Давлат шакллари (2) - Юриспруденция - Рефераты

Давлат шакллари (2)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

ДАВЛАТ ШАКЛЛАРИ Режа: 1. Давлат шакллари тушунчаси 2. Давлат бошқариш шакли 3. Давлат тузилиш шакли 4. Сиёсий тартиб

Давлат шакллари тушунчаси. Бу бошқариш учун давлат ҳокимиятини ташкил этиш, давлат тузилиш ва сиёсий тартибни амалга ошириш усулларидир. Давлат шакли биринчи навбатда давлат ҳокимиятининг — маҳаллий ва олий ҳокимият органларининг тузилишидир. Давлатнинг бошқарув шакли — бу давлат ҳокимиятининг тармоққа бўлинишидир. Биринчи қонун чиқарувчи ҳокимият (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси). 2) Ижро этувчи қокимият (Ўзбекистон Республикаси Президенти Девони ва Вазирлар Маҳкамаси). 3) Суд ҳокимияти (Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди ва Олий хўжалик суди). Давлат шаклини иккинчи таркибий қисми бу давлатнинг тузилиш шаклидир. Бу жамиятнинг миллий, иқтисодий ва маданий хусусиятларига боғлиқдир. Тузилиш шакли бўйича давлатлар унитар, яъни оддий давлат тузилишига, федератив — мураккаб давлат тузилишига ва конфедератив давлат тузилиш шаклига бўлинади. Давлат тузилиш шакли — ҳар бир давлатнинг сиёсий ва маъмурий — ҳудудий -тузилишини бирлаштиради. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида яшовчи барча халқнинг тарихий ва миллий хусусиятлари ҳисобга олинган унинг маъмурий — ҳудудий тузилиши вилоятлар, туманлар, шаҳарлар, шаҳарчалар, қишлоқлар, овуллар ва Қорақалпогистон Республикасидан иборат. Давлат шаклини учинчи таркибий қисм — бу давлат ҳокимиятининг амалга ошириш усулларидир. Бу нуқтаи назардан жаҳондаги давлатлар икки усулга демократик сиёсий тартиб ва ғайридемократик сиёсий тартибга бўлинади. Демак, кўрамизки, давлат шакллари уч қисмдан давлатнинг бошқариш, давлат тузилиши ва давлат ҳокимиятини амалга ошириш усуллари — сиёсий тартибдан иборатдир. 2. Давлат бошқарув шакли. Бунда давлат ҳокимияти ва органларининг ташкил топиш ва тузилиш тартиби белгиланади. Жаҳондаги барча давлатлар бошқарув шаклига кўра монархия ва

республикага бўлинади. Монархия сўзи юнонча бўлиб, «якка ҳокимлик» маъносини билдиради. Монархия — бу олий давлат ҳокимиятини бир шахснинг (монарх, подшо ва император) қўлида бўлади ва бу ҳокимият мерос авлоддан — авлодга қолдирилади. Монархиянинг асосий белгилари шундан иборатки: у мустақил бўлиб давлатни якка ўзи бошқаради; ҳокимиятни муқаддас деб эълон қилади, давлатни умрбод бошқаради ва подшолик мерос қилиб авлоддан — авлодга қолдирилади. Монархия бошқариш давлат шакли ўз навбатида иккига бўлинади. Чекланмаган — мутлоқ (абсолют) монархия ва чекланган (ёки парламентер) монархия. Монархнинг ҳокимияти бирон орган ва қонун билан чекланмаган бўлса — бу мутлоқ (абсолют) монархия. Масалан, тарихда рим қулдорлик давлати, Шарқ деспотия Миср, Хитой қулдорлик давлатлари. Ҳозирги вақтда чекланмаган монархия бошқариш давлат шакллари Иордания, Омон, Катар, Бирлашган Араб Амирлиги давлатларида мавжуддир. Чекланган монархияда (ёки парламентар) монархияда давлат тепасида турувчи монарх, подшонинг ҳокимияти бирон орган ёки Конституция билан чекланиб қўйилади. Масалан, Буюк Британия, Япония, Швеция, Дания, Норвегия ва бошқалар. Бу давлатларда монарх давлат бошлиғи бўлиб, «подшолик қилади, лекин давлатни бошқармайди», давлатни ҳукумат бошқаради. Чекланган монархия давлатлари — ўз навбатида дуалистик ва парламентар монархияга бўлинади. Дуалистик монархия давлатларига Саудия Арабистони, Қувайт давлатлари киради. Бу давлатларда ҳокимият подшо билан парламент ўртасида тақсимланган. Амалда давлатни подшо бошқаради. Подшо ҳукуматни ўзи тузади, у парламентни тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга. Парламент монархия шаклидаги давлатларда — давлат бошлиғи монарх, қирол, қиролича, подшо, император бўлиб, амалда булар давлатни бошқармайди, уларнинг ҳуқуқи чекланган, давлатни

ҳукумат бошқаради. Масалан, Англия, Япония, Бельгия, Швеция ва бошқалар. Бу давлатларда давлат бошлиғи монарх, қиролича ва императорни роли катта бўлиб, улар давлатнинг олий вакили, миллий бирлиги ҳисобланиб, давлат ишларини олиб боришда мамлакатда ва халқаро миқёсда ўрни каттадир. Уларнинг давлатни бошқаришда ҳуқуқи чекланган. Амалда давлатни ҳукумат бошкаради. Давлат бошқарувининг республика (бу сўз юнонча бўлиб, «умумийлик» маъносини билдиради) шаклида — давлат ҳокимияти ва бошқаришнинг олий органлари маълум муддатга халқ томонидан сайлаб қўйилади. Республиканинг асосий белгилари - ҳокимият олий идораларининг сайлаб қўйилиши, давлат ҳокимият ваколатларининг тақсимланиши, қонунларнинг назорат қилувчи орган Конституциявий судлар ролини ошириш ва фуқароларнинг давлат ишларини бошқаришда кенг иштирок этишидир. Республика ҳозирги дунёда кенг тарқалган давлат бошқарув шакли бўлиб, ривожланган жаҳон давлатларида унинг уч кўриниши бор: Президентлик республикаси, парламентар республика ва бопқарувнинг аралаш (дуалистик) президентлик республикаси шакли. Президентлик республикаси шаклидаги давлатларга (АҚШ, Лотин Америкаси) ва бошка бир қанча ривожланган давлатлар киради. Қонун чиқарувчи орган АҚШда конгресс бўлиб, у 2 —палатадан — вакиллар ва сенатдан иборат бўлиб, қонунларни қабул қилади. Давлат бошлиғи бўлган Президент ҳукуматнинг ҳам бошлиғидир. Ижро ҳокимияти парламентдан мустақил ҳолда тузилади ва фақат Президентга ҳисоб беради. Ижро ҳокимияти қонунчилик ташаббусига эга эмас. Бош вазир лавозими бу давлатларда бўлмайди. Бу давлатларда Президент билан бирга вице Президентлик лавозими мавжуд. Парламентар республика шаклидаги давлатларда Президент фақат давлат бошлиғи бўлиб, асосий ўринни ҳукумат бошлиғи эгаллайди. Президент бевосита халқ томонидан эмас, балки сайловчилар коллегияси томонидан сайланади. Ҳукумат — министрлар кенгаши олий орган

парламент томонидан тузилади ва унинг олдида жавоб беради. Масалан, бундай давлатларга Германия, Италия, Ҳиндистон, Туркия ва бошқа давлатлар киради. Бу давлатларда парламент ҳукуматга нисбатан ишончсизлик вотуми бериш ҳуқуқига эга. Унинг қабул ёки килмаслик ҳукумат бошлиғига боғлиқ. Бошқарувнинг аралаш (дуалистик президентлик республикаси) шакли. Бу давлатларда кучли ижроия ҳокимияти мавжуд бўлиб, Президент ҳам, давлат бошлиғи ҳам ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир. Уларда вице — президентлик лавозими бўлмасдан, бош вазир лавозими мавжуд бўлиб, ҳукумат қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга. Бундай давлатларга Франция мисол бўлади. Франция Президенти ваколатларини амалга оширишда ёрдам берувчи махсус аппаратга эгадир, Масалан, Францияда у Елисой саройи: Францияда Президент Конституция асосида миллий мустақиллик, ҳудудий бутунлик ва барча хорижий давлатлар билан тузилган халқаро шартномаларга амал қилишнинг мустақкам кафили бўлиб ҳисобланади. 3. Давлат тузилиш шакли. Бу ҳар бир давлатнинг сиёсий маъмурий — ҳудудий тузилиши, давлат олий органлари билан мақаллий органлари ўртасидаги ўзаро муносабатларидир. Давлат тузилиш шакли бўйича оддий (унитар), мураккаб (федератив) ва конфедератов турларга бўлинади. Унитар ёки оддий давлат тузилишида у маъмурий — ҳудудий қисмларга (вилоятлар, губерняларга) бўлиниб, ягона олий органга, қукуматга, конституцияга, фуқароликка, ўзининг ҳудудига, давлат чегарасига, ягона армияга, солиқ ва кредит сиёсатига ва қонунийлигига эга бўлади. Масалан, Англия, Франция, Италия, Ўзбекистон, Украина, Қозоғистон давлат тузилиш шакли бўйича унитар давлатдир. Федератив давлат тузилиши — бу тенг республикалар, мухториятлар, штатлар, кантонлар, вилоятлар ва округларнинг ихтиёрий бирлашувидан иборат. Масалан, Аргентина, Бразилия, Австралия, Мексика, Германия, Ҳиндистон, Россия ва бодқалар.

Федератив давлат белгилари қуйидагилардан иборат: унинг ҳудуди субъектлар ҳудудидан иборат бўлади. Олий қонун чиқариувчи, ижро этувчи ва суд қокимияти федерация миқёсида бўлади. Федерация ва унинг субъектларини ваколатлари федерация Конституциясида белгиланиб қуйилади. Федерация субъектлари ўз конституциясига олий қонун чиқарувчи ижро этувчи ва суд органларига эга. Федерациянинг олий қонун чиқарувчи органи икки табақа ва икки фуқароликдан иборат бўлади. Федерацияга кирувчи давлатлар ихтиёрий равишда марказлашган давлатни ташкил қилади. Федерацияда барча аъзолар номидан мамлакат ички ва ташқи сиёсатида ягона иш олиб боради ва уларнинг манфаатлари ҳимоя қилинади. Собиқ Совет давлати Конституция бўйича Федератив давлат эди. Унда Федератив давлат белгилари мустақкамланган эди. Амалда эса Шўро давлати марказлашган, буйруқбозлик ва партия диктатурасига асосланган унитар давлат эди. Конфедерация бир нечта давлатларнинг муҳим — иқтисодий, мудофаа масалалари бўйича иттифоқидир. Конфедерацияда ягона давлат ҳудуди ягона олий, идора этувчи органлари ва ягона фуқаролик бўлмайди. Ҳар бир конфедерацияга кирувчи давлат муҳим масалалар бўйича бошқариш ҳуқуқини конфедерацияга бериб, ўзининг мустақиллигини сақлаб қолди. Масалан, АҚШ 1776 — 1787 йилларда конфедерация шаклида бўлган, 1952 йилларда Миср ва Сурия давлатлари бирлашиб Бирлашган Араб Реснубликаси конфедерациясини тузди. Кейинчалик бу тарқалиб кетди. 1982 йилда Гамбия ва Сенагал Республикалари бирлашиб Сенегамбия конфедерациясини тузди. 1989 йилда бу конфедерация ҳам тарқалди. Ҳозирги вақтда Европанинг 15 давлатини бирлаштирган Европа Иттифоқи конфедерациядир. Сиёсий тартиб — бу давлат ҳокимиятининг амалга ошириш усулларининг йиғиндисидир. Бу усуллар икки хил бўлади: демократик сиёсий тартиб ва ғайридемократик сиёсий тартиб.

Демократик сиёсий тартибда давлат фуқароларнинг ҳуқуқ, ва брчларини таъминлаш, халқни турли жамоат ташкилотларига бирлаштириш, давлат қокимият ва бошқарув органларини халқ иштирокида сақлаш, давлатни бошкаришда кенг халқ оммасини иштирок этиши таъминланади, Масалан, Ўзбекистон Республикасида давлат сиёсий тартиб бўйича демократик асосда идора этилади. Демократик тартиб асосан икки хил усулда амалга оширилади 1. Вакиллик демократия усули — бунда Ўзбекистон ҳудудиад фшовчи аҳоли Олий Мажлисга вакил депутат сайлайди, давлат аҳамиятига эга бўлган, иқтисодий, сиёси ва масалаларни халқнинг вакили депутатлар сессия да муҳокама қилиб, уларни қабул қилиб давлатни идора этишда халқ ўз вакиллари орқали қатнашади. 2. Бевосита демократия — давлатни идора этишда бевосита иштирокини таъминлайди, яъни давлат аҳамиятига эга бўлган масалаларни ҳал этишда умумхалқ, овозига (референдум) йўли билан амалга оширилади. Ғайридемократик сиёсий тартиб — демократик усулга қарши бўлиб, тоталитар, авторитар ва фашистик бўлади. Тоталитар тартибда давлат бошқаруви марказлашган ва буйруқбозлик асосида бўлади. Фуқароларнинг хуқуқ ва бурчлари таъминланмайди, барч давлат хокимияти ягона диктатура қўлида бўлади. Масалан, собиқ Совет Иттифоқи марказлашган партия диктатураси асосида бошқарилган. Тоталитар давлат бўлиб, у инқирозга учради. Авторитар тартиб — бу қонунларни амалга оширмайдиган, итоат қилган давлат тепасида турувчи бир киши подшо, монархнинг чекланмаган қокимиятидир. Фашистик тартиб — бу жамиятдаги барча демократик эркинликларни тараққийпарвар кучларни бостирадиган террористик диктатурадир. Бунда жамият ҳаётининг барча соҳалари ҳарбийлаштиради. Бу қокимиятнинг асосий усули қирғин ва зўравонликдир. Масалан, бу

тартиб XX асрнинг иккинчи ярмида Германия, Италия, Испания, Португалия, ҳарбий Африка Республикаси ва Чилида ўрнатилди. Юқорида баён этилганлардан кўриниб турибдики, давлат уч қисмдан - давлат бошқариш, давлат тузилиши ва сиёсий тартибдан иборат. Булар ҳар бир давлатнинг иқтисодий тузилиши, жамиятдаги миллий муносабатларга қараб белгиланиб, ўзгариб, ривожланиб туради.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-том. Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов И.А. Кучли давлат дан кучли жамият сари. Тошкент, 1999. 4. Ўзбекистон Республикаси вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, 1993 йил. Июн, №290 5. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 6. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Давлат шакллари

Давлат бошқарув шакллари

Хорижий мамлакатларда давлат шакллари

Ҳуқуқ шакллари ( Хукук шакллари )

Давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, белгилари, функциялари, шакллари ва турлари