Differentsial geometriya predmeti. Elementar chiziqlar va ularning berilish usullari - Геометрия - Рефераты

Differentsial geometriya predmeti. Elementar chiziqlar va ularning berilish usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Differentsial geometriya predmeti. Elementar chiziqlar va ularning berilish usullari Reja: 1. Tarixiy ma‘lumotlar. 2. Chiziq tushunchasi. 3. Regulyar chiziqlar. 4. Chiziqning turli tenglamalari.

Differentsial geometriya chiziqlar va sirtlar xamda ularning xossalarini differentsial xisob vositasida o`rganuvchi fandir. Shuningdek, differentsial geometriya kursida chiziqlar va sirtlarni tekshirishda ko`pincha integral xisobdan va differentsial tenglamalardan xam foydalaniladi. Umuman olganda differentsial geometriyada foydalaniladigan metod matematik analiz, yani cheksiz kichik miqdorlar xisobidir. Differentsial geometriya chiziq va sirtlar cheksiz kichik qismlarga doir xossalarni tekshiradi. Bu xossalar odatda "differentsial" xossalar deyilib, chiziq va sirtning ayni bir nuqtasiga taalluqlidir. Yani ular bu nuqtaning nihoyat kichik atrofiga bog`liq bo`lib, chiziq va sirtni aniqlovchi tenglamalarga kirgan funktsiyalarning shu nuqtadagi turli tartibli xosilalari orqali ifodalanadigan kattaliklar bilan aniqlanadi. Differentsial geometriyaning rivojlanishi matematik analiz bilan chambarchas bog`lik bo`ladi. Geometriyaning bazi tushunchalari matematik analizning tegishli tushunchalaridan oldin kelib chiqadi. Masalan, urinma tushunchasi xosila tushunchasining, yuz va hajm tushunchalari esa integral tushunchasining kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Demak, analiz bilan geometriyaning turli tushunchalari va masalalari bir-birini taqazo qilib keldi va bir- biriga o`zaro bog`liqdir. Differentsial geometriyaning rivojlanish tarixi asosan XVIII asrga to`g`ri keladi. Bu paytda sanoat va texnika tez rivojlandi. Bu bilan birga matematik analiz va differentsial geometriya tez o`sdi va unga Bernulli, Eyler, Gauss, Lobachevskiy va boshqa yirik olimlar asos soldilar. Chiziq tushunchasi. Biz chiziqlar nazariyasini Е 3 fazoda boshlaymiz. Kelgusida biz almashtirishlardan foydalanishimiz sababli ularni avval eslatib, so`ng bu tushunchalarni chiziqlar nazariyasini o`rganishga tadbiq etamiz. Agar biror F figuraning xar bir nuqtasini biror usul bilan siljitsak, ular qandaydir boshqa nuqtalarga o`tadi va bu nuqtalar to`plami yangi biror F' figurani xosil kiladi. Bunday xolda F' figurani F figurani almashtirishdan xosil kilindi deyiladi. Almashtirishlarni odatda f,g,l,... kabi xarflar bilan belgiladi. Aytaylik F figuraning F' figuraga o`tkazuvchi qandaydir f almashtirish

berilgan bo`lsin. 1-Ta‘rif. Agar f almashtirish F figurani o`zaro yaqin nuqtalarini F' figuraning o`zaro yaqin nuqtalariga o`tkazsa, f almashtirishni uzluksiz almashtirish deyiladi. 2-Ta‘rif. Agar F figuraning turli nuqtalarini F' figuraning turli nuqtalariga o`tkazuvchi f almashtirish va unga teskari bo`lgan f -1 almashtirishlarning xar ikkalasi xam uzluksiz bo`lsa, f almashtirishlarni topologik almashtirish deyiladi. 3-Ta‘rif. Agar F figurani F' figuraga o`tkazuvchi f almashtirish F figurani xar bir nuqtasining yetarlicha kichik atrofida topologik almashtirish bo`lsa, f almashtirishni F figuraning lokal-topologik almashtirishi deyiladi. Endi bu tushunchalardan foydalanib chiziqlarning turini aniqlovchi quyidagi Ta‘riflarni keltiramiz. 4-Ta‘rif. АВ ochiq kesmani topologik almashtirishdan xosil bo`lgan figurani elementar chiziq deyiladi. 5-Ta‘rif. xar bir nuqtaning shunday fazoviy atrofi mavjud bo`lib, bu atrofga tegishli bo`lgan qismi elementar chiziqdan iborat bo`lgan figurani sodda chiziq deyiladi. 6-Ta‘rif. Sodda chiziqni lokal-topologik almashtirishdan xosil bo`lgan figurani umumiy chizikq deb ataladi. Tenglamalari y=kx+b, y=c о sx, y=sinx bo`lgan chiziqlar elementar chiziqlarga misol bo`ladi. Tenglamasi х 2 +y 2 =1 bo`lgan aylana esa sodda chiziqdir. Faraz qilaylik АВ kesmani topologik almashtirishdan xosil qilingan  elementar chiziq berilgan bo`lsin. Agar АВ to`g`ri chiziqda sonlar o`qidagi kabi biror t koordinata kiritsak, u xolda АВ kesmani  elementar chiziqqa o`tkazuvchi f almashtirishni quyidagi tenglamalar orqali berish mumkin:        t f Z t f Y t f X 32 1 (1) Bu yerda f 1 , f 2 , f 3 funktsiyalar uzluksiz bo`lib, t ning turli qiymatlari uchun turlicha

qiymatlarni qabul qiladi. Odatda (1) tenglamalarni  egri chiziqning parametrik tenglamalari deb yuritiladi. Shu narsani eslatib o`tamizki, elementar chiziqni turli ko`rinishdagi parametrik tenglamalar orqali berish mumkin. Masalan,  elementar chiziqni x=f 1 (  (  )), y=f 2 (  (  )), z=f 3 (  (  )) ko`rinishda berish mumkin. Bu yerda  (  ) ixtiyoriy uzluksiz, doimiy monoton bo`lgan  ning funktsiyasidir. Regulyar chiziq.Oddiy va maxsus nuqtalar. Aytaylik  egri chiziq berilgan bo`lsin. Ta‘rif. Agar  chiziqning barcha nuqtalarni shunday qisqa atrofi mavjud bo`lib, uning shu atrofga tegishli qismini f 1 , f 2 , f 3 regulyar funktsiyalar orqali parametrlash mumkin bo`lsa, yani  egri chiziqni x=f 1 (t), y=f 2 (t), z=f 3 (t) ko`rinishdagi parametrik tenglamalar orqali berish mumkin bo`lsa,  ni regulyar (k marta differentsialanuvchi) chiziq deyiladi. Bu yerda f 1 , f 2 , f 3 лар f 1 2 + f 2 2 +f 3 2  0 shartni qanoatlantiruvchi regulyar funktsiyalardir. k=1 bo`lgand а  ni silliq chiziq deb ataladi. Yukoridagi Ta‘rifdan shu narsani anglash mumkinki,  ning regulyarlik shartidan egri chiziq yoyining silliqligi kelib chiqadi. Egri chiziq yoyining regulyarlik shartini sodda qilib quyidagicha ifodalash mumkin, yani f 1 , f 2 , f 3 funktsiyalar 1) bir qiymatli; 2) uzluksiz; 3)tegishli tartibli uzluksiz xosilalarga ega bo`lishi bilan ifodalanadi. Ayrim chiziqlarni koordinata o`qlarini qulay tanlash yo`li bilan x=t, y=  (t), z=  (t) ёки y=  (x), z=  (x) ko`rinishdagi parametrik tenglamalar bilan berish mumkin bo`ladi. Bu fikrdan tabiiy ravishda quyidagi savol kelib chiqadi: qachon egri chiziqni yetarlicha kichik soxada bo`lsa, xam bunday parametrlash mumkin bo`ladi? Bu savolga quyidagi isbotsiz keltirilgan teoremamiz javob beradi. TEOREMA. Aytaylik  regulyar egri chiziq bo`lib, x=f 1 (t), y=f 2 (t), z=f 3 (t) uning (x 0 ,y 0 ,z 0 ) nuqta atrofidagi regulyar parametrlangan tenglamalari bo`lsin. U xolda t=t 0 qiymatda f' 1 (t)  0 bo`lsa, (x 0 ,y 0 ,z 0 ) nuqtaning yetarlicha kichik atrofida 

egri chiziqni y=  (x), z=  (x) ko`rinishdagi parametrik tenglamalar orqali berish mumkin, bu yerda  ( х ),  ( х ) lar х ning regulyar funktsiyalaridir. Endi oddiy va maxsus nuqtalar tushunchasini kiritamiz.  egri chiziq va uning biror Р nuqtasi berilgan bo`lsin. Ta‘rif. Р nuqtaning yetarlicha kichik atrofida  egri chiziqni sillik parametrlash mumkin bo`lsa, yani  chiziqni x=f 1 (t), y=f 2 (t), z=f 3 (t) ko`rinishdagi parametrik tenglamalar orqali berilib f 1 , f 2 , f 3 funktsiyalar f 1 2 +f 2 2 +f 3 2  0 shartni qanoatlantiruvchi regulyar funktsiyalar bo`lsa, Р nuqtani  chiziqning oddiy nuqtasi deyiladi. Ta‘rif. Agar  chiziqni Р nuqtasining yetarlicha kichik atrofida sillik parametrlash mumkin bo`lmasa, Р nuqtani  chiziqning maxsus nuqtasi deyiladi. 1-shakldagi М nuqta oddiy N nuqta esa maxsusdir. Differentsial geometriya kursida chiziqlar va sirtlarni ularning oddiy nuqtalarida urganiladiganligi sababli biz bu yerda maxsus nuqtalar ularning turlari haqidagi mulohazalarga to`htalmaymiz. Bu masala matematik analiz kursida atroflicha o`rganiladi.

Asosiy adabiyotlar: 1. Александров А.Д., Нецветаев Н.Ю. Геометрия. М.,Наука,1990. 2. Нарманов А.Я. Дифференциал геометрия. Т. Университет, 2003 3. Погорелов А.В. Дифференциальная геометрия. М.,1974. 4. Нарманов А.Я. ва бошқалар. Умумий топологиядан машқ ва масалалар тўплами. Т.Университет, 1996. 5. Сборник задач по дифференциальной геометрии. Под ред. Феденко А.С. М., 1979 .

Похожие

Tekislikdagi analitik geometriya

Egri chiziqlar

Egri chiziqlar

Sirtlarga urinma tekisliklar o‘tkazish, sirt ustidagi nuqtalarning klassifikatsiyasi

Sirtlarning hosil bo’lishi va ularni chizmada bеrilishi. Sirtlarning klassifikatsiyasi