Tuproqda temir va boshqa mikroelementlar. Temir va marganetsning elementlar davriy sistemasidagi o’rni va ayrim xususiyatlari - Геология - Рефераты

Tuproqda temir va boshqa mikroelementlar. Temir va marganetsning elementlar davriy sistemasidagi o’rni va ayrim xususiyatlari

Загружено в:

05.09.2022

Скачано:

0

Размер:

51.6435546875 KB

Tuproqda temir va boshqa mikroelementlar. Temir va marganetsning elementlar davriy sistemasidagi o’rni va ayrim xususiyatlari Reja: Temir birikmalari guruhlariga tavsif Marganets va uning birikmalari Biomikroelementlarning biogeokimyoviy xususiyatlari Xalkofil elementlar va boshqa metallarning biogeokimyoviy xossalari

Mendeleev elementlar davriy sistemasida Mn va Fe o’zaro yonma-yon joylashgan bo’lib, o’õshash elektron qobiqlarga ega. Ularning elektron qobiqlarining tuzilishi quyidagicha: Fe-s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 6 4s 2 Mn-s 2 2s 2 2p 6 3s 6 3p 6 3d 5 4s 2 bo’lib d orbitasida elektronlarning maksimal soni 10 ga teng. Mn atomida 5 ga, temirda esa bu elektronlar soni 6 ga teng. Bu farqlardan ko’rinib turibdiki, marganets va temirni 3d-li elektron qobig’i hali to’yinishga muhtoj. Suning uchun bo’lsa kerak Mn va Fe elementlari kompleks birikmalar hosil qilish qobiliyatiga ega. Bu elementlarning har ikkalasi ham o’tuvchi metallar, ya’ni metallardan metalmaslarga o’tuvchi sanaladi. O’tuvchi metallarda valentlik ko’pincha –2-3, ba’zi hollarda undan ham yuqori bo’lishi mumkin. Mn va Fe ning oõirgi elektron orbitasida 2 tadan elektronlar mavjud. Shuning uchun ularning aksariyat birikmalari –2 valentli. Tuproqdagi tipik birikmalarda temirning valentligi –2 –3 ga to’g’ri keladi. Bunda temir oksidlangan shaklda bo’ladi. Qattiq oksidlanadigan sharoitda, kislorod yetishmaydigan hollarda temirni 1 oksidi ham mavjud bo’ladi. Lekin tuproqda bunday vaziyat bo’lishi qiyin. Shuning uchun temir bir oksidli shaklda uchramaydi. Marganetsning valentligi –2-7 gacha oksidlangan shaklda o’zgaradi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Mn-2-3 birikmalari ishqoriy xususiyatga ega. Mn –4 ishqorli õususiyat bilan nordonlik õususiyati orasida joy oladi. Tuproqda marganetsning ko’p tarqalgan birikmalari –2-3-4 ga to’g’ri keladi. Mn va Fe-lar o’zlarini valentliklarining tez o’zgarishi tuproqdagi oksidlanish-qaytarilishi sharoitiga ham bog’liq. Temir elementli tuproqdagi miqdori jihatidan 4 chi o’rinda kislorod, kremniy, alyuminiylardan keyin turadi. Bu õususiyati, hamma tuproq uchun ham to’g’ri kelavermaydi. Qumoq tuproqlarda to’rtinchi o’ringa kaliy chiqadi, karbonatli tuproqlarda esa Ca temirdan ko’p bo’ladi.

Temirning yer po’stidan o’rtacha miqdori 5,1% bo’lsa, ba’zi rudalarda 50- 60% bo’ladi. Hatto sof tugma temir ham uchraydi. Sof tug’ma temirning genezisi meteoritlarga olib boradi. Temir ko’pchilik birlamchi gili minerallarni kristall panjaralariga kiradi. Temir gidroksidlar, sulfidlar, fosfatlar, korbanatlarni hosil qila oladi. Temir ko’pchilik silikatlar tarkibiga ham kiradi. Temir va uning birikmalari tuproq hosil bo’lish jarayonida faol funktsiyalarni ijro etadi. Temir olivin, amfibollar, aktinolit, epidot, granat va boshqalar tarkibiga kiradi. Qisman biotit, vermikulit, glakuonit va boshqalar tarkibida ham uchraydi. Temirning oksid va gidroksidlari qatoriga getit a-FeOOH, lepidokrokit – FeOOH, ferrgidrit 5Fe 2 O 3 ·9H 2 O, gematit a-Fe 2 O 3 , magnetit Fe 3 O 4 , magemit Fe 2 O 3 , va boshqalar kiradi. Magemit magnetitning oksidlanishidan hosil bo’ladi. Tuproqda yangi hosil bo’lgan, cho’kib qolgan Fe(OH) 3 va uning analoglari kristallanmagan hollarda bo’ladi. Temirning oksid va gidroksidli minerallari tuproqni qattiq zarrachalar ustini plyonka tariqasida qoplash õususiyatiga ega bo’lib, ko’pincha tuproq rangini belgilaydi yoki unga ta’sir qiladi. Kolloid zarachalarning ham yuza zaryadiga, ion almashtirish qobiliyatiga ta’sir qiladi. Temirli boshqa minerallardan siderit FeCO 3 , pirit FeS 2 , vivianit Fe 3 (PO 4 ) 2 8H 2 O larni tuproq tarkibidagi miqdorini, rolini o’rganish katta ahamiyat kasb etadi. Bulardan tashqari, temirni gumus moddalar bilan hosil qilgan komplekslari va adsorbtsion birikmalari hamda simplekslari ham mavjuddir. Tuproq hosil bo’lish jarayoni yo’nalishi va boshqalar genetik qatlamining tarkibidagi temir miqdoriga qarab bilish mumkin. Temir minimal miqdori 0,5% atrofida torfli, qumli tuproqlarga to’g’ri keladi. Qora tuproqlarda, o’rmonzorlarning qo’ng’ir tuproqlarida 3-5%. Bo’z tuproqlarda, sug’oriladigan o’tloqi tuproqlarda 11-12% atrofida temir bo’ladi. Temir tuproqlar uchun zaruriy komponentlardan biri hisoblanadi. Tuproqlarni kesmalarda temir elementli sharoitga qarab har õil tipda tarqaladi. Uning miqdori qora tuproqlarda, agar gumussiz, karbonatsiz tuproq

uchun aniqlansa doimiy bo’ladi. Bunday tuproq kemasi temirga nisbatan oladigan bo’lsak, differentsiatsiyalangan kesmalar qatoriga kiradi. Ko’pchilik tuproqlarda temirni alyuvial-illyuvial yoki akkumulyativ, elyuvialilyuvial tipdagi taqsimotlarini kuzatish mumkin. Masalan bu õildagi temirning tarqalishi yoki taqsimotini podzol tuproqlarda ko’rish mumkin. Bunday tuproqlarning alyuvial qatlamlarida temir miqdori keskin kamaygan, illyuvial yoki akkumulyativ qatlamlarida esa ko’paygan bo’ladi. Temir tuproqda har õil miqdorda, turli õil ko’rinishda uchraydi. Temirli birikmalar to’plangan joylar qo’ng’ir, sariq, qizil, qizg’ish ranglarda bo’ladi. Tabiatda sof temir, marganetsli temir, gumusli, gumus marganetsli konkretsiyalarda temir 1025% gacha bo’ladi. Temirning tuproq qatlamlarida to’planish õususiyatiga kelsak, buni tushunish qiyin emas. Uning 2 valentli oksid formadagi birikmalari nisbatan eruvchan bo’lib, tuproq kesmasida sug’orma suvlar yoki boshqa suvlar ta’sirida oson harakat qiladi. Aeratsiya nisbatan yaõshi, ya’ni kislorod yetarli bo’lgan sharoitlarda 2 valentli Fe 3 valentli birikmaga aylanib harakatsiz bo’lib qoladi. Tuproqda bunday holatni kuzatish mumkin. Fe:Mn nisbati tuproq qatlamlarida bir õil emas. Ustki qatlamlarda bu nisbat temir foydasiga bo’lsa, quyi qatlamlarga borgan sayin Mn miqdori ortib boradi. Tuproq tarkibidagi temirli trubkalar odatda uch valentli temir birikmalardan iborat. Temirning bu birikmalari ko’p to’plangan joyi oõra ko’rinishida kapilyar chiziq (kayma) mintaqasiga to’g’ri keladi. Shunday hollar bo’ladiki, oõrali qatlam bir butun kuchli temirli qatlamga aylanishi mumkin. Bunday qatlamlarning hosil bo’lishiga sabab ko’p bo’lib, ulardan biri sohildagi sizot suvlarining terassalardan, suv ayirgichlardan kelishi hamda ular 500-600 mg / l temirga ega bo’lishidir. Qayirga kelgan temir kontsentratsiyasi yana ortadi. Anaerob sharoitidagi temir aeratsiya kuchli bo’lgan, ya’ni aerob holatga tushib III valentlikka aylanadi, natijada cho’kib qoladi.

Temir (III) gidrooksid jadal to’plangan joylarda hatto temirli qatlam, ya’ni B hosil bo’lishi mumkin. Bunday qatlamda organik C-4,4; SiO 2 -0,3; Fe 2 O 3 -62,3; Al 2 O 3 - 2,9-4% miqdorlarda bo’lishi mumkin. B li qatlamining quyi chegarasidagi oksidlovchi potentsial miqdori 300-450 mv gacha yetadi. Bizning sharoitimizdagi, umuman arid o’lkalardagi tuproqlarda temirning asosiy qismi gematitlardan iborat. Gematitni to’planishiga yuqori harorat yordam beradi. Nam o’lkalarning pH nisbatan past (7) bo’lgan, organik moddaga boy tuproqlarda esa getit ko’proq to’planadi. Temir va uning birikmalari tuproq rangiga har õil ta’sir ko’rsatadi. Masalan, qizil, qizg’ishni Fe 2 O 3 gematit, magnetit esa qora rangni beradi. Vivaianit botqoqlashgan tuproqlarda oq rangni beradi. Shunisi qiziqki, bu oq rangni (vivianitli) qatlam atmosfera havosi bilan aloqada bo’lishi bilanoq ko’karib havo rangga aylana boshlaydi. Temir birikmalari faqatgina tuproq rangiga ta’sir qilmasdan balki uning strukturasiga ham ta’sir qiladi. Ma’lum miqdorlarda strukturani yaõshilaydi, ortib ketganda esa orshteyn qatlamlarini hosil qilib, suv o’tkazuvchanlikka salbiy ta’sir qiladi. Temir o’simliklar uchun zarur element bo’lib, fermentlar tarkibida uchraydi, õlorofilni hosil bo’lishida qatnashadi. Temir yetishmasa o’simlikda õloroz kasalligi paydo bo’ladi. Shunday qilib temir yetishmasligi, ortiqchaligi tuproqning fizikaviy, kimyoviy va boshqa õususiyatlariga ular orqali o’simlikka ta’sir qiladi. Temir birikmalari guruhlariga tavsif Tuproqda va tuproqni hosil qiluvchi jinslarda temir elementining manbayi rolini temirli silikatlar: amfibollar, piroksenlar, granatlar va boshqalar o’ynaydi.

Ba’zi hollarda temir elementinig manbayi rolini oltingugurtli minerallar pirit, õalkopirit oksidlaridan esa temir oksidi va gidroksidi bajaradi. Umuman olganda tuproqda temir birikmalari har õil bo’lib, uni S.V.Zon quyidagi guruhlarga ajratishni tavsiya qiladi: 1) silikatli temir, ya’ni silikatlar tarkibidagi temir; 2) silikatsiz temir, silikatlardan boshqa birikmalar qatoriga kirgan temir. Silikatli temir tarkibiga: a) kuchsiz, kuchli kristallangan va kristallanmagan minerallar va jinslar tarkibidagi temir kiradi; b) temirli amorf birikmalar, gimus bilan bog’langan va bog’lanmagan temir kiradi. Temirni silikatli, silikatsiz, kristallangan, amorf shakllardagi miqdorlari MeraDjekson, Tamm usullari bilan aniqlanadi. Temir birikmalarini guruhlarga ajratish bu nisbiy bo’lib, S.V.Zonning fikricha, ba’zi tuproqlarning diagnostikasida ishlatsa bo’ladi. Jumladan ferrallitli, fersiallitli, siallitli tuproqlarni temir birikmalariga qarab ajratish mumkin. Ferrallitli tuproqlarda yalpi temirni 72-88% silikatsiz birikmalarda bo’ladi. Bu ko’rsatkich har õil tuproqlarda sifat va miqdor jihatdan bir õil bo’lmaydi. Mamlakatimizda tarqalgan tuproqlarning ko’pchiligida temirning yalpi miqdori 4-6% atrofida bo’lib, sug’orilganlik davriga bu miqdorning bog’liqligi deyarli sezilmaydi. Bu hodisani tipik bo’z tuproqlar, taqir tuproqlar va boshqalar misolida (Ismatov D.R. 1989) ko’rishimiz mumkin. 48-jadval. Temirning yalpi miqdori va guruhli tarkibi. Tuproq nomi Chuqurlik, sm Yalpi temir % Guruhlar Birikmalar shakli Silikatli Erkin Kristall Amorf % yalpiga nisbatan % % yalpiga nisbatan % % yalpiga nisbatan % % Sur tusli qo’ng’ir 0-7 4,03 3,35 83,12 0,68 16,87 0,46 11,41 0,22 7-28 4,29 3,40 79,25 0,89 20,74 0,63 14,68 0,26 70-90 2,98 2,48 83,22 0,50 16,78 0,41 13,76 0,009

Sug’oriladigan takirli 0-25 5,34 3,95 73,97 1,39 26,03 0,89 16,66 0,50 45-68 5,49 4,24 77,23 1,25 22,76 0,74 13,48 0,51 95-100 4,26 3,01 67,49 1,25 29,34 1,06 23,76 0,19 Tipik bo’z 0-5 4,60 3,61 78,48 0,99 21,52 0,70 15,21 0,29 25-40 4,41 3,34 75,74 1,07 24,26 0,81 18,36 0,26 230-250 4,45 3,43 77,08 1,02 22,92 0,85 19,10 0,17 Sug’oriladigan tipik bo’z 0-27 4,63 3,22 69,55 1,41 30,45 1,09 23,54 0,32 60-80 4,66 3,28 70,39 1,38 29,61 1,10 23,60 0,28 200-220 4,68 3,61 77,13 1,07 22,86 0,87 18,59 0,20 Voha turoqlarining kimyoviy tarkibini o’rganishga bag’ishlangan ishlarda yuqoridagi jadval ma’lumotlarida yalpi temirni profil bo’yicha taqsimotda katta farq sezilmaydi. Temirning guruhli tarkibi va birikmalar shakliga nazar soladigan bo’lsak, u holda bo’z-voha tuproqlarida erkin guruhining (Fe-ni) miqdorini qo’riq yerga nisbatan biroz oshganligini ko’ramiz. Shunga o’õshash qonuniyat birikmalar shaklidagi Fe da ham qaytariladi. Silikatli temirning absolyut va nisbiy miqdorlari sur tusli qo’ng’ir tuproqlardan bo’z tuproqlarga tomon kamayadi. Temir va uning birikmalarining tuproqdagi taqsimoti tuproqning hosil bo’lish sharoiti va jadalligi, vujudga keltiruvchi ona jins tarkibi, namlanish õarakteri va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Tuproq qatlamining namligi qancha yuqori bo’lsa, shuncha erkin temir guruhi ko’p, silikatli temir esa kam bo’ladi. Erkin temir guruhining miqdori kesma bo’ylab sekin-astalik bilan kamayadi. Shuni alohida ta’kidlash mumkinki, temir va uning birikmalarining tuproqdagi ahamiyati benihoyat katta ekanligini e’tiborga olsak, bu nuqtayi nazardan temirga e’tiborning sustligi asossiz sanalishi to’g’ri keladi. O’zbekiston tuproqlari temir va uning birikmalariga nisbatan boy tuproqlar sanalishi isbotlangan. Dunyoning ferralitli, fersiallitli, silikatli va silikatsiz guruhlarining miqdorlarini S.V.Zon (1982) ma’lumotlaridan ko’rishimiz mumkin.

49- jadval Temir birikmalarning guruhlarini yalpiga nisbatan miqdori %. Tuproq tiplari TEMIR Silikatli Silikatsiz Ferallitli tuproqlar 1.Qizil (Shri Lanka) 24-28 72-76 Fersiallitli tuproqlar 1.Qizil tuproqlar (Gruziya) 23-40 60-77 Silikatli tuproqlar 1.Chimli-podzol tuproqlar 56-60 40-44 2.Tipik qora tuproq 69-72 28-31 3.Tipik bo’z tuproq (O’zbekiston) 70-83 17-30 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston hududida tarqalgan bo’z tuproqlarda silikatli temir birikmalari uning yalpi miqdoriga nisbatan 70-83% ni tashkil qilib, qolganlari silikatsizga to’g’ri keladi. Bu sohada bo’z tuproqlar qora tuproqlarga yaqin turadi, ya’ni ularda bu ko’rsatkichlar 69-72 va 28-31% bo’lib, qizil chimli podzol tuproqlaridan keskin farq qiladi. Temirning harakatchanligi ham qator farq qiladi. 1)temirli minerallarni nurashiga va organo-mineral birikmalarning mineralizatsiyasiga; 2)oksidlanish va qaytarilish reaktsiyalariga; 3)organo-mineral birikmalarning hosil bo’lishiga; 4) adsorbtsion o’zaro ta’sirga; 5) qiyin eriydigan moddalarni (gidroksidlar, sulfidlar, fosfatlar) hosil bo’lishiga bog’liq bo’ladi. Bu omillar ichida qiyin eriydigan moddalarning hosil bo’lishi va oksidlanish- qaytarilish reakasiyalari tabiatda, ishlab chiqarishda katta ahamiyat kasb yetadi. Asosan ana shu omillar temirning migratsion qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. O’z navbatida bu jarayonlarning jadalligi tuproq va uning eritmasidagi pH ga bog’liq ravishda kechadi. Masalan, kuchli kislotali muhitda Fe + 3 , Fe + 2 gidroksidlar yaõshi eriydi. Fe(OH) 3 + 3HCl=FeCl 3 + 3H 2 O

Fe(OH) 2 + H 2 SO 4 =FeSO 4 + 2H 2 O Uch valentli temir harakatchanligi pH 3-3,5, ya’ni kislotali mihitda, ikki valentli temir esa ishqoriy muhitda yuqori bo’ladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, temirni mineral birikmalaridan yuvilish g’oyasi, elyuvial qatlamlarni hosil qilishi uchun ham yetarli deb bo’lmaydi. Elyuvial qatlamlarning hosil qilishi uchun yetarli va to’la emas. Elyuvial qatlamlarning hosil bo’lishida organo-mineralli temir birikmalari va oksidlanishqaytarilish reakasiyalari muhim rol o’ynaydi. Temir odatdagi sharoitlarda organik moddalar bilan osongina birikib õelatlar va organo-mineral birikmalarni hosil qiladi. Organik moddalar bilan kompleks birikmalar tariqasida salitsilatlar, glyukonatlarni vujudga keltiradi. Fenollar, pirokateõin va boshqalar bilan ham ularga mos organomineral moddalarni hosil qila oladi. Temirli qatlamlarning hosil bo’lishida uning qaytarilishi ham katta rol o’ynaydi. Masalan, o’tloqi (qayir) tuproqlarda oksidlovchi potentsial 400 mv bo’lganda temir cho’kib oõrani hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Real hayotda kislorod yetarli bo’lgan joylarda hatto pirit, sderitlar ham oksidlanadi va oõrani hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Piritning oksidlanishi bilan biz avvalgi boblarda tanishgan edik, siderit esa quyidagicha oksidlanadi. 2FeCO 3 + 0,5O 2 + 3H 2 O=2FeOOH + 2H 2 CO 3 H 2 CO 3 =H 2 O + CO 2 Bunday hodisalar, ya’ni oõra hosil bo’lishi hayotda zararli oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Zovurli yerlarda zovur uchun ishlatilgan quvurlarning ichi oõra bilan to’lib qolish hollar ham kuzatiladi. Bunda oõra bilan birgalikda Fe 2 O 3 , nH 2 O, marganets, alyuminiy oksid va gidroksidlari, organomineral moddalar bo’ladi. Bu hodisaning asosiy sababi temir va marganetsning ikki valentli birikmalarini zovur uchun o’rnatilgan quvurlar ichidagi erkin kislorod bilan reaktsiyaga kirishadi. Natijada ularni oddiy suv bilan yuvish, ya’ni tozalash qiyinlashadi.

Oõrani quvurdan chiqarish qiyinligi sababli bunday zovurlar ishdan chiqadi. Shuning uchun oõraga qarshi kurashda biologik usullar, filtrlar va boshqalar ishlatiladi. Buning natijasida 3 valentli temir 2 valentligiga aylanadi va suvda eriydigan holatiga o’tadi. Lekin bu chora-tadbir juda qiyin va murakkab. Zovurlarni tozalashda mineral kislotalardan foydalansa bo’ladi. Unda quyidagi reaktsiya sodir bo’ladi. Fe 2 O 3 +H 2 O + 6HCl=2FeCl 3 +4H 2 O Buning natijasida hosil bo’lgan temir õloridi suvda oson eriydi va uni suv yordamida yuvib zovurdan chiqarib yuborsa bo’ladi. Marganets va uning birikmalari Marganets tuproqdagi o’rtacha miqdori bir metrli qatlam uchun 0,01-0,02 % dan 0,15-0,20 % gacha bo’lib, bu ko’rsatkich bo’yicha fosfor, oltingugurt, titanga yaqin turadi. Marganets tuproqda +2 dan +7 valentli birikmalarni, ayniqsa oksidlar hosil qiladi va ayrimlari tuproqda mavjud bo’la oladi. Ular quyidagilar: MnO, Mn 2 O 3 , MnO 2 , Mn 2 O, Mn 2 O 4 , Bu oksidlar faqat oksid bo’lganligi uchungina qiziqarli bo’lmasdan, balki ularning ba’zilari ishqoriy, qolganlari esa kislotali õossalarga egaligi bilan ham qiziq. Ya’ni Mn(OH) 2 , Mn(OH) 3 , Mn(OH) 4 , ishqoriy õossalarga H 2 MnO 4 , HMnO 4 lar kislotali õossalarga ega. Marganetsning eng turg’un birikmasi bu MnO 2 hisoblanadi. Bu birikma amfoterlik õususiyatiga ega bo’lib, kislotali va ishqorli qobiliyatlari kuchsiz namoyon bo’ladi. Tuproqda, ona jinslarda, pirolyuzit, psilomelan, manganit, gausmanit kabi marganetsli minerallar ko’p tarqalgan. Bulardan tashqari, MnSiO 3 -rodonit, rodoõrozit MnSO 3 lar, MnSO 4 , Mn(NO 3 ) 2 , MnCl 2 va boshqa tuzlar tuproq eritmasida, tuproqda oz miqdorda uchrab turadi. Marganets karbonatlari arid o’lka tuproqlariga õos, sulfidlari esa gumid zona uchun õarakterli. Almashinuvchi Mn nordon tuproqlar uchun õos. pH=2,5-8,7 da

marganets MnO 2 gacha oksidlanib cho’kib qoladi va ko’p hollarda tuproq- kimyoviy jarayonlar uchun katalizator vazifasini bajaradi. Mn qator fermentlar, stimulyatorlar tarkibiga kiradi. Uning miqdorini o’simlik va tuproqda boshqarilishiga tuproq va tuproq suvidagi pH va elektrokinetik potentsial ta’sir qiladi. Bu ko’rsatkichlar esa har õil tuproqlarda turlicha bo’ladi. Boshqa birikmalari pH ni nisbatan tor oraliqlarida mavjud bo’la oladi. Mn ni o’simlik o’zlashtira oladigan miqdorlari Ya.V.Peyve va G.Ya.Rinkis usulida 0,1 n H 2 SO 4 da aniqlanadi. Uning tuproqdagi umumiy miqdori 0,50-0,29% bo’lsa, harakatchan miqdorlari 50-150 mg/mk gacha bo’ladi. Bu miqdorlarning o’simlikka ta’siri alohida ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan muammolar qatorida turadi. Marganetsning yalpi va harakatchan ko’rsatkichlari har õil tuproqlarda turlicha ekanligini quyidagi jadvaldan ko’rish mumkin. 50-jadval Sug’oriladigan tuproqlarda marganets miqdorining o’zgarishi, (mg/kg) Tuproqlar Chuqurlik, sm Harakatchan Yalpi Mualliflar Eskidan sug’oriladigan och tusli bo’z tuproq 0-42 183 700 Aõmedov B.P., 1987. 42-59 160 755 59-87 185 780 87-127 144 652 127-178 165 644 178-208 202 680 Yangidan sug’oriladigan tipik bo’z tuproq haydov 30-43 782-872 Kruglova E.K, Aliyeva M.M. va boshqalar, 1984 haydov osti 33-73 761-836 ona jins 32-50 674-785 Yangidan sug’oriladigan o’tloqi saz, kuchsiz sho’rtoblangan haydov 67-89 633-1047 haydov osti 72-75 565-647 ona jins 84-119 453-1110 Jadval ma’lumotlariga suyanadigan bo’lsak, u holda har õil tuproqlardagi yalpi marganets miqdor jihatidan o’zaro yaqin bo’lishiga qaramay, uning

harakatchan miqdoridagi farq keskin, ya’ni yangidan sug’oriladigan tipik va o’tloqi saz tuproqlardagi farq ikki barovardan ham ortiq. Eskidan sug’oriladigan och tusli bo’z tuproqlarda harakatchan marganets miqdori jadvaldagi boshqa tuproqlardan 2-4 barobar ko’p. Marganetsga bog’liq tuproq kimyoviy, biokimyoviy muammolar ko’p. Ulardan biri vilt bilan kasallangan g’o’za bargida, ildizida, urug’ida, tolasida uning ko’pligi hisoblanadi. Ayni vaqtda ko’pchilik qishloq õo’jaligi o’simliklarining normal o’sishi, rivojlanishi uchun marganets mikromiqdor tariqasida zaruriy element sanaladi. O’simliklar marganetsning tuproq eritmasidan Mn +2 holida oladi. Yuqorida qayd etilganidek, Mn korbanatli tuproqda tezda MnCO 3 ga aylanib, natijada uning harakatchanligi keskin kamayadi. Shunday qilib tuproqdagi marganets miqdorining ko’p va ozligi eng avvalo, ona jins miqdori bilan aloqador bo’lib, proportsional ravishda tuproqdagi miqdor o’zgaradi. Ko’pchilik sug’oriladigan tuproqlarda harakatchan marganets miqdori yetishmaydi. Bu hol haydov qatlamlarida ko’proq seziladi. Lekin Mn-li mikroo’g’itlardan foydalanishda uning tuproqdagi miqdorini o’rganmay turib ishlatmaslik kerak. Aks holda ―ortiqcha‖ provintsiya paydo bo’lsa biotaga salbiy ta’sir qiladi. Biomikroelementlarning biogeokimyoviy xususiyatlari Vernadskiy iborasi bilan aytganda, organizmlardagi juda oz miqdordagi, ya’ni 10 -3 % dan kam bo’lgan elementlarga mikroelementlar deyiladi. Mikroelement grekcha «micros» mayda, kichik yoki lotincha dastlabki element so’zlaridan olingan bo’lib, organizmlarda kam miqdorda uchraydigan, lekin normal hayot faoliyati uchun zaruriy kimyoviy elementlardir. Bularga Cu, Mn, Zn, B, Mo, Co va boshqalar kiradi. Mikroelementlar o’simliklar organizmiga tuproqdan kiradi yoki o’tadi.

Mikroelementlar ekinlar hosildorligining oshirish sifatini yaõshilash va chorva mollarining mahsuldorligi oshirish maqsadida ishlatiladi. Ba’zan 10 -1 -10 - 2 % miqdorda o’simliklarda B, Mn, Zn, uchraydi, ya’ni yuqoridagi (10-3%) chegaradan ko’p miqdorda. Shuning uchun ham mikroelementlarni o’rganishda, ulardan foydalanishda ularning faqat son miqdorigagina e’tibor bermasdan, balki ularning sifatiga yoki mikroelementlar guruhining tirik organizm ichidagi funktsiyasiga alohida e’tibor bermoq kerak. Mikroelementlarning o’simlik o’sishi uchun zaruriy element ekanligini K.A. Timiryazov o’z zamonasida bashorat qilgan. Mikroelementlar nazariyasini rivojlantirishda Vernadskiy, Goldshmidt, Fersman, Vinogradov va boshqalarning hissalari katta. Mikroelementlar muhim biokimyoviy jarayon hisoblangan nafas olishda (Fe, Mn, Cu, Zn, Co), fotosintez jarayonida (Mn, Fe, Cu), oqsillar sintezida (Mn, Fe, Co, Cu, Ni, Cr), qon hosil bo’lishida (Co, Cu, Mn, Ni, Zn), modda almashinishida (Mo, Fe, V, Co, W, B, Mn, Zn), gumus sintezida (Fe, Cu) va boshqa jarayonlarda qatnashadi va ular zaruriy elementlar hisoblanadi. Bulardan tashqari, hozirgi kunda ma’lum bo’lgan barcha fermentlarnig uchdan bir qismida (1/3) mikroelementlar borligi aniqlangan. Masalan, karbonagidrazeda-Zn, katalazada-Fe, urekaze-Cu, prolidaze -Mn, karboksilazada - Mn, Co, Cu, Fe, Cd, Zn, enolazada- Mg, Mn, Zn ishtirok etadi. Odatda organizmlar mikroelement turi, miqdori, ya’ni kontsentratsiyasi, shakli, demak holati va boshqalarga juda sezgir hamda talabchan bo’ladi. Mikroelementlar yetishmasligi yoki ortiqchaligi muhitda, ya’ni tuproq muhitida yoki organizmda deyarli bir õil zararli oqibatlarga olib keladi. U yoki bu elementning yetishmasligi yoki ortiqcha ekanligining o’zi o’simlik uchun zarur bo’lib, bundan tashqari, boshqa elementlarning o’simlik tomonidan o’zlashtirishi ham buziladi. Masalan, o’simlikda va tuproqda molibden yetishmasa, organizmlarda misning to’planishi kuzatiladi. Bu esa hayvonlarni anemiya kasalligiga olib keladi.

O’simlikda molibden ko’paysa, mis kamayadi. Ca va Na ni ozligidan yodning o’zlashtirilishi susayadi. Hullas mikroelementlar nafaqat organizmdagi mikroelementlar faoliyatiga, hatto organizmlarning sog’ligiga ham ta’sir ko’rsatadi. Mikroelementlar o’zaro ham ta’sirlanadi. Bu borada quyidagi mikroelementlarni o’zaro ta’siri yaõshi o’rganilgan J-Co-Cu-Mn, Cu-Mo-Pb va boshqalar. Tabiatda, ayniqsa, litosfera va pedosfera, ya’ni tuproq sferasini mikroelementlarning o’rtacha foiz miqdori amerikalik olim Klark nomi bilan ataladi. Mikroelementlarning Klark miqdorini ko’p ozligi hamma vaqt ham o’simlikka shu elementni yetarli yoki ortiqcha emasligini belgilayvermaydi. Bunga shu elementni qaysi formada ekanligini, ya’ni yetarli miqdorda harakatchan bo’lsa, u holda organizm uchun yaõshi, agar umumiy (yalpi) miqdori ko’p bo’lsa, lekin harakatchan miqdori oz bo’lsa, u holda organizm shu elementga zaruriyat sezadi, ya’ni u o’ziga kerak miqdorini ololmaydi. Masalan: Cu-torfda ko’p, lekin o’simlik torfli tuproqlarda Cu ga ehtiyoj sezadi, yoki Cu miqdori, Mn, Fe, ohakli tuproqlarda ko’p, ammo o’simliklar bu elementlarga ehtiyoj sezadi. Bunga sabab o’sha, ya’ni shu elementlarning harakatchan, eruvchan miqdorlarini ozligi, yetishmasligidir. Meditsinada, qishloq õo’jaligida mikroelementlarning maõsus preparatlari har õil kasalliklarni profilaktik davolashda ishlatiladi. Mikroelementlar tog’-kon sanoatida foydali qazilma boylik joylashgan maydon ustida ma’lum tarqalish maydonlarini-oreollarni tashkil qiladi. Bu maydonda mikroelementlarning miqdori boshqa atrofdagilarga nisbatan keskin farq qiladi, ya’ni ko’p bo’ladi. Shu asosda shu element yoki elementlar guruhini saqlaydigan foydali qazilma koni qidiriladi. Bunda mikroelementlar foydali qazilma konlari uchun indikator rolini bajaradi. Oreol, ya’ni mikroelementlar kontsentratsiyasi ko’p bo’lgan maydonda o’simlik o’sayotgan bo’lsa, bu oreolning ta’siri ularda ham seziladi. Ularning bargi, poyasi, mevasida o’zgarishlar sodir bo’ladi. Bu maydonlardagi o’simlik va hayvonot dunyosi qator morfologik o’zgarishlarga yuz tutadi. Masalan, Mn

miqdori o’simlik tanasida ko’p bo’lsa, uning bargi qizaradi, Cu ko’p bo’lsa barg sarg’ayadi, tomirlar esa yashilligicha qoladi, Ca ko’p bo’lsa bargda oq dog’lar paydo bo’ladi. Ba’zan ma’lum oreollarda aniq elementni ko’rsatuvchi o’simliklar formatsiyasi o’sadi. Storntsiy elementiga to’õtaydigan bo’lsak, uning suvda kontsentratsiyalanishiga, tuproqda akumilyatsiyalanishiga suvning mineralizatsiya darajasining ta’siri katta bo’ladi. Sulfidli sho’rõoklarda gipsli qatlamlarda strontsiyning miqdori 1% gacha yetishi mumkin. Hloridli va kuchsiz karbonatli sho’rlanish tipiga ega bo’lgan tuproqlarda strontsiy to’planmaydi. Litosferaning aniq bir maydonida ma’lum elementning miqdori uning klarkidan ko’p bo’lsa va atrofdagi maydonlardan keskin farq qilsa, bu maydon litogeokimyoviy anomal maydon yoki Vinogradov bo’yicha provintsiya deyiladi. Bu hodisa o’simliklarda va tuproqda kuzatilsa, biogeokimyoviy provintsiya, suvda kuzatilsa gidrogeokimyoviy provintsiya hisoblanadi. Mikroelementlarning bo’yash õususiyatiga Fersman e’tibor berib Ni, V, Mn, Cr, Fe, Co, W, Mo, U, Th larning bu qobiliyatini ochib beradi. Havorangni titan bilan õrom, siyoh rangni marganets, qizilni õrom, temir berishi endilikda sir emas. Mikroelementlar qadimdan qishloq õo’jaligida, teõnikada va o’g’itlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Qadimgi asrlarda odamlar Fe, Cu, Hg, Pb, Ag kabi mikroelementlardan foydalanishgan. XVIII asrda esa bularga qo’shib As, Bi, Co, B, Ni hozirgi kunda 40 dan ortiq mikroelementlar u yoki bu sohalarda ishlatiladi. Bu borada A.E.Fersman shunday degan edi: «qishloq aholisi foydali qazilma kon uchun kurashda butun tog’ jinsining hammasini hech qanday chiqindisiz, ishlatib bo’lgan jins demasdan ishlatadi. Butun Mendeleev elementlar davriy sistemasidagi elementlar insoniyat uchun kerak va uni olib ishlatadi». Tuproq uchun asosiy mikroelementlar manbayi ularning ona jinsi hisoblanadi. Ona jinsdagi mikroelementlarning miqdori, õarakteri tuproqdagini

belgilaydi. Tuproq hosil bo’lish jarayonida bir qatlamda ma’lum mikroelementlarning to’planishi, boshqasida yana birining to’planishi yoki kamayishi kuzatiladi. Lekin umumiy miqdor, õarakter ona jinsdagi kabi bo’ladi. Mikroelementlar ona jinslardan tashqari, kosmik va meteorit changlar, vulkanik gazlar, dengiz tomchilari, sizot va yer osti suvlari, antropogen ta’sir va boshqalardan tuproqqa kelib qo’shilishi mumkin. Bu yo’llar bilan mikroelementlarning tuproqqa kelayotgan miqdori va turlari hali to’liq aniq emas. Kosmik changlar, meteorit changi bilan ko’pchilik mikroelementlar pedosferaga kelib qo’shilishi mumkin. Vulkanik gazlar, changlar, issiq suvlar bilan tarqaladigan mikroelementlarning soni biroz cheklangan. Bunda asosan Hg, B, Br, Hf, galoidlar va boshqalar tarqaladi. Hozirgi kunda faol bo’lgan vulkanlar yiliga 1 mln. t. HCl ni yer yuzasiga chiqaradi. Okean va dengiz tomchilari har õil maydonlarga Cl, Br, F, J, Li, Rb, Cs larni tarqatadi. Gidromorf tuproqlar mikroelementlarga sizot suvi orqali kam boyiydi. Bu jarayonda B, J, Fe, Co, Ni, Zn, V, Cu, Ba, Sr, Li, Cs, Rb lar qatnashadi. Nisbatan kam o’rganilgan mikroelementlar manbayi bu insonlar faoliyatidagilar hisoblanib, hozirgi kunda yildan-yilga bu omilning ta’siri ortib bormoqda. Bu omil rolining oshganligini misollarda ko’rish mumkin. Masalan, yiliga yo’l ishlari, qurilish ishlari va boshqa ishlar natijasida 1 km da 3 kg chang tarqaladi. Bu chang har õil elementlardan, iborat bo’lib, kuchli migratsiya õususiyatiga ega. Yer ostidan yiliga 25-30 mlrd. t. tog’ jinsi qazib chiqariladi va qayta ishlanadi. Bu jarayonda ham tuproqqa mikroelementlar tushadi. O’g’itlardan foydalanish jarayonida ham mikroelementlar har õil agroteõnikaviy yo’llar bilan tuproqqa tushadi. Yadro bombalarini sinash natijasida tuproqda, landshaftda Sr 98 , Cs 137 , Co 68 va boshqa radiaktiv elementlar akkumulyatsiyalanadi. Lekin baribir ham asosiy manba ona jinslar hisoblanadi. Har õil ona jinslarda mikroelementlar miqdori va sifati har õil, ya’ni dengiz gillarida J 200 mg-kg gacha bo’lsa, 0,7-1.1 mg-kg va hokazo.

Mikroelementlar sharoitiga qarab tarkibiga bog’liq ravishda har õil darajada migratsiyalanadi (õarakterlanadi). Mikroelementlarning suvdagi migratsiya darajasi ularning erigan miqdorlariMõ, tuproqdagi yoki litosferadagi klark miqdorlariga (Põ) nisbati bilan o’lchanadi. Suvdagi migratsiya koeffitsienti (Kõ) A.I. Perelman tomonidan tavsiya etilgan. Kx = Mx ∙ 100 Px ∙ a bunda: a-qo’riq qoldiq (g/l), ya’ni suvning umumiy mineralizatsiyasi. Mikroelementlarning migratsiya qobiliyati ko’p omillarga hamda tuzlarning qator xossalariga bog’liq. Xalkofil elementlar va boshqa metallarning biogeokimyoviy xossalari Bu guruh elementlarning atom tuzilishlari va gidrotermal zonalarida kontsetratsiyalanish o’zaro yaqin. Barcha metalli oltingugurt birikmalari, õalkofil elementlar; ruõ, mis, qo’rg’oshin, kumush, oltin va boshqa litosferada to’planish õususiyatiga ega. Biosferada ular tarqalgan hollarda uchraydi. 51-jadval Halkofil metallarni tuproq va litosferadagi miqdori, % (Vinogradov, 1967) Elementla r Litosfera Tuproq O’simlik kuli Mis 4,7·10 -3 2·10 -3 2·10 -3 Kumush 7·10 -6 1·10 -5 1·10 -4 Oltin 4,3·10 -7 - 1,1·10 -4 Ruõ 8,5·10 -3 5·10 -5 9·10 -6 Kadmiy 1,3·10 -6 1·10 –5 1·10 -6 Simob 8,3·10 -6 1·10 –6 1·10 -7 Halkofil metallarning mis va ruõ guruhlariga ajratib o’rganish qulayroq hisoblanadi. Mis uchun ma’lumotlar pedokimyo, agrokimyo, fiziologiya

sohalarida yetarli bo’lib, bu borada kumush va oltin deyarli o’rganilmagan. Misga nisbatan oltin va kumushlar miqdori ancha kam. Kumush tuproqda organik va mineral moddalar bilan mustahkam bog’langan hollarda uchraydi. Oltin esa gumatli, fulfatli birikmalarni hosil qiladi. Mis karbonati tuproqlarda malaõit shaklida harakatsiz elementga aylanadi. Misni organik birikmadan etilendiamin kabi kompleks birikmasini tuproqda va o’simlik hayotida ahamiyati katta. NH 2 H 2 C Cu +2 H 2 C - NH 2 Misli mikroelementlar ta’siridan g’o’za va boshqa qishloq õo’jaligi ekinlarining hosildorligi 5-20% oshadi. Ruõ guruhi elementlaridan qo’rg’oshin, kadmiy, zaharli metallar qatorida turadi. Ruõ esa Peyve ma’lumolariga ko’ra, mikromiqdorlarida hosilga ijobiy, makromiqdorlarda esa salbiy va zaharli ta’sir qiladi. Bu elementlarning jadvaldagi miqdorlaridan ko’rinib turibdiki, ular o’zlarininng miqdorlariga ko’ra Zn-Cd-Hg oraliqqa joylashadi. Ifloslanmagan tuproqlarda bularning miqdorlari ko’p emas. Ruõ 10-300 mg/kg, kadmiy esa 0,01-0,8 mg/kg, simob 0,01-0,8 mg/kg gacha bo’ladi. Halkofillarning tuproqdagi holati ularning birikmalariga qarab baholanadi. Halkofillarning õloridlari, nitratlari, sulfatlari suvli eritmalarda yaõshi eriydi. Bular suvda har õil assotsiatlarni hosil qiladi. Masalan, ruõning suvdagi guruhlarini quyidagicha tasvirlash mumkin: ZnOH + , ZnH 2 PO 4 + , ZnHPO 4 + , Zn(OH) 3 - , Zn(OH) 4 -2 va boshqalar. Bular ko’proq gidroksid hosil qilishga moyil. Bularni nisbatan turg’un birikmalar qatoriga ularning sulfidlarini kiritish mumkin. Hozirgi kunda bor, selen, molibden, kobalt, õrom va boshqa mikroelementlarning tuproqdagi harakatchan miqdorlari, ular bilan tuproqlarni

ta’minlanganligi, o’simlikka bevosita va bilvosita ta’sirlari va boshqalar katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Ularni yuqori va quyi konsentratsiyalari o’simlikka, hayvonot dunyosiga ijoby ham salbiy ta’sir ko’rsata oladi. Bu ta’sir ularning tuproqdagi va o’simlikdagi miqdorlariga bog’liq bo’ladi. Mikroelementlar turli tuproqlarda, ularning qatlamlarida sifat va miqdor jihatidan o’zaro farq qiladi. Bu o’zgarishlarni biz quyidagi jadvaldagi ma’lumotlardan ham ko’rishimiz mumkin. 52-jadval Qo’riq bo’z tuproqlarning mikroelement tarkibi, mg/kg (S.Teshaboyev, M.A. Rish 1976) Chuqurli k, sm M n Cu Zn C o Ni Li Sr 0-5 42 0 8,2 21, 0 5, 4 11, 2 30. 0 40 0 5-30 31 0 8,2 23. ) 6, 0 11, 5 26, 0 28 0 30-50 39 0 10, 6 25, 0 8, 9 13, 5 28. 0 45 0 50-100 45 0 8,0 19, 0 5, 1 12, 0 28, 0 45 0 100-200 48 0 10, 2 32, 0 6, 0 13, 0 27, 0 42 0 200-300 43 0 9,2 18, 9 4, 9 12, 5 29, 0 43 0 300-400 48 0 9,0 21, 9 5, 2 13, 4 25, 0 42 0 400-500 50 0 8,8 23, 5 5, 1 13, 4 36, 0 45 0 500-548 55 0 8,4 24, 5 5, 8 11, 6 25, 0 50 0 548-600 55 0 8,6 21, 5 5, 0 11, 4 26, 0 55 0 53-jadval. Eskidan sug’oriladigan o’tloqi saz tuproqlar, mg/kg Chuqurlik, sm Mn Cu Co Fe Pb 0-30 749 19,1 8,6 17600 19,4

30-50 712 18,3 8,1 16300 13,2 Shuni alohida ta’kidlash kerakki, O’zbekistonda o’sadigan ko’pchilik o’simliklar ham o’zlarining morfogenetik õossalariga ko’ra mikroelementlarni har õil darajada singdiradi. Bu singdirishni S . Teshaboeva va M . A . Rish (1976) ma ’ lumotlaridan ham ko ’ rish mumkin . 54-jadval O’simliklarning mikroelement tarkibi, mg / kg O’simlikl arnin g nomi F e M n C u Z n C o N i L i S r Mirza terak 4 20 4 4,5 9 ,6 1 3,7 1 ,6 3 ,2 6 ,3 1 85 Baqa terak 4 62 4 6,0 1 4,5 4 9,5 0 ,9 5 ,6 5 ,1 2 12 Majnun tol 4 10 2 8,0 1 6,8 1 15 1 ,1 5 ,9 1 0,0 3 27 Jiyda 3 10 3 8,0 1 1,7 3 8,7 1 ,1 3 ,8 7 ,0 2 72 Qora soksovul 1 63 4 5,0 7 ,7 1 8,8 1 ,3 4 ,3 7 ,6 6 30 Turanga 3 65 4 5,0 8 ,4 4 2,0 0 ,7 4 ,7 7 ,4 2 50 Keyruk 1 47 2 9,8 7 ,6 7 ,3 0 ,7 3 ,8 7 ,2 1 90 Oktikan 1 54 3 1,7 8 ,4 1 5,6 0 ,7 2 ,5 1 1,5 1 73 Yulg’un 2 60 3 3,5 5 ,9 2 1,5 0 ,7 2 ,6 6 ,3 2 20 Shuvoq 5 84 6 5,0 2 0,2 6 2,0 0 ,7 4 ,2 6 ,1 3 40 Oqbosh 1 30 1 5.8 1 5,8 4 0.0 0 ,9 2 ,7 9 ,7 1 30 Qizilmiya 3 00 4 9.0 9 ,3 2 5,5 0 ,6 2 ,3 8 ,7 2 40 Yantoq 1 25 4 7,6 7 ,7 3 2,0 0 ,5 3 ,5 7 ,7 1 90 Ajriq 2 8 2 7 0 1 7 1

40 6,0 ,1 ,0 ,5 ,5 ,2 50 Mikroelementlarni tabiiy, teõnogen yo’llar bilan o’simliklarda, tuproqda va suvlarda ko’payishi o’z navbatida landshaftni bu bloklarida har õil provintsiyalarni paydo qiladi. Ayrim hollarda tuproq, suv, o’simlik va ularning mahsulotlarini ifloslaydi, qo’shimcha muammolarni keltirib chiqaradi. Shu bois tuproqdan, mikroelementli o’g’itlardan va boshqa kimyoviy moddalardan foydalanish muammolari bo’lib, uning ko’p sohalari yechimga muhtojdir.

Takrorlash uchun savоllar 1. Tuprоq tarkibidagi temir va bоshqa mikrоelementlarga qisqacha tavsif bering. 2. Temir, marganetsni elektrоn qоbiqlarini ifоdalang, o’zarо farqi va yaqinligini tushuntiring. 3. Tuprоqdagi temirni mineral va kоmpleks birikmalarini tuprоq karkasini shakllanishidagi rоlini tushuntiring. 4. Temir va marganets birikmalariga tavsif bering. 5. Bi о mikr о elementlarga qaysi elementlar kiradi va nima uchun shunday n о mlanadi. 6. Bi о mikr о elementlarning pr о vintsiyalari to’g’risida nimalarni bilasiz. 7. Xalk о fil elementlar guruhiga tavsif bering.

Adabiyotlar: 1 . Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Доброволский В.В. География почв. Москва. «Просвещениэ», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Почвы пустынной зоны Узбекистана. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Панков М.А. Почвоведениэ. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. https://arxiv.uz

Похожие

Tuproqda galloidlar va radioaktiv elementlar. Galloidlarning geokimyoviy va biogeokimyoviy xossalari

Tuproq qattiq qismi kimyosi. Tuproq-kimyoviy jarayonlari

Tuproqda III va IV-guruh elementlari. Tuproqda III-guruh elementlari va tuproq muhiti

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi

Lyoss, alevrolit, kvarsit tog’ jinslari