Tuproq haqidagi axborotlarni geografik axborot tizimlari tarkibida ifodalash - Геология - Рефераты

Tuproq haqidagi axborotlarni geografik axborot tizimlari tarkibida ifodalash

Загружено в:

28.11.2022

Скачано:

0

Размер:

883.4013671875 KB

Tuproq haqidagi axborotlarni geografik axborot tizimlari tarkibida ifodalash REJA: 1. Geo-vizualizatsiyaning uslublari 2. Tasniflash (klassifikatsiya), takroriy tasniflash, xaritalarni solishtirish, grafik va hisoblar turlari, xaritalar timsollarining turlari 3. Uch o’lchamli model 4. Joyning uch o’lchamli modellarining turlari 5. Elektron xaritalar tizimi 6. Plotterdan foydalanish

1. Geo-vizualizatsiyaning uslublari Vizualizatsiya (grafik ifodalash, tasvirlash) - bu maxsus algoritmlar yordamida, boshlang„ich raqamli ma‟lumotlarni qayta o„zgartirish asosida, aks ettirish qurilmalarida (asosan, monitorda) tasvirlarni, jumladan kartografik va boshqa turdagi grafik tasvirlarni chiqarish va ko„rsatib berish (generatsiya) jarayoni hisoblanadi. Geografik axborotlarni nisbatan yig„ilgan shaklda va odatlanilgan ko„rinishda ifodalash usullaridan biri - bu xaritalar hisoblanadi. Elektron xaritalar (EX) - raqamli xaritalar yoki GAT ma‟lumotlar bazasi asosida monitorda vizualizatsiyalanuvchi kartografik tasvirlar hisoblanadi. Elektron atlas (EA) - funksional jihatdan elektron xaritalarga o„xshash bo„lgan, elektron kartografik maxsulotlarning elektron xaritalar shaklida vizualizatsiyasi tizimi hisoblanadi. Elektron atlas xaritaning rastr tasvirlarini kadrlar bo„yicha ko„rish imkonini beruvchi, kartografik vizualizator, IBM PC uchun mo„ljallangan kartografiya, kartografik brauzerlar tipidagi dasturiy ta‟minot yordamida taqdim etiladi. Odatda, elektron atlaslar tarkibiga kartografik tasvirlar va legendalardan tashqari keng ko„lamdagi matn shaklidagi sharhlashlar, jadval shaklidagi ma‟lumotlar ham kiritiladi, multimedia shaklidagi elektron atlaslar tarkibiga esa - animatsiyalar, video-yozuvlar qatorlari va namoyish taqdimotining ovozli sharhlashlar bilan birgalikda amalga oshirilishi kabi holatlar kiritiladi. Ob‟ektlarning turli xil tavsiflarini yoki ularning nisbatlarini ifodalovchi (atributlar) jadvallar va grafiklar vizualizatsiyaning boshqa vositalariga qo„shima tarzda va shuningdek, alohida mustaqil shaklda foydalanilishi mumkin. Animatsiyalar dinamik tavsifga ega bo„lgan jarayonlarni ko„rsatish uchun foydalaniladi, ya‟ni animatsiyalar chizilgan statik tasvirlarning (kadrlar) ketmaketlikda ko„rsatilishidan tashkil topadi va natijada, tasvirlarning uzluksizlikda o„rin almashinishida harakatlanayotgandek tasavvur xosil qilinadi. GAT tarkibida ma‟lumotlarni tahlil qilish natijalarining ifodalanish uchun bir qator

uslublar ishlab chiqilgan va amaliyotga tadbiq etilgan bo„lib, ulardan mavzularga oid xaritalarni yaratishda samarali foydalaniladi. O’lchamli simvollar (belgilar, nishonlar) uslubi - ob‟ektlarning tahlil qilinayotgan tavsiflari maxsus ishlab chiqilgan simvollar bilan ifodalanadi, bu simvollarning o„lchamlari miqdoriy axborotlarni beradi, rangi va shakli esa - sifatga tegishli axborotlarni berishda foydalaniladi. Sifatga (yoki miqdorga) tegishli fon uslubi - bu holatda ma‟lumotlar o„zaro yaqin qiymatlar asosida guruhlarga ajratib chiqiladi va ular ma‟lum bir aniq rang, simvollar tiplari yoki chiziqlar orqali ifodalanadi. Nuqtali uslub - bunda tasvirlash vositasi bir xil o„lchamdagi ko„p sondagi nuqtalar (nuqtalar ko„pligi) bo„lib, har bir nuqta miqdoriy ko„rsatkich bo„yicha aniq qiymatga ega hisoblanadi. Ustun va doira shaklida ifodalanuvchi diagrammalar - bir nechta tavsiflarni o„zaro solishtirish asosida ifodalash imkonini beradi, bunda diagramma geografik bog„lanishga ega hisoblanadi (masalan, kuzatish posti nuqtasida ifloslovchi moddalarning nisbati ko„rsatilishi mumkin). Izo-chiziqlar uslubi - turli xil ko„rsatkichlarni ifodalashning keng tarqalgan uslublaridan biri hisoblanadi. Izo-chiziqlar uslubi yordamida izogips (tapografik va gipsometrik) xarita, izotermalar xaritasi, izobaralar xaritasi, izokorrelyat va boshqalar shakllantiriladi. Izo-chiziqlar yordamida bir xildagi xossalar (harorat, bosim, yog„ingarchilik miqdori, hodisalarning bir vaqtda amalga oshishi, anomaliyalarning bir xil qiymatga egaligi, tektonik harakatlanishlarning bir xil tezlikda amalga oshishi va boshqalar) bilan tavsiflanuvchi hududlar ajratib ko„rsatiladi. Bunda ikkita guruhga tegishli izo-chiziqlar o„zaro farqlanadi: ya‟ni, haqiqiy izo-chiziqlar (qandaydir ko„rsatkichlarning uzluksizlikda bo„lmagan tavsifda o„zgarishi, ya‟ni bularga gorizontallar kiritiladi) va statistik tabiatga ega bo„lgan ma‟lumotlarni (masalan, er yuzasiga otilib chiquvchi moddalar manbalarining diskret tavsifga ega bo„lgan qiymatlari) ifodalovchi yolg„ondakam ( psevdo )-izochiziqlar mavjud hisoblanadi. Izo-chiziqlarni aks ettirish uchun, turli xil tasvirlash vositalaridan foydalaniladi: jumladan, turli xil tipdagi chiziqlar,

qalinlik va ranglar, izo-chiziqlar o„rtasidagi oraliqlar bo„yoq fonining qavatlar bo„yicha rangi (yoki shtrix chiziqlar to„plami) asosida ifodalash uslublaridan foydalaniladi. Yuzaning uch o’lchamli tasviri (3D-yuza) - chiziqlardan tashkil topgan diagrammalar ko„rinishida yuzalarning hajmli shaklda, raqamli tavsifda ifodalanishi vositasi bo„lib, bunda turli xil tipdagi proeksiyalardan foydalaniladi, jumladan bu holatda oddiy grafik interfeysdan foydalangan holda, tasvirlarni aylantirish va burchak ostida burish operatsiyalarini amalga oshirish mumkin. Relefning raqamli modeli (RRM) ma‟lumotlari bo„yicha relefni ifodalash (aks ettirish) uchun, rastr tasvir shakllantirilishi mumkin. Rastr yuza (tasvir) - GRID-modeli bo„yicha shakllantiriladi va bunda har bir piksel tarkibida to„rning tegishli yacheykalari (katakchalari) balandlik qiymatiga proporsional bo„lgan qiymatlar joylashtiriladi. Soya relef (relefning tahliliy yuvilishi) - bu RRMning rast tavsifga ega tasviri bo„lib, bunda uni shakllantirishda GRID-modeli to„rining har bir uchastkasi balandligidan tashqari, yonbag„irlarning (qiyalik, nishabliklar) yoritilishi darajasi ham hisobga olinadi. Bunda 3D-yuzaning boshqa mavzularga tegishli qavatlar bilan birlashtirilishi imkoniyati yuzaga keladi. Joy ob‟ektlarining haqiqiy holatda tasvirlanishiga erishish uchun, 3D-yuza kartografik yoki orto-tasvirlar bilan birlashtiriladi. Joyning virtual (hayoliy) modeli (JVM) - bu tarkibida er yuzasi relefi haqidagi axborotlar mavjud bo„lgan, joyning modeli bo„lib, uning tarkibida berilgan ushbu hududda joylashgan spektral yorqinlik va ob‟ektlar inter-faol vizualizatsiya uchun mo„ljallangan. JVM joyda bo„lish effektini ta‟minlash imkonini beradi va uch o„lchamli statik ssenalar ko„rinishida (3D ko„rinishda) ifodalanishi mumkin yoki joy ustida uchishni imitatsiyalash rejimida tasvirlanshi mumkin, bu holatda kuzatuvchi berilgan koordinatalarga ega nuqtada joylashadi.

2. Tasniflash (klassifikatsiya), takroriy tasniflash, xaritalarni solishtirish, grafik va hisoblar turlari, xaritalar timsollarining turlari Agar, gap atributlar haqida ketayotgan bo„lsa, u holda GAT tarkibida vizual tahlil ustida ishlashning muhim jihatlaridan biri haqida ma‟lumot berib o„tish maqsadga muvofiq holat hisoblanadi. Har qanday murakkablik darajasidagi xaritalarni chizib chiqishdan keyin, uni ishlab chiqayotgan har bir kishi xaritani ko„zdan kechirib chiqishi davomida, ya‟ni ob‟ektlarning qaerda joylashganligi va ularning bir-biri bilan o„zaro alqadorligi va boshqa turli xil xossa-xususiyatlari bilan tanishib chiqishni amalga oshiradi. Bu jarayon biz uchun tabiiy holat sifatida ko„rinadi va uni - baralla bir ovozda, til aylanishi qiyin bo„lgan - « tahlil » deb nomlash mumkin deb o„ylaysizmi? Biroq, bu jarayon - aynan, tahlil, aniqroq aytganda - vizual tahlil deb nomlanadi. Bu tahlil jarayonini muvafaqqiyatli tarzda amalga oshirish qarab chiqilayotgan xaritaning qanchalik darajada tushunarli va chuqur o„ylangan holatda ishlab chiqilganligiga bog„liq hisoblanadi. Boshqacha aytganda, biz xarita tarkibida ob‟ektlar va ularning atributlarini iloji boricha maksimal darajada ko„rgazmali tavsifda ifodalashimiz talab qilinadi. Albatta, xaritalarni rasmiylashtirish davomida ranglar, simvollarning shakllari va o„lchamlarini muvafaqqiyatli tarzda tanlab olish muhim rol o„ynaydi. Agar, siz atributlarga tegishli axborotlarni ko„rsatib berish emas, balki shakllarni taqdim etish va makonda ob‟ektlarning joylashish holatini ifodalash bilan cheklanishni maqsad qilib belgilab olgan bo„lsangiz, u holda oddiy dizaynerlik ishining o„zi to„liq etarli hisoblanadi. Agar, xarita tarkibida elementlarning tarkibi, shakllanish yosh davri va landshaftlarning shart-sharoitlari kabi ob‟ektlarning xossalarini ifodalash zaruriyati yuzaga kelsa, u holda biz tasniflash masalasi bilan to„qnash kelamiz. Ob’ektlarni ularning atributlari bo’yicha tasniflash - bu har qanday hoxlagan tadqiqotlarning zaruriy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Bunda biz ob‟ektlarni turli xil uslublar yordamida qandaydir belgilari asosida toifalarga ( kategoriya ) bo„lib chiqishimiz talab qilinadi va ushbu toifalarni nisbatan umumiy

sinflar bilan bog„lash yoki ularni axborotlarni nisbatan to„liqroq ifodalash uchun, kenja toifalarga ajratib chiqishni amalga oshiramiz. Haqiqiy mavjud ob‟ektlarni ikkita guruhga ajratib chiqishning tamoyil jihatidan ikkita turli xil usullari mavjud hisoblanadi: ya‟ni, sifat belgilari (granitlar, gabbr, sienitlar va hakozo) bo„yicha va shuningdek, miqdoriy belgilariga ko„ra (margimush miqdori, magnit maydonining kuchlanishi va boshqalar) ajratib chiqish mumkin. Sifat belgilari bo’yicha tasniflashni ierarxik tavsifda amalga oshirish qulay hisoblanadi, ya‟ni bunda umumiy toifalardan xususiy toifalarga tomon bo„lib chiqish amalga oshiriladi (masalan, ishqoriy jinslar - sienitlar - nefelin sienitlar). Amalga oshirilishi belgilangan maqsadlarga bog„liq holatda, ayrim vaziyatlarda xaritalar tarkibining axborot berish darajasini oshirish talab qilinadi (ya‟ni, bu holatda xususiy toifalardan foydalaniladi) yoki aksincha, kamaytirish zaruriyati yuzaga keladi (bunda esa - umumiy toifalardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi). Masalan, ohaktoshlar va dolomitlarni karbonatlar sinfi tarkibiga birlashtirish, qumoqlar, alevrolitlar va argillitlarni esa - terrigen jinslar sinfi tarkibiga kiritish yoki oltin foydali qazilma konlarini formatsiyalarga oid belgilari bo„yicha toifalarga ajratib chiqish mumkin. Sifat bo„yicha tasniflashda toifalarni saralab olish tadqiqotni amalga oshirishda belgilangan maqsadlarga kuchli darajada bog„liq hisoblanadi. Masalan, litologik tadqiqotlarda cho„kindi jinslarni fatsiyalar bo„yicha toifalarga bo„lib chiqishga ko„proq e‟tibor qaratiladi. Intruziv jinslarni ularning asoslari bo„yicha to„rtta guruhga bo„lib chiqish etarli hisoblanadi, bunda ikkilamchi o„zgarishlarni umuman hisobga olmasa ham bo„ladi. Gidrotermal foydali qazilma konlarini o„rganish davomida intruziv jinslarning variatsiyalarga ajratilishi katta ahamiyatga ega bo„lib, bunda asosiy diqqat-e‟tibor ikkilamchi o„zgarishlarga qaratilishi talab qilinadi. Shunday qilib, son raqamlari shaklida bo„lmagan atributlar ustida ishlash davomida, siz oldindan tasniflangan ma‟lumotlarga ega hisoblanasiz. Agar, xarita tarkibida son raqamlari qiymatlari bilan tavsiflanuvchi atributlarni ifodalashga harakat qilayotgan bo„lsangiz, u holda sizni oldinda birmuncha boshqacha tavsifga

ega bo„lgan masala kutadi. Bu ko„rinishdagi ma‟lumotlar boshlang„ich tasniflanishga ega hisoblanmaydi. Biroq, axir har bir raqamni o„ziga xos rang bilan aks ettirishning iloji yo„q-ku. Chunki bunday ma‟lumotlarning son miqdori juda ko„p va agar, bu masalani hal qilishga siz muvaffaq bo„lgan taqdiringizda ham, bu ko„rinishda ishlab chiqilgan xaritani o„qishni amalga oshirishning ehtimolligi kam hisoblanadi. Bu holatda mavjud son raqamlarini bir nechta guruhlarga (intervallarga) ajratib chiqish talab qilinadi, boshqacha aytganda son-raqamlarni tasniflab chiqish amalga oshiriladi. Intervallarning (oraliqlar) son miqdorini saralab olish va ularning chegaralariga aniqlik kiritish - bu o„ziga xos sa‟nat hisoblanadi. Odatda, GAT tarkibida tasniflashning bir qancha variantlari taklif qilinadi, biroq murakkab vaziyatlarda (masalan, geokimyoviy maydonlarni tuzib chiqish kabi) dastur tarkibida mavjud bo„lgan tasniflashga to„liq holatda ishonib qolish mumkin emas. Har doim esda saqlash kerakki: ya‟ni, tasniflash uslubining tanlanishi bevosita tadqiqotchi tomonidan tuzib chiqilayotgan xaritaning tashqi ko„rinishiga va Shuningdek, natijalarga, chiqariladigan xulosalarga o„z ta‟sirini ko„rsatadi. Misol sifatida, ArcGIS tarkibida tasniflashning quyidagi ko„rinishdagi 5 ta uslubidan foydalaniladi: jumladan - tabiiy chegaralar, kvantillar (tent qiymatli), teng maydonlar (poligonlar uchun), teng intervallar, standart og„ishlar uslublaridan foydalaniladi. Tabiiy chegaralar uslubi guruhlar chegaralarini ma‟lumotlar tarkibida mavjud bo„lgan o„zaro farqlanishlar mazmun-mohiyati bo„yicha belgilanishini ifodalab beradi. Bunda ob‟ektlar bizni qiziqtirayotgan atribut qiymatining o„sib borishi tartibida joylashtirib chiqiladi, chegaralar qiymatlardagi nisbatan keskin sakrashlar qayd qilinuvchi sohalar bo„ylab o„tkaziladi. Teng maydonlar uslubi poligonlarni har bir sinf tarkibida umumiy maydoni bir xilda bo„lishi asosida tasniflab chiqish imkonini beradi. Bu uslub o„zaro yaqin maydonga ega bo„lgan poligonlar uchun qo„llanilishi yaxshi samara beradi. Maydonlarning katta ko„lamda mavjudligi sharoitida, ulardan eng kattasi sinfni

tashkil qilishi mumkin. Bu maydon o„z tarkibiga maydoniga ko„ra kichik o„lchamdagi poligonlar bo„yicha atribut qiymatlari variatsiyalarini qamrab oladi. Teng intervallar uslubi yordamida atributlarning barcha qiymatlari o„lchamlari bo„yicha o„zaro teng bo„lgan kenja guruhlarga ajratib chiqiladi. Bu uslub agar, siz atribut qiymatlarini boshqa qiymatlar bilan solishtirishni qayd qilishni hoxlasangiz, masalan foydali qazilma konlarini zahiralariga ko„ra - kichik, o„rtacha yoki yirik konlarga tasniflamoqchi bo„lsangiz, ushbu vaziyatda foydalanilishi mumkin. Teng intervallar uslubi bo„yicha tasniflash diapazoni oldindan ma‟lum bo„lgan ma‟lumotlar uchun ideal darajada mos keladi. Agar, siz ob‟ektlar o„rtasida deyarli mavjud bo„lgan, nozik faqrlanishlarni aniqlamoqchi bo„lsangiz, u holda bu uslubdan foydalanish belgilangan masala echimiga erishish uchun mos kelmaydi. Kvantillar uslubi bo„yicha har bir sinf tarkibiga ob‟ektlar bir xil son miqdorida kiritiladi. Tasniflashning bu uslubidan foydalanish ayrim vaziyatlarda chalkashishlarga sabab bo„lishi mumkin, chunki atributlarning kichik qiymatlari ko„pincha holatlarda yuqori qiymatlar qayd qilinuvchi atributlar bilan bitta sinfga tushib qolishi ham mumkin. Bu ko„rinishdagi buzilishlarni bartaraf qilinishi sinflarning sonini oshirish orqali hal qilinishi mumkin. Kvantillar uslubi bo„yicha tasniflash nisbatan chiziqli tavsifda taqsimlangan ma‟lumotlar uchun ko„proq darajada mos keladi. Standart og’ishlar uslubi ma‟lumotlarni atribut qiymatlarining butun tanlama bo„yicha o„rtacha qiymatlardan chetga og„ishi darajasi bo„yicha bo„lib chiqishni anglatadi. Bunda intervallar o„rtacha qiymatdan yuqoriga va pastga tomon yo„nalishda, 1 va 0,5 qadam bilan ifodalanishi mumkin yoki barcha ma‟lumotlarning qiymatlari hali tarkibga kiritilmagan vaziyatda 0,25 qadamni tashkil qilishi mumkin. Miqdoriy va Shuningdek, sifat belgilari bo„yicha gradatsiyalashdan foydalanish davomida toifalarning ko„p sonda bo„lishi ta‟sirida ko„z yordamida yomon darajada ilg„anishini ham hisobga olish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Qarab chiqilayotgan belgining makon bo„ylab yoki hududnig sifat tarkibi o„zgaruvchanligini ifodalash uchun, odatda beshta-ettita toifa etarli hisoblanadi. 3. Uch o’lchamli model GAT tarkibida joyning uch o„lchamli modeli joyning relefini hisobga olgan holatda tuzib chiqilgan yuza tasviri bo„lib, bunda vektor, rastr yoki matritsa tavsifidagi xarita tasviri ifodalanishi mumkin va uning tarkibida ikki o„lchamli xarita ob‟ektlariga mos keluvchi uch o„lchamli ob‟ektlar joylashtirib chiqiladi. Uch o„lchamli model to„liq holatdagi uch o„lchamli xarita hisoblanadi, bunda ushbu model ob‟ekt haqidagi axborotlar bo„yicha so„rovlarni amalga oshirish, uning tashqi ko„rinishini va tavsiflarini tahrirlash maqsadlarida ushbu modelning tarkibiy ob‟ektlarini tanlash imkonini beradi. Uch o„lchamli model tarkibida erda joylashgan va Shuningdek, er ostida joylashgan ob‟ektlarni ko„rish mumkin. Uch o„lchamli modelni tuzib chiqish uzoq vaqt davomiyligidagi amalga oshiriluvchi tayyorgarlik ishlarini talab qilmaydi, ya‟ni bunda ikki o„lchamli xarita va balandlik matritsasi mavjud bo„lishining o„zi etarli hisoblanadi. Ushbu ma‟lumotlar bo„yicha joyning tanlab olingan uchastkasi bo„yicha relefning uch o„lchamli modelini tuzib chiqish mumkin. Berilgan xarita tarkibida joylashgan ob‟ektlarni hisobga olish asosida, hajmiy modellarni tuzib chiqish uchun, har qanday hoxlagan xarita klassifikatorlari tarkibiga qo„yiluvchi, uch o„lchamli ob‟ektlarning kutubxonasi talab qilinadi. Elektron vektor xaritalarda klassifikatorlar bilan birgalikda turli xil masshtablar uchun mo„ljallangan uch o„lchamli tasvirlar kutubxonasi ham mavjud hisoblanadi. Mavjud bo„lgan elektron xaritalarning hajmiy ko„rinishini xosil qilish uchun, klassifikator tarkibiga bitta yoki bir nechta kutubxonalarni kiritish va tanlab olingan ob‟ektlarni mos keluvchi tasvirlarga belgilab chiqish etarli hisoblanadi. Ob‟ektlarni tarkibiy qismlari bo„yicha nisbatan to„liq holatda va yakka tartibda ifodalash talab qilingan holatlarda, shartli belgilar yordamida xususiy hajmiy tasvirlarni yaratish ham mumkin.

Joyning uch o„lchamli modelini tuzib chiqish uchun boshlang„ich ma‟lumotlar sifatida: vektor xarita, balandlik matritsasi, relefning triangulyasiya modeli, xarita klassifikatori, joyning raqamli fototasvirlari va joy ob‟ektlarining raqamli fotografik tasvirlaridan foydalaniladi. 4. Joyning uch o’lchamli modellarining turlari Tipga oid (tipik) uch o’lchamli modellar shaharlar planlari (reja), topografik xaritalar yoki sharhlash tavsifidagi xaritalar bo„yicha tuzib chiqiladi. Tipga oid modellar tarkibida joyning relefi yuzasi, tuzilishi, yo„l tarmoqlari ob‟ektlari, quvur o„tkazmalari, quduqlar, sfetoforlar, o„simlik qoplami ob‟ektlari, gidrografiya va boshqa oddiy shakldagi ob‟ektlar mavjud hisoblanadi. Tipga oid modelni tuzib chiqish - bu joyning sifatli uch o„lchamli modelini xosil qilishning eng tezkorlikda amalga oshiriluvchi uslubi hisoblanadi. Tipga oid modellar relefning o„ziga xosligi va ularning balandliklarini, shuningdek elektr tarmoqlari simlarining va turli xil maqsadlarda foydalanishga mo„ljallangan quvurlar o„tkazmalarining o„zaro bir-biriga nisbatan joylashish holati kabilarni hisobga olgan holatda, ob‟ektlarning o„zaro joylashish holatini vizual usulda baholash uchun foydalaniladi. 4.1-rasm. Tipga oid modelni tuzib chiqishga misol

Alohida tarkibiy qismlar ko’rinishlarining uch o’lchamli modeli. Alohida tarkibiy qismlar ko„rinishlarining uch o„lchamli modeli joyning ob‟ektlar bilan birgalikda tavsiflanishi bo„lib, bunda ko„rinish holati yakka tartibda belgilanadi va shaharlar planlari bo„yicha tuzib chiqiladi. Alohida tarkibiy qismlar ko„rinishlarining modeli tarkibida joy relefi yuzasi, tipga oid ob‟ektlar va joyida ularning haqiqiy ko„rinishiga yaqinlashtiriluvchi hajmiy tasvirlari asosida ifodalangan ob‟ektlar (kirish qismlari, quvurlar, lift minoralari, rasmiylashtirish elementari va boshqalar bilan birgalikdagi me‟morchilik qurilmalari) kabilardan tashkil topadi. Alohida tarkibiy qismlar ko„rinishlarining modelini tuzib chiqishda ushbu ob‟ektlarning semantik tavsiflari orqali tashqi ko„rinishi teksturasini berish topshirig„idan foydalanish mumkin. Ob‟ektlarning uch o„lchamli ko„rinishi tahrirlovchisi tarkibida belgilarni VRML formatidan import qilish imkoniyati mavjud bo„lib, shu sababli yakka tartibdagi ob‟ektlar ko„rinishlarining ayrim tarkibiy elementlari uch o„lchamli tahrirlovchilarda boshqa ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilishi mumkin va ushbu ob‟ektlarning aks ettirilishi bo„yicha turli xil tayyor namunalar ( shablonlar ) asosida yuklanishi ham mumkin. Ichki inshootlarning uch o’lchamli modellari . Ichki inshootlarning uch o„lchamli modeli qavatlar bo„yicha planlar (reja) asosida tuzib chiqiladi va ichki jihozlarning (interer) hajmiy ko„rinishini tavsiflab beradi. Ichki inshootlarning uch o„lchamli modellarini tasvirlashda uch o„lchamli tasvirlarni turli xil tahrirlash dasturlari yordamida yaratilgan VRML formatidagi tasvirlarni GAT xaritada vektor xarita klassifikatori tarkibida mavjud bo„lgan uch o„lchamli tavsirlar kutubxonasiga import qilish asosida yaratilgan, alohida ob‟ektlar va bir butun intererlardan foydalanish mumkin. Mavzularga oid modellar . Mavzularga oid modellar mavzularga oid xaritalar bo„yicha tuzib chiqiladi va statistik diagrammalarni rasmiylashtirishda foydalaniladi. Mavzularga oid modellarni tuzib chiqish texnologiyalaridan foydalanishga misollardan biri sifatida - tezkor vaziyatlar xaritasi bo„yicha joyning uch o„lchamli modelini yaratishni ko„rsatib o„tish mumkin. Mavzularga oid

xaritalardan foydalanilgan vaziyatda VRML formatidan import qilingan va xarita ob‟eklarining simvol tavsifidagi tasvirlari sifatida xizmat qiluvchi modellar ajoyib tarzda ifodalanadi. Uch o„lchamli modellar to„la qimmatli uch o„lchamli xaritalar hisoblanadi va tegishli ob‟ektlar haqidagi axborotlar bo„yicha so„rovlarni amalga oshirish, ularning tashqi ko„rinishlarini va tavsiflarini (semantika) tahrirlash bo„yicha modelda ob‟ektlarni tanlash imkonini beradi. 5. Elektron xaritalar tizimi Elektron xarita - bu raqamli xaritalar asosida xosil qilingan va vizualizatsiya (ko„rsatib berilishi) kompyuterning video-monitorida yoki boshqa qurilmalarning (masalan, su‟niy yo„ldosh navigatori kabi qurilmalarda) amalga oshiriluvchi kartografik tasvirlar hisoblanadi. Tezkor nazorat vositasi sifatida o„rin tutuvchi, har bir aniq turdagi elektron xaritalar faqat ma‟lum bir aniq vaqt lahzasida mavjud hisoblanadi, o„z navbatida uning mavjudlik vaqti tegishli qurilmada tasvirlarning ko„rsatilishi vaqti davomiyligi bilan belgilanadi. Aynan, ushbu xususiyat elektron xaritalarning qattiq asosida (qog„oz, plastik) grafik nashr qilish qurilmalari (masalan, printerlar) yordamida chiqarilishi yordamida ko„rib chiqiluvchi, boshqa turdagi vizual kartografik materiallardan asosiy farqlanishini belgilab beradi. Bu qiymat « elektron shakldagi » atamasi bilan juda yaxshi darajada mos tushadi, ya‟ni elektron xaritalar elektron qurilmalarda amalga oshuvchi elektronlar harakati asosida xosil qilinuvchi tasvirlardan tashkil topadi. Elektron xarita (EX) - bu tarkibi ma‟lum bir aniq turdagi ko„rinish va masshtabga ega bo„lgan xaritalar tarkibida mavjud bo„lgan axborotlarga mos keluvchi, axborotlarning maxsus ishlab chiqilgan shartli belgilar tizimi asosida, ushbu axborotlarni aks ettiruvchi qurilmalar ekranida ko„rish uchun (vizualizatsiya) mo„ljallangan tarzda ishlab chiqilgan yoki kuzatiluvchi kartorafik raqamli model hisoblanadi

Bunda elektron xarita tarkibida shartli belgilar tizimi o„z tarkibiga maxsus shriftlarni qamrab oladi, elektron xaritalarning tasniflanishi esa - xaritalarning: masalan, elektron topografik xaritalar, elektron aviatsion xaritalar, elektron geologik xaritalar, elektron kadastr xaritalar va boshqa turdagi xaritalarning umumiy klassifkatsiyalanishiga mos tushadi. Umumiy holatda, tuproqshunosikka oid GAT o„z tarkibiga xo„jaliklarning ko„p qavatlardan tashkil topgan elektron xaritasi va barcha agrotexnik choratadbirlar bajarilishi hisobga olingan, er maydonlarining tarixi ma‟lumotlari bo„yicha atributlar bazasini qamrab olishi talab qilinadi. Elektron xaritalar tarkibida mavzularga oid qavatlarning son miqdori ekologik-landshaftlarning shart- sharoitlariga va agrotexnologiyalarning intensifikatsiya darajasiga (har bir gektar maydonga nisbatan sarflanuvchi sarf-harajatlar miqdori va xosildorlik qiymati bo„yicha aniqlanadi) bog„liq hisoblanadi. Umumiy holatda, er maydonlarining elektron xaritalari o„z tarkibiga quyidagi qavatlarni qamrab olishi belgilanadi: • Mezorelef (relefning mezoshakllarini, nishabliklarning shakllarini ko„rsatish bilan birgalikda); • Yonbag„irlarning qiyaligi; • Yonbag„irlarning ekspozitsiyasi (issiq, sovuq, neytral tavsifda); • Mikrorelef (u yoki bu shakllardagi mikrorelefning ustunlik qilishi, mavjud bo„lgan agrokimyoviy jihatdan ahamiyati kabilarni ko„rsatish bilan birgalikda); • Mikroiqlim; • Er osti suvlarining sathi va ularning tarkibi va ma‟danlashish (mineralizatsiya) darajasi; • Tuproq xosil qiluvchi va er yuzasiga ko„tarilib turuvchi jinslar; • Tuproq qoplamining mikro-strukturasi (tuproq xaritalari); • Tuproq tarkibidagi gumus miqdori; • O„simliklarning mineral oziqlanishi tarkibining harakatchan shakldagi elementlar va mikro-elementlar bilan ta‟minlanganlik darajasi; • Tuproqlarning rN qiymati;

• Tuproqlarning fizik xossalari; • Og„ir metallar, radionuklidlar va boshqa toksikant (zaharli) moddalar ta‟sirida ifloslanish darajasi; • Tuproqlarning eroziyaga uchrash darajasi, eroziyaga uchrash havfi va boshqa fizik degradatsiya turlari (ko„chish, sel va boshqalar); • Tuproq tarkibida namlik miqdorining me‟yoridan ortiqcha darajada ortishi va botqoqlashishi, jumladan - ikkilamchi gidromorfizm, suv bosishi va boshqalar. • Tuproqlarning sho„rlanishi (sho„rlanish tiplari va darajasi); • Tuproqlarga quyosh nuri tushishi darajasi; • Tabiiy em-hashak ekinlarining holatini baholash bilan birgalikda, o„simliklar qoplami; • Tabiiy o„rmonzorlar va su‟niy ekilgan o„rmonzorlarning holatini baholash bilan birgalikdagi o„rmon o„simliklar qoplami; • Foydali hayvon, qushlar turlari, Shuningdek foydali entomofaglar turlarining tarqalishi, ularning hududi ta‟sirini baholash; • Ekin dalalarining fitosanitariya nuqtai nazaridan holati. Yuqorida eslatib o„tilganidek, kompyuter yordamida kartografik maxsulotlarni yaratish turli xil uslublar asosida amalga oshirilishi mumkin. Jumladan, bir qator grafik tahrirlovchilar (Corel Draw, Adobe Illustrator, Adobe Indesign va boshqalar) juda ham yuqori darajada sifatli bo„lgan va tarkibi jihatidan murakkab tavsifga ega xaritalarni ishlab chiqish imkonini beradi. Biroq, hatto har qanday hoxlagan grafik tahrirlovchilar yordamida yaratilgan, aniq tavsifga ega bo„lgan kartografik tasvirlarni ham geoaxborotlar tizimi deb nomlash mumkin emas. Bu ko„rinishdagi tasvirlar - raqamli xaritalar deb nomlanadi va GAT turkibiy elementlari yoki uning funksiya bajarishining natijasi sifatida qarab chiqiladi. Juda ko„pincha holatlarda raqamli xaritalar tushunchasi kompyuter xaritalari tushunchasi bilan chalkashtiriladi. Shu bilan bir vaqtda, agar ularning tashqi chegaralari o„zaro mos tushgan holatda ham, har doim raqamli xaritalarni GAT tarkibiga oddiy yo„l bilan kiritish mumkin emas. Bunda qog„oz yoki plastik shaklida ko„p miqdorda (adad) nashr qilish uchun va Shuningdek, GAT uchun

tayyorlangan raqamli xaritalarni o„zaro farqlash talab qilinadi. Odatda, GAT uchun ishlab chiqilgan raqamli xaritalarni nashr qilish uchun mo„ljallangan raqamli xaritalar maketlaridan farqlash imkonini beruvchi bir qator belgilarni ajratib ko„rsatish mumkin. GATning muhim hisoblangan belgilaridan biri - bu ob‟ektlarning geografik jihatdan bog„lanishi bilan bog„liq bo„lib, bu holat yagona koordinata asosidagi makondan foydalanish imkonini beradi. Proeksiyalarni bitta koordinatalar tizimidan boshqasiga transformatsiyalash va o„zgartirishni yakuniy maxsulotning xossa- xususiyatlariga tayangan holatda amalga oshirish mumkin. Qat‟iy tartibdagi koordinatalar asosidagi bog„lanishlardan foydalanib, bir xil qavatlarda ifodalangan yoki turli xil tipdagi va masshtabdagi GAT ob‟ektlarini osonlik bilan boshqarishni amalga oshirish mumkin. Umumiy holatda, foydalanuvchiga turli xil uslublardan foydalanish asosida yig„ish jarayonini amalga oshirish imkonini beruvchi turli xil tarkibiy qismlar to„plami taqdim etiladi, tayyor holatdagi GAT esa - faqatgina ushbu yig„ish jarayoniga ijodiy yondoshishda foydalanuvchi qobiliyatlarining namoyon bo„lishini belgilab beradi. GATning boshqa bir fundamental belgilaridan biri - bu tahliliy qayta ishlashdan foydalanish bilan bog„liq hisoblanadi. Bu holatda tahlil qilish algortmi (bajarilishi belgilangan ishlar ketma-ketligi) so„rovlar asosida foydalanuvchining o„zi tomonidan tuzib chiqiladi. Makonga oid tahlil bo„yicha bir nechta ketma-ketlikdagi operatsiyalarni (buferizatsiya, birlashtirish, kesib olish, joylashtirish) bajarish orqali deyarli har doim talab qilingan yakuniy natijalar xosil qilinishi mumkin. Navbatdagi qismlarda bu ko„rinishdagi opreratsiyalarni amalga oshirish jarayonini nisbatan alohida tarkibiy qismlari bo„yicha batafsil holatda qarab chiqamiz va ularning ishlashini misollarda ko„rsatib beramiz. GATning nisbatan muhim ahamiyatga ega bo„lgan funksiyalaridan biri - bu u asosida modellashtirish imkoniyatlari mavjudligi bilan bog„liq hisoblanadi. Tamoyil jihatidan odam tomonidan faqat « agar, ... bo’lsa, u holda nima yuz beradi ?» tipidagi so„rovlar seriyasi tuzib chiqilishi mumkin va o„z navbatida, ushbu so„rovlar asosida joyning oddiy modeli yoki geografik ob‟ekt modeli ishlab chiqiladi.

6. Plotterdan foydalanish Grafa tuzib chiquvchi (grek tilida - γράφω so„zi yozaman, chizaman degan ma‟noni anglatadi) plotter - bu rasmlar, sxemalar, murakkab tavsifga ega bo„lgan chizmalar, xaritalar va boshqa grafik axborotlarni qog„ozga yuqori darajada aniqlikda avtomatik ravishda chizish uchun mo„ljallangan qurilma hisoblanadi. Grafa tuzib chiquvchi qurilmalar tasvirni pero (chizuvchi blok) yordamida chizishni amalga oshiradi. Grafa tuzuvchi qurilmalaring kompyuter bilan bog„lanishi o„z navbatida, ketma-ketlikda o„rnatilgan port, Shuningdek parallel port, SCSI - interfeys va Ethernet orqali amalga oshiriladi. Grafa tuzish qurilmalarining ayrim modellari tarkibi o„rnatilgan bufer (o„lchamlari 1 Mbayt va undan ortiq bo„lgan) bilan jihozlanadi. Dastlabki ishlab chiqarilgan plotterlar (masalan, 1959-yilda ishlab chiqarilgan - « Calcomp 565 » rusumidagi model) tamoyil jihatidan, qog„ozning rolik yordamida siljishi asosida ish bajargan, bunda X va Y koordinatalar belgilanishi peroning harakatlanishi yordamida ta‟minlangan. Boshqa bir navbatdagi yondoshuvda (ya‟ni, dastlabki CAD-tizimi hisoblangan va Computervision‟s Interact I orqali amaliyotga joriy qilingan yondoshuv) modernizatsiyalangan pantograf tipida ishlash funksiyasi nazarda tutilgan bo„lib, bunda qurilma funksiyalari hisoblash mashinasi orqali boshqarilishi ta‟minlangan va qurilma tarkibida chizuvchi element sifatida sharikli perodan foydalanilgan. Bu uslubning kamchiligi shundaki, ya‟ni chizilishi belgilangan tegishli soha uchun mos keluvchi, tegishli makon mavjud bo„lishi talab qilinadi. Biroq, uning kamchiligidan kelib chiqib, ushbu uslubning afzalligi - peroning joylashish pozitsiyalarining aniqlik darajasini osonlik bilan oshirish va mos ravishda, qog„ozga tushirilayotgan chizilayotgan rasmning aniqligini ta‟minlash imkoniyati mavjudligi bilan bog„liq hisoblanadi. Keyinchalik ushbu qurilmaning tarkibi qo„shimcha maxsus kasetta tipida ishlangan tutqich bilan ta‟minlangan va o„z navbatida, turli xil qalinlik va ranglardagi perolar jamlanmasi bilan jihozlangan.

6.1-rasm. Grafa tuzib chiquvchi - plotterning umumiy ko„rinishi 1970-yillarga kelib, Hewlett Packard va Tektronix firmalari tomonidan o„lchamlari standart ishchi stolining o„lchamlari bilan mos keluvchi, planshet plotterlar ishlab chiqarila boshlangan. 1980-yillarda esa - yanada kichikroq o„lchamdagi va shu bilan birgalikda, nisbatan engil bo„lgan - NR 7470 modeli ishlab chiqilgan, bu model tarkibida qog„ozning siljishi uchun innovatsion texnologiya - « donador g’ildirak »dan foydalanilgan. Ushbu maishiy maqsadlarda foydalanishga mo„ljallangan, o„lchamlari unchalik katta bo„lmagan plotterlar ishga oid ilovalarda ham foydalanilishi keng ommalashgan, biroq ish bajarish unumdorligi pastligi sababli, umumiy maqsadlarga mo„ljallangan nashrlarni tayyorlash uchun deyarli amaliy jihatdan foydasiz hisoblangan. Yuqori ruxsat etilish qiymatiga ega bo„lgan, sepuvchi va lazer printerlar ishlab chiqilishi va keng tarqalishi, shuningdek kompyuter xotira qurilmalarining arzonlashishi va rastr tasvirlarni qayta ishlash tezligining ortishi ta‟sirida grafa tuzish qurilmalari amaliyotda foydalanishdan siqib chiqarilgan va foydalanish sohalarida deyarli butunlay yo„qolgan. Grafa tuzish qurilmalarining quyidagi tiplari ishlab chiqarilgan: • Rulonli va planshetli; • Peroli, sepuvchi va elektrostatik;  Vektor va rastr tavsifga ega.

Grafa tuzuvchi qurilmalar grafik-chizma shaklida axborotlarni yuqori darajada sifatli xujjatlashtirilishi uchun mo„ljallangan. Grafa tuzuvchi qurilmalarni umumiy holatda quyidagi ko„rinishda tasniflash mumkin: • Chizmani shakllantirishi bo„yicha - ya‟ni, ihtiyoriy ravishda skanerlovchi va rastr tavsifda skanerlovchi; • Manbani joylashtirish uslubiga ko„ra - ya‟ni, planshet, barabanli va aralash tavsifdagi (friksion, abraziv boshchali); • Foydalaniluvchi qurollar bo„yicha (chizuvchi boshcha tipiga ko„ra) - peroli, foto-tuzib chiquvchi moslamali, skreyb boshchali, frazer boshchali. Shuningdek, keng formali printerlar va katterlar (ingliz tilida - cutter ) ham umumiy nom bilan plotterlar deb nomlanadi. Albatta, ushbu qurilmalarning bu ko„rinishdagi nomlanishi to„liq mos kelmaydi, biroq bu nomlanish hozirgi vaqtda standartga aylanib o„lgarganligi ham rad etib bo„lmaydigan dalil hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. Баранов Ю.Б., Берлянт А.М., Кошкарев А.В., Серапинас Б.Б., Филиппов Ю.А. Толковый словарь по геоинформатике // Под редакцией А.М.Берлянта и А.В.Кошкарева, Издание ГИС-обозрение, 1998. 2. Берлянт A. M. Геоинформационное картографирование [Текст] / A. M.Берлянт. - М.: Астрея, 1997. - 64 с. - ISBN 5-7594-0041-Х. 3. Берлянт А.М. Геоиконика. -: М.: Фирма «Астрея», 1996. -: 207 с. 4. Берлянт А. М., Востокова А.В., Кравцова В.И. и др. Картоведение: Учебник для вузов. / Под ред. А.М. Берлянта - М.: Аспект Пресс, 2003. -477 с. 5. Волков А.Г. Планирование почвенных исследований с помощью ГИСтехнологий // www.esri - cis.ru/news/arcreview/detail.php?ID 6. Гафурова Л.А. Шеримбетов В.Х. Применение геоинформационных технологий при почвенно-экологическом мониторинге и изучении процессов опустынивания//“Иқлим ўзгариши шароитида ер ресурсларини барқарор бошқариш” Республика илмий-амалий семинар мақолалар тўплами. Тошкент, 2017, 95 бет 7. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Современный подход в изучении эрозионноопасных земель бассейна Сукоксай с применением ГИС технологии. - Т.: “Фан ва технология”, 2017, 144 с. 8. Гафурова Л.А., Джалилова Г.Т. Выделение высотных зон ландшафта для исследования эрозионных процессов // “Аграрная наука –сельскому хозяйству” сборник статей X Международной научно-практической конференции, Барнаул 2015, стр. 365-367

Похожие

Tuproqshunoslikda geografik axborot tizimlari (GAT) asoslari

Tuproqshunoslikda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini yaratish va saqlash

Tuproqshunoslikda geografik tizim uchun ma’lumotlarni yig’ish va kiritish

Gat tarkibida ma’lumotlarni tahlil qilish

Geografik ma’lumotlarni yig’ish va boshlang’ich qayta ishlash