alohida ko‘rsatilgan holatlardagana ularni ko‘rib chiqishi mumkin. Federatsiyada soliqlarning ikki yo‘nalishli tizimi: federal soliqlar hamda federatsiya subyekti solig‘idan foydalaniladi. Yig‘ilgan soliqlar umumfederal g‘aznaga tushadi, keyin ularning bir qismi (budjet orqali) federatsiya subyektlariga jo‘natiladi. Shu bilan bir vaqtda davlat tuzishmalari (respublikalar) daromadlari yetarli bo‘lmay, ular yordam puli va dotatsiyalarga ehtiyoj sezadi. Moliyaviy qaramlik konstitutsiyaviy mexanizmga qo‘shimcha muhim omillardan biri bo‘lib qoladi. Buning o‘z zaminlari mavjud. Federatsiya subyektlari o‘rtasidagi munosabatlar juda murakkab, ya’ni ularda xo‘jalik munosabatlarining shirkati (kooperatsiyasi) bo‘lib, federatsiyaning bir subyektidan ikkinchisiga moliyaviy mablag‘larning oqib o‘tishi yuz berib turadi. Shu bois federatsiya subyektlarining biri ushbu ittifoqdan chiqishni ixtiyor etsa, federatsiya boshqa a’zolariga bu narsa ma’qul bo‘lmaydi. Binobarin, buning uchun federatsiya barcha a’zolarining roziligi kerak bo‘ladi. Boshqacha aytganda, millatlarning o‘z taqdirlarini o‘zlari belgilash tamoyili davlat yaxlitligiga putur yetkazmasligi lozim. Hozirgi sharoitlarda federativ davlatda millatlarning o‘z taqdirlarini o‘zlari belgalash huquqini amalga oshirish shunchalik murakkabki (xo‘jalik munosabatlarining uzilishi, etnik jihatdan ozchilikni tashkil etganlarning muammolari, to‘qnashuvlar, jumladan, qurolli to‘qnashuvlar, qochoqlar, inson huquqlarining buzilishi, ishlab chiqarishning pasayib ketish), federatsiyadan chiqish uchun qilingan har bir da’vatning xalq, millat uchun qanchalik qimmatga tushishini yaxshilab mulohaza qilish zarur. Albatta, hayot g‘oyat murakkab, yuz berishi mumkin bo‘lgan har bir noxush hodisani oldindan ko‘rish qiyin. Prezidentimiz aytganidek, har bir millat o‘z taraqqiyot yo‘liga ega bo‘lishi lozim. Muhimi - ushbu yo‘l boshi berk ko‘chaga eltmasligi kerak. Axir shunday holatlar ham bo‘ladiki, muayyan federatsiyaga kirish hodisasi millat, xalq uchun o‘lim bilan baravardir. Zero, bunday federatsiyada millatning an’analari, tili, boringki qadr-qimmatini maxsus ishlab chiqilgan rejalar asosida yo‘q qilish hollari ham yuz berishi mumkin-ku! Biroq, 16

bunday davlatni aksariyat hollarda federativ davlat deb atash qiyin. Aslida u unitar avtoritar, totalitar davlatga ko‘proq o‘xshaydi. Har qanday federatsiyaning bosh masalasi ittifoq bilan federatsiya subyekti o‘rtasidagi vakolatlar chegaralarini aniqlashdan iborat. Davlat tuzilmalarining ahvoli va ular munosabatlarining mazmun-mohiyati aynan shunga bog‘likdir. Qoidaga ko‘ra, u federatsiya konstitutsiyasi yoxud federativ shartnomada belgalab qo‘yiladi. Ma’lumki, federativ va mahalliy organlar vakolatlari masalasi uch tamoyil asosida hal etiladi: birinchisi - beistisno federatsiya vakolati tamoyili , faqat federatsiya qaror qabul qilishi va me’yoriy hujjatlar chiqarishi mumkin bo‘lgan masalalarni aniq belgilashdan iborat. Qolgan barcha masalalarni hal etish federatsiya subyektlari vakolatiga kiradi; ikkinchi tamoyil - ham federatsiya, ham federatsiya subyektlari hamkorlikda hal etadigan, ya’ni bir xil vakolatga ega bo‘lgan masalalar ro‘yxatini belgilash tamoyili; uchinchisi -uch sohaviy vakolatlar tamoyili . U (federatsiya subyektlari) shtatlar, respublikalar, yerlar, kantonlar bo‘yicha federal vakolatlarni hamda federatsiyaning o‘zi va federatsiya subyektlarining birgalikda hal qilish huquqini beruvchi vakolatlarni belgalashni ko‘zda tutadi. Ba’zi federativ davlatlar (masalan, Rossiya) amaliyotida vakolatlarni taqsimlashning shu vakolatlarni ixtiyoriy topshirish usuli ham paydo bo‘lganligiga e’tiboringizni qaratishni istardik. Bu qoida federatsiya subyektining markazga qat’iy tobeligi masalasini ancha yumshatadi hamda vakolatlarni taqsimlash tamoyilining ixtiyoriyligadan dalolat beradi. Bu o‘z navbatida an’anaviy federatsiya subyektlaridan ko‘proq mustaqilliga bilan, vakolatlarning markazlashtirilgan taqsimoti o‘rniga ularning ixtiyoriy taqdim etilishi bilan ajralib turadigan «birlashgan a’zolik» tushunchasini dunyoga keltirdi. Millatning o‘z taqdirini o‘zi belgalash, ya’ni federatsiya tarkibidan chiqish huquqi federatsiyaning eng murakkab masalalaridan biridir. Turli federatsiyalar konstitutsiyalari tahlili ularning birontasida ushbu tamoyil qonuniy mustahkamlab 17

qo‘yilmaganini ko‘rsatdi. Faqat sobiq SSSR Konstitutsiyasi bundan mustasno bo‘lib, u ham aslida quruq bayonotdan nariga o‘tmagandi. Zero, unda mazkur huquqni amalga oshirish omillari ko‘rsatib berilmagandi. Bunday qilinishining o‘z asoslari bor. Federatsiya subyektlari o‘rtasidagi munosabatlar odatda chambarchas bog‘lanib ketgan bo‘ladi. Xo‘jalik aloqalarining kooperatsiyalashuvi, moliyaviy mablaglarning federatsiyaning bir subyektidan ikkinchisiga oqib o‘tishi odatiy bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham federatsiya subyektining bir tomonlama ittifokdan chiqish haqidaga xohish-irodasi boshqa barcha a’zolarga ma’kul kelmasligi mumkin. Binobarin, butun federatsiyadan to‘liq ruxsat olishga to‘g‘ri keladi. Boshqacha aytganda, millatlarning o‘z taqdirlarini o‘zlari belgalashlari huquqi tamoyili davlatning bir butunligiga rahna solmasligi kerak. Yuqorida ittifoq yoki muxtoriy (avtonom) federatsiyalar bo‘lishi mumkinligini eslatgandik. Endi ular o‘rtasidaga farqlarni asoslashga harakat qilamiz. Buni «sho‘ro» federatsiyasi misolida yaqqol kuzatish mumkin. Sobiq Ittifoq tarkibi federatsiyaning ikki turi - ittifokdosh respublikalarni birlashtirgan (ya’ni ittifoq) federatsiya hamda muxtoriyatga asoslangan (ya’ni muxtoriy) federatsiyadan iborat bo‘lganligi ma’lum. Ularning birinchisiga suveren (aslida qog‘ozda) davlatlardan tashkil topgan Sovet Ittifoqi misol bo‘la oladi. Ikkinchisiga esa, RSFSR misol bo‘lib, uning tarkibiga 16 muxtor reyepublika, 5 muxtor viloyat va 10 muxtor okrug kirgan. Lekin ittifoq federatsiyasining muxtoriyatdan farqi shu bilan cheklanib qolmasdi. SHo‘ro federatsiyasining ikki turi o‘rtasidagi farq, shuningdek, ular davlat hokimiyati organlarining tuzilishidagi o‘ziga xos xususiyatlarda ham o‘z ifodasini topgan. Chunonchi, SSSR Oliy Kengashi ikki palatadan iborat edi. RSFSR Oliy Kengashi muxtoriyatga asoslangan federatsiyaning oliy organi sifatida yolg‘iz bir palatadan iborat qilib tuzilgandi. Bundan tashkdri, ittifoqdosh respublika federatsiyadan chiqish huquqiga ega bo‘lib, na muxtor respublika va na muxtor viloyat bunday huquqqa ega emasdi. Hozirgi vaqtda Rossiya, AQSH, Braziliya, Hindiston federativ davlatlar sifatida mavjud. Odatda, federatsiya normativ shartnoma asosida (1922 yili 18

SSSRning tashkil topishi) yoxud konstitutsiya qabul qilinishi asosida vujudga keladi (AQSH, 1787 yil)1. Konfederatsiya davlati. Konfederatsiya davlatlarning shunday ittifoqidan iboratki, u qat’iy muayyan maqsadlar (siyosiy, harbiy, iqtisodiy maqsadlar) yo‘lida shartnoma yoki bitim asosida tuziladi hamda muvaqqat xarakterga ega bo‘ladi. Konfederatsiya keyinchalik yo federatsiyaga (AQSH, Shveytsariya singari) o‘sib, birlashadi yoxud (Avstro-Vengriya kabi) tarqalib ketadi. Konfederatsiyada yagona hudud, yagona fuqarolik bo‘lmaydi. Har bir davlat – xalqaro huquqning teng huquqli subyektidir. Konfederatsiya belgilari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:  konfederatsiya – muayyan maqsadlarga erishish uchun birlashgan mustaqil davlatlar ittifoqidir;  konfederatsiya – mustahkam bo‘lmagan tuzilma;  yagona hududning yo‘qligi (konfederatsiya uning a’zolari bo‘lgan davlatlar hududidan tashkil topadi);  yagona fuqarolikning bo‘lmasligi;  konfederatsiya subyektlari undan erkin chiqish huquqiga egadirlar;  konfederatsiya subyektlari ittifoq hokimiyati qonun xujjatlarini nullifikatsiya (e’tirof etmaslik yoki qo‘llamaslik) huquqiga egadirlar;  konfederatsiya vakolatiga uncha ko‘p bo‘lmagan (urush va tinchlik, xalqaro siyosat va h. k.) masalalarin hal etish kiradi;  konfederatsiya budjeti uning a’zolarining ixtiyoriy badallaridan tashkil topadi. Konfederatsiya misoli sifatida 1848 yilgacha bo‘lgan Shveytsariyani, hozir esa Yevropaning 15 davlatini birlashtirgan Yevropa ittifoqini keltirish mumkin. Konfederatsiyani tashkil etuvchi davlatlar xalqaro huquqiy munosabatlar subyektlari sifatida sakdanib qolib, o‘z fuqaroliklari bo‘lishida, hokimiyat organlari tizimini boshqarishda, sudlov organlariga egalik qilishda davom etadilar. Ular hokimiyatni mustaqil boshqarib, o‘z konstitutsiyalariga ega bo‘ladilar. Shuning uchun konfederatsiya darajasida qabul qilinadigan xujjatlar shu 19

konfederatsiyaga kiruvchi davlatlar oliy organlari tomonidan ma’kullanishi shart. Konfederatsiya a’zolari o‘z mustaqyl daromad manbalariga ega bo‘lib, uning bir qismini konfederatsiya budjetiga o‘tkazishlari mumkin. Konfederatsiya armiyasi mazkur konfederatsiya a’zolari bo‘lgan davlatlar harbiy qismlaridan tashkil topadi va ularning qarorlari asosida konfederatsiya qo‘mondonligi ixtiyoriga yuboriladi. Umuman, ta’kidlash lozimki, davlat hokimiyati tuzilishi biz yuqorida ko‘rsatib o‘tgan shakllardangina iborat, deb o‘ylash noto‘g‘ri bo‘lurdi. Dunyo davlatlararo birlashish va oshkora xukuqiy ittifoqlarning ko‘plab shakllari (shaxsiy va haqiqiy uniya1, vassallik, syuzerenitet2, millatlar va davlatlar hamdo‘stligi, davlatlar hamjamiyati)ni, dominionlar va metropoliyalar, savdo ittifoqlari, harbiy bloklar munosabatlari va hokazolarni ko‘p ko‘rgan. Biroq, bular endi davlatlararo birlashmalarga kiradi. Bundan tashqari tantanali ravishda e’lon qilingan federatsiya aslida unitar davlat bo‘lib chiqqan holatlar ma’lum. «SHo‘ro xalqlari milliy sotsialistik davlatchiliganing oliy shakli»16 hisoblangan sho‘ro federatsiyasi bilan xuddi shunday bo‘lgandi. SHo‘ro sotsialistik ittifoqdosh respublikalari SSSR Konstitutsiyasida mustahkamlangan ixtiyoriy birlashuv asosida yagona ittifoq davlati sifatida SSSRga kiradilar, deb hisoblanardi. SSSR Ittifoqini tuzish haqidagi shartnoma (1922 yil) bu birlashuvning huquqiy asosi bo‘lgandi. Biroq, bu faqat qog‘ozdagina shunday, ya’ni yuristlar tili bilan aytganda, de jure bo‘lib, amaldagi siyosat - de jure markazdan turib amalga oshirilishi davom etavergan. Shunga o‘xshash holatni Rossiyada hozir ham kuzatish mumkin. Chunonchi, bu yerda ijroiya hokimiyati rahbarlarini saylash - shahar va viloyatlar ma’muriyatlari boshliqlarini mamlakat prezidenti tomonidan tayinlanishi bilan qo‘shib olib boriladi. Lekin joylardagi oliy mansabdor shaxslarni poytaxtdan turib tayinlash va ularning vakolatlarini belgilab berish federatsiya emas, unitar davlatning alomatidir. Bundan tashqari Rossiya oldingi xatolarining ham jazosini tortmokda. Axir sobiq Ittifoq davlat-hududiy chegaralanishi davrida millatlar manfaatlari hisobga olinmay yaratilgandi. O‘sha vaqtlarda boshqacha bo‘lishi ham mumkin emasdi. Zero, millatga mansublik qandaydir ikkinchi darajali, asta-sekin barham topib ketadigan tushuncha deb 20

qaralardi. Faqat birgana «millat» - yagona sho‘ro xalqigina yashashga haqli edi. Biroq, tarix hamma narsani joy-joyiga qo‘yishi yana bir bor o‘z isbotini topdi: bunday davlat, to‘g‘rirog‘i, davlat tuzilishining bu shakli o‘limga mahkum bo‘ldi. Insoniyat uchun eng muxim sabokdardan biri shundan iboratki, davlat tuzilishining har qanday shaklida ham markaz bilan hududiy joylar o‘rtasida vakolatlar har qanday milliy-etnik mojarolarning kelib chiqish ehtimolini qariyb yo‘q darajaga olib boradigan omillarni yaratish imkonini beradigan tarzda taqsimlanishi darkor. Buni albatta yodda tutish lozim. Chechenistondagi voqealar buning yorqin dalilidir 21

Foydalanilgan adabiyotlar ro ’yxati: 1. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. Toshkent, 1996. 2. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1- tom. Toshkent, «O‘zbekiston», 1996. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent, «O‘zbekiston», 1998. 4. Mualliflar jamoasi. Davlat va huquq nazariyasi. TDYUI, Toshkent, 2000 yil 5. Z.Islomov. «Davlat va huquq: umumnazariy masalalar», Toshkent, «Adolat». 6. A.Saidov, U.Tojixonov. Davlat va huquq nazariyasi. IIVA, Toshkent, «Adolat», 2001. 7. A.Saidov, U.Tojixonov, X.Odilqoriyev. «Davlat va huquq asoslari». IIVA, Toshkent, «Sharq» nashriyoti, 2002.22

Похожие

Davlat shakllari ( boshqaruvi, tuzilish shakli, siyosiy rejimi va funktsiyalari)

Davlat boshqaruv shakli

O’zbekiston respublikasining davlat tuzilishi va boshqaruv shakli

Xalqaro shartnomalarning shakli, tuzilishi

Huquq shakli (manbai) tushunchasining mazmuni.