Proyeksiyalar tekisliklarini almashtirish usuli - Геометрия - Рефераты

Proyeksiyalar tekisliklarini almashtirish usuli

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

347.5 KB

Umumiy ma’lumotlar. Proyeksiyalar tekisliklarini almashtirish usuli Reja : 1. Umumiy ma’lumotlar. 2. Proyeksiyalar tekisliklarining bittasini almashtirish. 3. Proyeksiyalar tekisliklarini ketma-ket ikki marta almashtirish.

1– Umumiy ma’lumotlar Geometrik shaklning proyeksiyalaridagi holatlari uning fazoda proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan joylashuviga bog‘liq. Umumiy vaziyatdagi geometrik shakllarning proyeksiyalari proyeksiyalar tekisliklariga qisqarib proyeksiyalash (1.1,a,b–rasm). Agar geometrik shaklning proyeksiyasi originaliga teng bo‘lib proyeksiyalansa, bu shaklga oid metrik xarakteristikalarni tomonlarining haqiqiy o‘lshamlari, uchlaridagi burchaklarning qiymatlari va boshqa xarakteristikalarni aniqlash mumkin (1.1,v–rasm). Demak, shunday xulosaga kelish mumkinki, agar geometrik shakl proyeksiyalar tekisliklariga nisbatan fazoda xususiy vaziyatda berilsa yoki umumiy vaziyatda berilgan geometrik shakl xususiy vaziyatga keltirilsa, bu bilan metrik va pozision masalalarni Yechish mumkin. Shuning uchun ayrim hollarda umumiy vaziyatda berilgan geometrik shakllarning berilgan ikki proyeksiyasi asosida maqsadga muvofiq ravishda yangi xususiy vaziyatga keltirilgan proyeksiyalari tuziladi. a) b) v) rasm. Geometrik shaklning berilgan ortogonal proyeksiyalari asosida yangi proyeksiyalarini yasash ortogonal proyeksiyalarni qayta tuzish deyiladi. Umumiy vaziyatda berilgan geometrik shakllarni xususiy vaziyatga keltirish asosan ikki usulda bajariladi.

1. Umumiy vaziyatda berilgan geometrik shaklni fazoda harakatlantirib, proyeksiyalar tekisligiga nisbatan xususiy vaziyatga keltirish tekis– parallel harakatlantirish usuli deyiladi. 2. Aylantirish usuli . Bunda proyeksiyalar tekisliklari o‘z holatlarini o‘zgartirmaydi. Proyeksiyalanuvshi shakl ularga qulay holga kelguncha biror o‘q atrofida aylantiriladi. 3. Geometrik shaklning fazoviy vaziyati o‘zgartirilmasdan proyeksiyalar tekisliklari sistemasini unga nisbatan xususiy vaziyatga kelguncha yangi proyeksiyalar tekisliklari bilan almashtirish - proyeksiyalar tekisliklarini almashtirish usuli deyiladi. Quyida bu usullarni alohida ko‘rib shiqamiz. Proyeksiyalar tekisliklarini almashtirish usulida geometrik shaklning dastlabki fazoviy vaziyati saqlanib qoladi. Proyeksiyalar tekisliklari berilgan geometrik shaklga nisbatan xususiy (parallel yoki perpendikulyar) vaziyatda bo‘lgan yangi proyeksiyalar tekisliklari bilan almashtiriladi. Bunda dastlabki va yangi proyeksiyalar tekisliklarining o‘zaro perpendikulyarlik sharti bajarilishi talab qilinadi. Bu usulda geometrik shaklning fazoviy vaziyati o‘zgarmaydi, balki proyeksiyalash yo‘nalishi yangi proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar qilib olinadi. Geometrik masalada qo‘yilgan shartga ko‘ra, proyeksiyalar tekisliklari bir yoki ikki marta ketma-ket almashtirish mumkin. Proyeksiyalar tekisliklarining ikki marta almashtirilganda, ular ketma-ket ravishda, masalan, avval geometrik shaklga nisbatan parallel, so‘ngra unga perpendikulyar yoki aksinsha qilib almashtiriladi.

2. Proyeksiyalar tekisliklarining bittasini almashtirish. Fazodagi biror A nuqta va uning H va V proyeksiyalar tekisliklardagi A ′ va A ″ ortogonal proyeksiyalari berilgan bo‘lsin (1.2,a–rasm). Agar V tekislikni V 1 tekislik bilan almashtirsak, H V1 yangi proyeksiyalar tekisliklari tizimi hosil bo‘ladi. A nuqtaning V 1 tekislikdagi proyeksiyasini yasash uchun berilgan nuqtadan mazkur tekislikka perpendikulyar o‘tkazib, yangi frontal proyeksiyasi A ″ 1 topiladi. a) b) rasm. Rasmdagi yasashlardan k o‘ rinishisha, A ″ nuqtadan Ox o‘qigasha bo‘lgan masofa A ″ 1 nuqtadan O 1 x 1 o‘qigasha bo‘lgan masofaga tengdir, ya’ni A ″ 1 A x 1 = A ″ A x . Nuqtaning yangi proyeksiyalar tizimidagi chizmasini yasash uchun yangi proyeksiyalar tekisligi dastlabki proyeksiyalar tekisligi bilan jipslashtiriladi. Chizmada A nuqtaning yangi A ″ 1 proyeksiyasini yasash uchun A nuqtadan O 1 x 1 ga perpendikulyar tushiriladi (1.2, b – rasm ). Uning davomiga A ″ A x masofa qo‘yiladi . Natijada , hosil bo‘lgan A ′ va A ″ 1 lar A nuqtaning yangi H V1 tekisliklar sistemasidagi proyeksiyalari bo‘ladi . Frontal proyeksiyalar tekisligi yangi proyeksiyalar tekisligi bilan almashtirilganda nuqtaning z koordinatasi o‘zgarmaydi .

a ) b ) rasm. H va V proyeksiyalar tekisliklari tizimida B nuqta B ′ va B ″ proyeksiyalari berilgan bo‘lsin ( 1 . 3 ,a–rasm). H tekislikni H 1 ⊥ V tekislik bilan almashtirsak, 1 H V yangi tekisliklar tizimiga ega bo‘lamiz. B nuqtadan H tekislikka perpendikulyar o‘tkazib, bu nuqtaning B ′ 1 proyeksiyasini yasaymiz. Nuqtaning yangi tekisliklar tizimidagi chizmani yasash uchun (1.3,b–rasm) H 1 tekislikni V tekislik bilan jipslashtiramiz. Chizmada B nuqtaning yangi proyeksiyasini yasash uchun uning B ″ proyeksiyasidan O 1 x 1 ga o‘tkazilgan perpendikulyarning davomiga B ′ 1 B x 1 = B 1 B x masofa qo‘yiladi. Natijada hosil bo‘lgan B ′ 1 va B ″ yangi 1 H V tekisliklar tizimidagi B nuqtaning chizmasi bo‘ladi. Demak, gorizontal proyeksiya tekisligi almashtirilganda, nuqtaning yangi gorizontal proyeksiyasida y koordinatasi o‘zgarmaydi. 3. Proyeksiyalar tekisliklarini ketma-ket ikki marta almashtirish. Ayrim geometrik masalalarni Yechishda proyeksiyalar tekisliklarini ketma- ket ikki marta almashtirish zarur bo‘ladi.

1 . 4 –rasmda A nuqtaning Н V tizimida berilgan A ′ va A ″ proyeksiyalari orqali uning yangi A ′ 1 va A ″ 1 proyeksiyalarini yasash ko‘rsatilgan. Buning uchun avval V tekislikni V 1 tekislik bilan almashtirib, Н V1 tizimi hosil qilinadi. Buning uchun chizmada ixtiyoriy vaziyatda O 1 x 1 proyeksiyalar o‘qi tanlab olinadi, A nuqtaning yangi A ″ 1 proyeksiyasini yasash uchun uning A ′ proyeksiyasidan O 1 x 1 proyeksiyalar o‘qiga perpendikulyar o‘tkazib, uning davomiga A ″ A x masofa qo‘yiladi. Natijada , A nuqtaning 1 H V tizimidagi yangi A ″ 1 proyeksiyasi hosil bo‘ladi. A nuqtaning A ′ 1 proyeksiyasini yasash uchun Н V1 tizimdan 1 1 H V tizimga o‘tiladi. Buning uchun ixtiyoriy vaziyatda joylashgan O 2 x 2 o‘qi olinadi va nuqtaning A ″ 1 proyeksiyasidan O 2 x 2 ga perpendikulyar o‘tkazib, uning davomiga A ′ A X1 masofa qo‘yiladi. Shunday qilib O 2 x 2 tizimda A nuqtaning A ″ 1 va A ′ 1 yangi proyeksiyalari hosil bo‘ladi. 1.5–rasmda B nuqtaning 1 H V tizimdan Н V1 va 1 1 Н V tizimga o‘tish natijasida hosil bo‘ladig a n yangi B ″ 1 va B ′ 1 proyeksiyalarini yasash ko‘rsatilgan. Nuqtaning yangi proyeksiyalarini yasash qoidalariga asoslanib, geometrik shakllarning yangi, maqsadga muvofiq bo‘lgan proyeksiyalarini yasash mumkin. 1–masala. Umumiy vaziyatda berilgan AB ( A ′ B ′, A ″ B ″) kesmaning haqiqiy uzunligi aniqlash talab etilsin (1.6-rasm). Yechish. Buning uchun umumiy vaziyatda berilgan AB kesmaga parallel qilib gorizontal yoki frontal proyeksiyalar tekisligini yangi proyeksiyalar tekisligi bilan almashtiriladi. Chizmada masalani Yechish uchun uning yangi O 1 x 1 proyeksiyalar o‘qini kesmaning biror, masalan, A ′ B ′ gorizontal proyeksiyasiga parallel qilib olinadi. Hosil bo‘lgan Н V1 proyeksiyalar tekisliklari tizimida AB kesma V 1 proyeksiyalar tekisligiga parallel bo‘ladi va bu tekislikda u haqiqiy uzunligiga teng bo‘lib proyeksiyalanadi.

2–masala. Umumiy vaziyatdagi P ( P N , P V ) tekislikni frontal proyeksiyalovchi tekislik vaziyatiga keltirish talab etilsin (1.7–rasm). Yechish. Ma’lumki, frontal proyeksiyalovchi tekislikning gorizontal izi Ox o‘qiga perpendikulyar bo‘ladi. Shuning uchun umumiy vaziyatdagi P tekislikni frontal proyeksiyalovchi vaziyatga keltirish uchun yangi O 1 x 1 proyeksiyalar o‘qini tekislikning P N gorizontal iziga ixtiyoriy joydan perpendikulyar qilib olinadi. Tekislikning yangi P V1 izining yo‘nalishini aniqlash uchun tekislikning P V iziga tegishli biror, masalan, A ( A ′, A ″) olib, uning yangi A ″ 1 frontal proyeksiyasi yasaladi. Tekislikning yangi P 1V izini P x 1 va A ″ 1 nuqtalardan o‘tkaziladi. Chizmada ko‘rsatilgan α burchak P tekislikning H tekislik bilan tashkil etgan burshagi bo‘ladi. 3–masala. AB ( A ′ B ′, A ″ B ″) to‘g‘ri chiziqning umumiy vaziyatdagi Q(Q H , Q V ) tekislik bilan kesishish nuqtasi yasalsin (1.8–rasm). rasm. rasm. rasm. Yechish . Masalani yechish uchun Q tekislikni gorizontal yoki frontal proyeksiyalovchi tekislik vaziyatiga keltiramiz. Buning uchun yangi O 1 x 1 proyeksiyalar o‘qini tekislikning biror iziga masalan, Q H ga perpendikulyar qilib o‘tkaziladi. Natijada, tekislikning yangi Q V1 izini hamda to‘g‘ri chiziqning A ″ 1 B ″ 1

proyeksiyasi yasaladi. Hosil bo‘lgan kesmaning A ″ 1 B ″ 1 proyeksiyasi bilan tekislik Q V1 izining kesishgan K″ 1 nuqtasi AB kesmaning Q tekislik bilan kesishish nuqtasi bo‘ladi. Bu nuqtani teskari yo‘nalishda proyeksiyalab, berilgan to‘g‘ri chiziq kesmasi bilan tekislikning kesishish nuqtasining K′ va K″ proyeksiyalari yasaladi. Xuddi shu usul bilan AB ( A ′ B ′, A ″ B ″) to‘g‘ri chiziqning ∆SDE(∆S′D′E′, ∆ S ″D ″E″), bilan kesishish nuqtasining F′ va F″ proyeksiyalarini yasaladi (1.9–rasm). Bunda mazkur uchburchak tekislik proyeksiyalovchi tekislik vaziyatga keltiriladi. Buning uchun chizmada ∆ S D E tekislikning biror bosh chizig‘iga, masalan, S 1( S ′1′, S ″1″) frontaliga perpendikulyar qilib yangi O 1 x 1 proyeksiyalar o‘qini o‘tkaziladi. Uchburchakning S ′ 1 D′ 1 E ′ 1 to‘g‘ri chiziq kesmasi tarzida proyeksiyalangan proyeksiyasi va kesmaning A ′ 1 B ′ 1 yangi proyeksiyalari yasaladi. Ularning o‘zaro kesishgan F′ 1 nuqtasi belgilanadi, so‘ngra F nuqtaning frontal F″ va gorizontal F′ proyeksiyalarini yasaladi. rasm. rasm. rasm.

4–masala. A ( A ′, A ″) nuqtadan ∆ BS D(∆ B ′ S ′D′,∆ B ″ S ″D″) tekislikkasha bo‘lgan masofani aniqlansin ( 1 . 10 –rasm). Eshish. Bu masofa A nuqtadan ∆ BS D tekislikka tushirilgan perpendikulyar bilan o‘lshanadi. Masalani Yechish uchun chizmada yangi proyeksiyalar o‘qini uchburchak tekisligining asosiy chiziqlaridan biriga, masalan, gorizontaliga perpendikulyar, ya’ni O 1 x 1  B ′1′ qilib o‘tkaziladi. So‘ngra uchburchakning to‘g‘ri chiziq kesmasi shakldida proyeksiyalangan yangi proyeksiyalovchi D″ 1 B ″ 1 S ″ 1 vaziyatini va nuqtaning A ″ 1 proyeksiyasi yasaladi. Izlangan masofaning haqiqiy uzunligi A ″ 1 dan D″ 1 B ″ 1 S ″ 1 kesmaga o‘tkazilgan A ″ 1 K″ 1 perpendikulyar bo‘ladi. Bu masofaning gorizontal va frontal proyeksiyalari teskari proyeksiyalash bilan K′ va K″ proyeksiyalarni aniqlanadi. Mazkur K′ va K″ nuqtalar A nuqtaning A ′ va A ″ proyeksiyalaridan uchburchakning gorizontal hamda frontallariga mos ravishda tushirilgan perpendikulyarning proyeksiyalarida bo‘ladi. rasm. 5–m asala . ∆ ABS (∆ A ′ B ′ S ′, ∆ A ″ B ″ S ″) va ∆EFD(∆E′F′D′, ∆E″F″D″) tekisliklar kesishish chizig‘ining proyeksiyalari va uchburchaklarning ko‘rinishligi aniqlansin. (1.11– rasm ).

Yechish . Masalani yechish uchun berilgan uchburchaklarning biri, masalan, ∆EFD ni proyeksiyalovchi vaziyatga keltiriladi. Buning uchun chizmada ∆EFD ning D′1′ va D″1″ gorizontalining proyeksiyalarini hamda unga perpendikulyar, ya’ni O 1 X 1  D′1′ qilib yangi proyeksiyalar o‘qini o‘tkaziladi. So‘ngra uchburchaklarning yangi A ″ 1 B ″ 1 S ″ 1 va E″ 1 F″ 1 D″ 1 proyeksiyalari yasaladi. Bunda ∆EFD ning mazkur proyeksiyasi to‘g‘ri chiziq kesmasi shaklida proyeksiyalanadi. Proyeksiyalar tekisliklarining yani tizimida ikki uchburchaklar 2″ 1 3″ 1 to‘g‘ri chiziq bo‘yisha kesishadi. Kesishish chizig‘ining 2′3′ gorizontal va 2″3″ frontal proyeksiyalarini teskari proyeksiyalash bilan uchburchaklarning dastlabki berilgan proyeksiyalari aniqlanadi. So‘ngra chizmada topilgan 2′3′ va 2″3″ kesmalarni ∆EFD ning E′F′, E″F″ va D′F′, D″F″ tomonlari bilan kesishgan L′, L″ va T′, T″ nuqtalar aniqlanadi. Natijada, hosil bo‘lgan L′T′ va L″T″ chiziqlar ikki uchburchak kesishish chizig‘ining proyeksiyalari bo‘ladi. Chizmada uchburchaklarning ko‘rinishligini aniqlash uchun ulardagi 4′, 4″ va 5′, 5″, shuningdek, 6′, 6″ va 7′, 7″ konkurent nuqtalardan foydalaniladi. 6–masala. ∆ ABS ( A ′ B ′ S ′, A ″ B ″ S ″) va ∆ AB D( A ′ B ′D′, A ″ B ″D″) tekisliklari orasidagi ikki yoqli burchakning haqiqiy kattaligi aniqlansin (1.12–rasm). Yechish. Bu burchak berilgan ∆ ABS va ∆ AB D tekisliklariga perpendikulyar bo‘lgan tekisliklar orasidagi chiziqli burchak bilan o‘lshanadi. Shuning uchun ham yangi proyeksiyalar tekisligini ikki tekislikning umumiy AB kesishish chizig‘iga perpendikulyar qilib olinadi. Lekin AB qirra umumiy vaziyayatda bo‘lgani uchun Ox , Н V proyeksiyalar tekisliklari tizimini avval O 1 X 1 , Н V1 ∥ AB qilib (chizmada O 1 X 1 ∥ A ′ B ′ ), so‘ngra O 2 X 2 , 1 1 H V  AB qilib (chizmada O 2 X 2  A ″ 1 B ″ 1 ) ketma–ket almashtiriladi. Natijada, ∆ ABS va ∆ AB D yangi H 1 proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar vaziyatda bo‘lib qoladi va o‘zaro kesishuvchi kesmalar shaklida proyeksiyalanadi. Bu kesmalar orasidagi  chiziqli o‘tkir burchak izlangan burchak bo‘ladi.

rasm. rasm. 7–masala. AB ( A ′ B ′, A ″ B ″) va S D( S ′D′, S ″D″) ushrashmas to‘g‘ri chiziq kesmalari orasidagi masofani aniqlansin (1.13–rasm). Yechish. Bunda S D kesmaga parallel qilib yangi V 1 frontal proyeksiyalar tekisligi o‘tkaziladi. Bu tekislikda S D va AB kesmalarning yangi frontal proyeksiyalari S ″ 1 D″ 1 va A ″ 1 B ″ 1 lar yasaladi. So‘ngra S ″ 1 D″ 1 kesmaga perpendikulyar qilib N 1 tekislik o‘tkaziladi. Bu tekislikda S ″ 1 D″ 1 va A ″ 1 B ″ 1 larning yangi gorizontal proyeksiyalari topiladi. Bunda S D kesma S ′ 1 ≡D′ 1 nuqta ko‘rinishida proyeksiyalanadi. Bu nuqtadan A ′ 1 B ′ 1 kesmaga tushirilgan E′ 1 F′ 1 kesmaning uzunligi S D va AB lar orasidagi masofa bo‘ladi. Teskari proyeksiyalash bilan E va F nuqtalarning E ′, E ″ va F′, F″ proyeksiyalari yasalgan.

rasm. Yuqoridagi masalani, birinshidan, V 1 tekislikni AB kesmaga parallel va H 1 tekislikni uning yangi proyeksiyasiga perpendikulyar qilib o‘tkazib yeshsa, ikkinshidan esa AB yoki S D kesmalardan biriga parallel qilib avval H tekislikni, so‘ngra ularning proyeksiyalaridan biriga perpendikulyar qilib V ni almashtirsa ham bo‘ladi. 8–misol. Berilgan A ( A ′, A ″) nuqtadan BS ( B ′ S ′, B ″ S ″) kesmagasha bo‘lgan masofa aniqlansin ( 1 . 14 –rasm) . Yechish . Buning uchun V tekislikni BS kesmaga parallel bo‘lgan V 1 tekislik bilan almashtiramiz, ya’ni V 1 ∥ B ′ S ′ sharti bajarilsin. BS kesma va A nuqtaning V 1 tekislikdagi yangi B ″ 1 S ″ 1 va A ″ 1 frontal proyeksiyalari hosil qilinadi. So‘ngra H tekislikni H 1 tekislik bilan almashtiriladi. Bunda H 1  B ″ 1 S ″ 1 bo‘lishi kerak. H 1 tekislikda BS va A larning yangi gorizontal proyeksiyalari yasaladi. Hosil bo‘lgan A ′ 1 va B ′ 1 ≡ S ′ 1 nuqtalar orasidagi masofa A nuqtadan BS kesmagasha bo‘lgan masofa bo‘ladi. Bu misolni H ni H 1 ∥ B ″ S ″, so‘ngra V ni V 1 ∥ B ′ 1 S ′ 1 qilib almashtirish yo‘li bilan ham Yechish mumkin. 9–masala. ∆SDE(∆S′D′ E ′, ∆ S ″D″E″) uchburchakning proyeksiyalariga asosan uning haqiqiy kattaligi aniqlansin (1 .15–rasm ).

Yechish. Bunda H tekislikni H 1 tekislikka shunday almashtiramizki, H 1  ∆ S D E bo‘lsin. Buning uchun H 1  S ″1″ (uchburchak frontalining frontal proyeksiyasi) bo‘lsa kifoya qiladi. Uchburchakning uchlarini H 1 tekislikka proyeksiyalab, yangi S ′ 1 D ′ 1 E ′ 1 gorizontal proyeksiyani to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida hosil qilinadi. So‘ngra V tekislikni V 1 tekislik bilan shunday almashtiramizki, V 1 ∥ S ′ 1 D ′ 1 E ′ 1 bo‘lsin. S , D , E nuqtalarning V 1 tekislikdagi yangi S″ 1 D″ 1 E″ 1 frontal proyeksiyalari yasaladi. Bu nuqtalarni o‘zaro tutashtirib, ∆S″D″E″=∆SDE haqiqiy kattaligini hosil qilamiz. Bu misolni uchburchakning gorizontalini o‘tkazib va unga avval V 1 ni perpendikulyar qilib tekislik o‘tkazish va hosil bo‘lgan kesmaga (uchburchakning proyeksiyasi) H 1 tekislikni parallel qilib o‘tkazish yo‘li bilan ham yechish mumkin. rasm. rasm.

Adabiyotlar: 1. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Toshkent, «Iqtisod-moliya», 2006, 2008. 2. B.B.Qulnazarov. Chizma geometriya. Toshkent, «O‘zbekiston», 2006. 3. A.N. Valiyev. Perspektiva. Toshkent, «TDPU rizografi», 2006. 4. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qituvchi», 1988. 5. R.Q. Ismatullaev. Chizma geometriya. Toshkent, 2005. 6. I. Raxmonov. Perspektiva. Toshkent, «O‘qituvchi», 1993. 7. R.X. Xorunov. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qtuvchi», 4- nashri, 1997. 8. R.X. Xorunov, A. Akbarov. Chizma geometriyadan masalalar va ularni echish usullari. 2-nashri, «O‘qituvchi», 1995.

Похожие

Proyеktsiya tekisliklarini almashtirish usuli bilan echiladigan asosiy masalalar

Оrtоgоnаl prоyеksiyalаrni qаytа tuzish usullаri aylаntirish usuli proyeksiya tekisliklarini almashtirish usuli

Aksonometrik proyeksiyalar

Aksonometrik proyeksiyalar

Sonlar bilan belgilangan proyeksiyalar