Sirtlarning yoyilmasi

Sirtlarning yoyilmasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

360.5 KB

Sirtlarning yoyilmasi Reja: 1. Ko’pyoqliklar yoyilmalari 2. Uchburchak (treangulyatsiya) usuli 3. Silindrik sirtlarning yoyilmalarini yasash 4. Konus sirtlarning yoyilmalarini yasash

Umumiy ma’lumotlar Sirtni egilish deformasiyasi yordamida tekislikka aylantirish mumkin bo’lsa, bunday sirt yoyiladigan sirt deyiladi. Sirtning biror bo’lagi tekislikning ma‘lum bir sohasiga yoyilishi mumkin. Masalan, silindrik sirt tekislikning o’zaro parallel ikki to’g’ri chizig’i orasidagi sohasida yoyiladi. Konus sirti esa tekislikka tegishli ikki kesishuvchi to’g’ri chiziqlar orasidagi sohada yoyiladi. Ta‟rif . Sirtning biror bo’lagining cho’zilmasdan, yirtilmasdan tekislikka yoyilishidan hosil bo’lgan tekis shakl uning yoyilmasi deyiladi . Yoyiladigan sirtlarga to’g’ri chiziqli sirtlardan faqat yondosh yasovchilari xos yoki xosmas nuqtalarda kesishadigan sirtlar kiradi. Torslarda yondosh yasovchilarning kesishish nuqtalari qaytish qirrasida, konus sirtlarda esa uning uchida va silindrik sirtlarda cheksiz uzoqlikdagi nuqtada bo’ladi. Sirtlarning yoyilmalarini yasash muhandislik amaliyotida katta ahamiyatga ega. Mashinasozlik, samolyotsozlik va qurilishda turli-tuman konstruksiyalarning shakllarini hosil hilish uchun yaxlit listlarda sirtlarning yoyilmalari yasalib, ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan turli andozalar yasaladi. Sirtlarning yoyilmalarini yasashda uchburchaklar, dumalatish va normal kesim usullari mavjud. Uchburchaklar usuli bilan qirrali sirtlar, konus va tors sirtlarning yoyilmalari yasaladi. Dumalatish usuli bilan proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan og’ma vaziyatda berilgan qirrali, konus va silindrik sirtlarning yoyilmalarini yasash qulaydir. Yasovchilari yoki qirralari proyeksiya tekisliklariga nisbatan og’ma vaziyatda bo’lgan silindrik yoki prizmatik sirtlarning yoyilmalarini normal kesim usulida yasash osonroqdir.

Yoyilmaydigan sirtlarning yoyilmalari taqriban yasaladi. Sirt va uning yoyilmasi elementlari orasida qo’yidagi o’zaro bir qiymatli moslik o’rnatilgan bo’lishi kerak, ya‘ni sirtga tegishli har bir nuqta va shaklga, shu sirt yoyilmasiga tegishli nuqta va shakl mos keladi yoki aksincha, yoyilmaga tegishli har bir nuqta va shaklga sirtga tegishli nuqta va figura mos kelishi kerak (9.1-rasm). Bu moslikka asosan qo’yidagi xossalarni keltirish mumkin. 1 - xossa . Sirt va uning yoyilmasiga tegishli mos yoylarning uzunliklari o’zaro teng bo’ladi: l = l 0 . Natija . Sirt va uning yoyilmasiga tegishli mos yopiq egri chiziqlar bir xil yuzaga ega bo’ladi: S m = S m o . 2-xossa . Sirtga tegishli ikki chiziq orasidagi burchak yoyilmaga tegishli mos chiziqlar orasidagi burchakka tengdir:  =  0 . 3-xossa . Sirtga tegishli to’g’ri chiziqqa yoyilmada ham to’g’ri chiziq mos keladi. Ammo yoyilmaga tegishli to’g’ri chiziqqa sirtning biror to’g’ri chizig’i hamma vaqt ham mos kelmaydi. 4-xossa . Sirtga tegishli o’zaro parallel to’g’ri chiziqlarga yoyilmada ham o’zaro parallel to’g’ri chiziqlar mos keladi. 5-xossa . Agar sirtga tegishli egri chiziqqa yoyilmada to’g’ri chiziq mos kelsa, bunday chiziq sirtning geodezik chizig‘i deyiladi. 9.1-rasmda ko’rsatilgan sirtning BC chizig’i uning geodezik chizig’i bo’la oladi. Ta‟rif. Sirtga tegishli ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofada tutashtiruvchi chiziq sirtning geodezik chizig‘i deb ataladi. 9 .1 - rasm

Sirtning yoyilmasini yasash deganda uni yirtmasdan, uzmasdan yoki g’ijimlamasdan faqat egib bir tekislikka jipslashtirish tushuniladi. Albatta bunday jarayon sirtning biror chizig’i (qirrasi, yasovchilari va shu kabilar) bo’yicha kesib amalga oshirilishi mumkin. Lekin amaliyotda sirtlarning yoyilmalari yasalib, so’ngra egish deformasiyasi yordamida bu yoyilmalardan kerakli konstruksiyalar yasaladi. Shuning uchun ham srtlarning yoyilmalarini tekislik (qog’oz) da yasash muhim kasb etadi. Maktab stereometriya kursidan ma‘lumki, tekisliklar bilan chegaralangan jism k o‘pyoqlik deyiladi. Ko’pyoqlikni chegaralovchi tekisliklarning kesishuv chiziqlari ko’pyoqlikning qirralari deyiladi. Ko’pyoqlikning qirralari orasida qolgan tekis shakllar ko’pyoqlikning yoqlari deb, qirralarining kesishgan nuqtalari esa, ko’pyoqlikning uchlari deb ataladi. Ko’pyoqlikning bir yog ’ ida yotmagan ikki uchini tutashtiruvchi to ’ g ’ ri chiziqlar mazkur ko’pyoqlikning diagonallari deb ataladi (9.2–chizma). Parallellopiped, kub, piramida va shu kabi boshqa jismlar ko’pyoqlikka misol bo ’ la oladi. Agar, ko’pyoqlikning yoqlaridan biri ya‘ni asosi uchburchak, to ’ rtburchak va shu kabi ko ’ pburchak bo ’ lib, qolgan yoqlari umumiy uchga ega bo ’ lgan uchburchaklar bo ’ lsa, bunday ko’pburchak piramida deb ataladi. (9.3– chizma). 9.2–rasm. 9.3–rasm. Agar, ko’pyoqlikning asosi ko ’ pburchak ya‘ni uchburchak, to ’ rtburchak va shu kabi ko ’ pburchak bo ’ lib, uning yon yoqlaridagi qirralari o ’ zaro parallel bo ’ lsa,

bunday ko ’ pburchak prizma deb ataladi. Prizmalar to ’ g ’ ri va og ’ ma bo ’ lishi mumkin. Agar prizmaning qirralari asosiga perpendikulyar bo ’ lsa, u holda to‘g‘ri prizma deb ataladi (9.2–rasm). Agar, prizmaning qirralari asosiga yoki H, V tekisliklarga og ’ ma joylashgan bo ’ lsa, u holda og‘ma prizma deb yuritiladi. Ko‘pyoqliklar yoyilmalari Ko ’ pyoqlik sirtini hosil qiluvchi barcha yoqlarini bir tekislikka joylashtirish natijasida hosil qilingan tekis shaklga ko ’ pyoqlikning yoyilmasi deb ataladi. Ko ’ pyoqlikning modelini yasash uchun uning tekislikdagi yoyilmasi bo ’ lishi kerak bo ’ ladi. Bunda, ko ’ pyoqlikning har bir yoqlarining haqiqiy kattaligi aniqlanib, so ’ ng, ularni bir tekislikda yonma-yon joylashtirish kerak. Ushbu holda ko ’ pyoqlikning bichimi ya‘ni andozasi hosil bo ’ ladi. Mazkur andoza asosida karton, tunuka va shu kabi materiallardan foydalanib ko ’ pyoqlikning aniq o ’ lchamidagi modeli yasaladi. Uchburchak (treangulyatsiya) usuli. Mazkur usuldan foydalanib, piramida va shunga o ’ xshash ko ’ pyoqliklarning yoyilmasi bajariladi (9.4-rasm).

1-masala. 9.4 - rasm

Asosi H tekislikda yotgan uchburchakli to’g’ri prizmaning yoyilmasini yasash talab qilinsin (9.5,a,b-rasm). Yechish. Prizmaning yon qirralari frontal proyeksiyada, asosidagi qirralari esa gorizontal proyeksiyada xaqiqiy uzunlikda tasvirlangan. Prizmaning yoyilmasini yasash uchun dastlab uning biror masalan, AA 1 qirrasi bo’ylab xayolan kesish kerak. So’ngra uchta to’g’ri to’rtburchaklar (yon yoqlar)yonmayon qo’yib yasaladi. Bu to’rburchaklarning balandligi prizmaning balandligi (h) ga, asoslari esa mos ravishda A ′ B ′, B ′ A ′va C ′ A ′kesmalarga teng bo’ladi. Hosil bo’lgan yon sirtning yoyilmasiga asoslari qo’shiladi va prizmaning to’la yoyilmasi hosil bo’ladi. 9.6,a,b-rasmlarda berilgan uch yoqli og’ma prizmaning yon qirralari frontal vaziyatda bo’lgani uchun ularning haqiqiy uzunliklari A ″ A 1 ″, B ″ B 1 ″ va C ″ C 1 ″ kesmalarga teng bo’ladi. Asoslari gorizontal vaziyatda bo’lganligi uchun asos qirralarining haqiqiy qiymati A ′ B ′, B ′ A ′ va C ′ A ′ kesmalarga teng bo’ladi. Bunday og’ma prizmaning yoyilmasini normal kesim usulida yasash qulay hisoblanadi. Buning uchun og’ma prizmaning yon qirralariga perpendikulyar qilib ixtiyoriy N ( N V ) tekislik o’tkaziladi. Normal kesim 123 uchburchakning proyeksiyalari (1′2′3′, 1″2″3″) ni hosil qilinadi. So’ngra normal kesimning haqiqiy kattaligi Δ 1 0 2 0 3 0 aylantirish usulida yasaladi. Yoyilmani yasash uchun ixtiyoriy (bo’sh) joyda a 0 – yordamchi chiziqni ingichka qilib o’tkaziladi. Bu chiziqqa normal kesim tomonlarning haqiqiy uzunliklari biror (masalan, 3 0 ) nuqtadan boshlab o’lchab qo’yiladi (9.6,b-rasm). Hosil bo’lgan 3 0 , 1 0 , 2 0 va 3 0 nuqtalardan a 0 chiziqqa perpendikulyar vaziyatda

chiziq o’tkaziladi. Bu chiziqlarga qirralarning haqiqiy uzunliklari o’lchab qo’yiladi. YOyilmada C ″3″= C 0 3 0 va 3″ C ″=3 0 C 0 qirraning o’lchab qo’yilishi ko’rsatilgan. Hosil bo’lgan qirralarning uchlari o’zaro tutashtiriladi. Prizma yon sirti va asosining haqiqiy kattaligi yoyilmasi qo’shilib to’la yoyilma hosil bo’ladi. a b 9.6-rasm Silindrik sirtlarning yoyilmalarini yasash Silindrik sirtlarning yoyilmalarini yasashda normal kesim va dumalatish usullaridan foydalaniladi. Har ikkala usul bilan ham yoyilmani yasashda silindrik sirtni approksimasiya qilib prizmatik sirtga keltiriladi va masala prizmaning yoyilmasini yasash kabi bajariladi. Umuman biror silindrning yoyilmasini yasash uchun: silindr yoyilmasida qatnashadigan yasovchilarning haqiqiy uzunliklari aniqlanadi; qo’shni yasovchilar orasidagi asos yoylarining haqiqiy uzunliklari topiladi; planimetrik yasashlarga asosan silindr elementlari ketma-ket yoyilmada yasaladi. 9.7,a-rasmda yasovchilari frontal vaziyatda va asosi H tekislikda yotgan og’ma, elliptik silindr tasvirlangan. Bunday silindrning yoyilmasi (9.7,b-rasm) normal kesim usulida bajarilgan. Silindrik sirt prizmatik sirtga approksimasiya qilinadi. Buning uchun silindr asosini ixtiyoriy bo’laklarga bo’linadi (rasmda 8 ta teng bo’lakka bo’lingan).

Bu holda silindrni 8 yoqli prizmaga almashtiriladi. Silindrning yasovchilariga perpendikulyar bo’lgan N ( N V ) tekislik bilan kesishish chizig’i yasaladi. Kesishish chizig’i, ya‘ni normal kesimning haqiqiy kattaligi aylantirish usuli bilan topiladi. Silindrik sirtning yoyilmasini yasash uchun chizma qog’ozining bo’sh joyida ixtiyoriy a o to’g’ri chiziq o’tkaziladi. Yoyilmaning boshlanish chizig’i deb 1 A yasovchi olingan. a o to’g’ri chiziqqa uzunligi nog’mal kesimning perimetriga teng bo’lgan [ A 0 A 0 ] kesma o’lchab qo’yiladi. a 9.7-rasm b Bu kesmaga A 0 nuqtadan boshlab A o L o =A o ′L o ′, L o K o =L o ′K o ′, K o F o =K o ′F o ′,... kesmalar o’lchab qo’yilib oraliqdagi L o , K o , F o , ... nuqtalar aniqlanadi. Bu nuqtalar orqali a 0 to’g’ri chiziqqa perpendikulyarlar o’tkaziladi. 9.7-rasmda silindr yasovchilarining frontal proyeksiyalari o’z haqiqiy uzunliklariga teng ekanligini ko’rish mumkin. Shuning uchun yasovchilarning frontal proyeksiyadagi uzunliklari o’lchab olinib, yoyilmadagi mos perpendikulyarlarga qo’yiladi. O’lchab qo’yilgan kesmalarning ikkinchi uchlari tekis egri chiziq bilan tutashtiriladi. Hosil bo’lgan figura silindr yon sirtining yoyilmasi bo’ladi.  0 figura silindrning asosi va normal kesimning haqiqiy kattaligi bilan to’ldirilib, to’la yoyilma hosil qilinadi.

Konus sirtlarning yoyilmalarini yasash Umumiy holdagi konus sirtining yoyilmasi ham piramida yoyilmasini yasashdagidek, uchburchaklar usuli bilan bajariladi. Buning uchun konus o’ziga ichki chizilgan ko’pyoqlik piramidaga approksimasiya qilinadi va shu piramidaning yoyilmasi konus sirtining yoyilmasi deb qabul qilinadi. Ichki chizilgan ko’pyoqlik piramidaning yoqlari qanchalik ko’p bo’lsa, konus sirtining yoyilmasi shunchalik aniq bo’ladi. Umuman, konusni yoyish uchun uning bir necha yasovchilarining haqiqiy uzunliklari va yunaltiruvchi egri chizig’i (yoki uning bo’laklarining) — asosining haqiqiy uzunligi topiladi. so’ngra konus yasovchilari va asosining bo’laklari birin ketin yoyilmaga ko’chiriladi. 9.8,a-rasmda asosi H tekislikka tegishli  og’ma konus tasvirlangan. Bu konusning yoyilmasini yasashda uchburchaklar usulidan foydalanamiz. Konusni o’ziga ichki chizilgan piramidaga approksimasiyalaymiz. Konus yasovchilari yoki ichki chizilgan piramida qirralarining xaqiqiy uzunliklarini yasash rasmda aylantirish usulida bajarilgan. S 8 yasovchini yoyilmaning boshlanish chizig’i deb olamiz. Chizma qog’ozining bo’sh joyida ixtiyoriy S 0 nuqtani belgilaymiz (9.8,b-rasm). 9.8,arasmdan S 8 yasovchining haqiqiy uzunligi bo’lgan S ″8 1 ″ kesmani o’lchab va uni S 0 nuqtadan chiqarilgan ixtiyoriy a 0 to’g’ri chiziqqa qo’yib, 8 0 nuqtani hosil qilamiz. So’ngra S 0 nuqtani markaz, S ″1 1 ″ ni radius qilib yoy chizamiz. Markazi 8 0 nuqtada va radiusi 8′1′ bo’lgan ikkinchi yoy chizamiz. Har ikkala yoylar o’zaro kesishib 1 0 nuqtani hosil qiladi.

Yoyilmaning qolgan nuqtalari ham shu tartibda yasaladi. Hosil bo’lgan figura berilgan konus yon sirtining yoyilmasi bo’ladi. a Uni konusning asosi ellips bilan to’ldirib, to’la yoyilmani hosil qilamiz. konus sirtidagi AB egri chiziqqa figurada A 0 B 0 to’g’ri b chiziq mos kelgan. Shuning uchun AB – konusning geodezik chizig’i bo’ladi. Shuningdek, konusning hamma yasovchilari uning geodezik chizig’i bo’la oladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Engeneering Drawing, M.B. Shah, B.C. Rana., Darslik, Indiya, 2009 y. 2. Sh. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Darslik T. TURON IQBOL, 2007 y. 232 bet. 3. Davletov S.A. Chizma geometriya O’quv qo’llanma, T., TTYeSI, 2006 y. 132 bet. 4. Usmonov J.A. Chizma geometriya kursi. T. ‘Ta‘lim nashriyoti, 2014 y. 240 bet. 5. Karimov A.A., Alimov U.T., Shokirova X.A. Chizma geometriya fanidan amaliy mashg’ulotlar Ish daftari. T., TTYeSI, 2014.

Похожие

Sirtlarning o’zaro kеsishuvi

Sirtlarning hosil bo’lishi va ularni chizmada bеrilishi. Sirtlarning klassifikatsiyasi

Sirtlarning yoyilmalarini bajarish usullari. Yoyilmaydigan sirtlarning taqribiy yoyilmalarini yasash

Sirtga urinma tekislik. Sirtlarni yoyish

Ko‘pyoqliklarning yoyilmasini bajarish