Музликлар, денгизлар, кўллар ва ер ости сувларининг геологик фаолияти. Геоморфология - Геология - Рефераты

Музликлар, денгизлар, кўллар ва ер ости сувларининг геологик фаолияти. Геоморфология

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Музликлар, денгизлар, кўллар ва ер ости сувларининг геологик фаолияти. Геоморфология Режа: 1. Музликларнинг геологик фаолияти ҳақида. 2. Денгизларнинг, кўл ва ботқоқликларнинг гео-логик фаолияти. 3. Ер ости сувларининг геологик фаолияти. 4. Геоморфология ҳақида тушунча.

Музликлар деб музларни аста-секин ернинг пастки қисмига харакатланиб тўпланишига айтилади. Музлик-лар уч хилдан иборат бўлади: 1) тоғ; 2) материк; 3) оралиқ музликлари. Тоғ музликлари тоғнинг тепаликларида жойлашади. Материк музликлари бутун бир оролни ёки конти-нентни қоплайди. Масалан Греландия ороли, Антрак-тида. Оралиқ музликлари ясси тоғларни, тоғ олди ва поляр ҳудудларини қоплаб, бутун бир занжирни ҳосил этади. Музликлар ҳароратнинг ўзгариши натижасида пайдо бўладиган голфстрим иссиқ ва совуқ оқимларини вужудга келтиради. Бу оқимлар ўзлари билан шимолий ороллардаги музликлардан моренли айсбергларни оқизиб келадилар. Айсберглар иссиқ жойларга келиб эрийдилар, уларнинг ичидаги ғўла тошлар (моренлар) океаннинг тубига чўкадилар. Голфстрим оқимлари сув ўтлари парчаларини ва планктон деб аталувчи турли майда денгиз жони-ворларини иссиқ томонлардан совуқ денгизга оқизиб келади. Дарёлар келтирган гил ва майда қум каби маҳсулотлар денгиз соҳиллари бўйлаб оқиб юради ва чўкинди ҳосил қилади. Шундай қилиб ер қиёфасини ўзгартиради. Денгизларнинг геологик фаолияти Океан ва денгизлар ер сиртининг 361 миллион км 2 жойини, яҳни 70,8 фоизини ташкил этади. Улар қуруқ-лик билан актив боғланган бўлиб, денгиз остидаги ва қирғоқларидаги тоғ жинсларини емирадилар, оқизиб келтирилган нураш маҳсулотларини қабул қилиб оладилар, ўсимлик ва жониворлар яшайдиган манзилни ташкил этадилар. Бу жараёнларда катта миқдорда қолдиқли ётқизиқлар пайдо бўлади. Жаҳон денгизининг чуқурлиги 2,5 дан 6 км гача боради ва айрим чуқур-ликларда эса 11 км га етади. Денгиз сувлари доимо харакатда. Денгиз сувлари тўлқинлари ўраб олган жойда емирувчилик ишларини бажаради. Унда яшайдиган сон-саноқсиз ва турли- туман синфларга эга бўлган ҳайвонот дунёси ва ўсимликлар олами денгиз ҳавзасида яратувчанлик ишларини юзага келтиради.

Денгизнинг геологик иши асосан икки жараённи ўз ичига олади: 1) қирғоқ ва денгиз тубидаги жинсларни емириш. 2) емирилган жинсларни бир жойдан иккинчи жойга элтиб ётқизади. Бу иккита жараён бир вақтнинг ўзида содир бўлади. Денгиз қирғоқларининг емирилиши образия дейилади. Денгиз қирғоқларининг емирилишида соҳил майдони (водийси) жуда катта ролғ ўйнайди. Соҳил майдони бўлмаса, қирғоқ шунча кўп емирилади. Денгиз тўлқинлари емирувчанлик ишларини фақат қирғоқ мин-тақаларида актив бажаради. Денгиз юзасидан чуқур-лашган сари тўлқин кучи сусайиб боради. 10 м чуқурликдаги йирик қумлар деярли харакат қилмайди. 200 м чуқурликда эса ҳатто майин лойқаларнинг харакати ҳам сезилмайди. Денгиз суви даврий равишда кўтарилиб ва пасайиб ўз сатҳини ўзгартириб туради. Денгизда чўкинди-ларнинг тўпланиш жараёнининг содир бўлишида денгизнинг ер тузилиши (релғефи) ва чуқурлиги, қир-ғоқ чегараларининг узоқлиги, сув тўпланган ҳавза табиати ва иқлим шароитлари жуда катта ролғ уйнайди. Денгиз чуқурлиги бўйича қуйидаги минтақаларга бўлинади: литорал чуқурлиги 0-20 м, шелғф – 20-200 м, батиал – 200-2000 м, обиссал (қуёш нури ўтмай-диган қоронғи минтақа) – 2000-11039 м денгизнинг саёз (шелғф) қисмларида қирғоқдан олиб келинган ётқизиқлар кўпроқ учрайди. Қирғоқ яқинида энг йирик тошлар чўкади. Узоқлашган сари майдалашиб боради. Денгизга кириб борган сари организм ҳаёт фаолияти туфайли ҳосил бўлган ётқизиқлар учрайди. Буларга охак жинслари – буфлар киради. Денгиз ёнбағирларида (200-2000 м) ҳар хил рангдаги охакли қуйқалар ҳосил бўлади. Кейинчалик улар охактош туфларига айланади. Кўлларнинг геоло-гик фаолияти ҳам денгизларникига ўхшаш бўлади. Атрофи қуруқлик билан ўралган, денгиз билан бево-сита алоқаси бўлмаган сув тўлган чуқур ҳавзаларга кўл дейилади. Кўлларнинг турлари келиб чиқишига қараб тектоник, денудацион, эрозион, сунҳий ва бошқаларга бўлинади. Ер дислокацияси натижасида

вужудга келган кўлларга тектоник кўллар дейилади. Буларга Балхаш, Байкал, кўллари киради. Каспий, Орол кўллари денгиз-нинг чекинишидан ҳосил бўлган кўллар туркумига киради. Кўлларда сув алмашинуви жуда секин ўтади. Табиий кўллар сув алмашиниш шароитига қараб икки гуруҳга ажратиш мумкин. Оқар ва тинч холатдаги оқмайдиган кўллар. Оқар кўлларга бир дарё келиб қуйилса, иккинчи дарё ундан оқиб чиқиб кетади. Улар нам иқлимли ҳудудларда, тоғли минтақаларда ҳам кенг тарқалган. Помирдаги Сероз, Зарафшон ҳавзасидаги Искандар-кўлни ва Байкал кўлини шу гуруҳга киритиш мумкин. Оқмайдиган кўллар ёки берк ҳавзалар асосан қурғоқчилик ҳудудларида жойлашган. Улардаги сувлар буғланишга ва кўл тубига шимилишга сарф бўлади. Каспий, Орол, Иссиқкўл сингари жуда кўплаб кўллар-ни оқмайдиган кўллар қаторига киритиш мумкин. Кўлларга оқиб келаётган сув таркибидаги лойқалар чўкиши натижасида улар аста-секин кўмиладилар. Ундаги сувларнинг буғланиши ва ерга сингиб кетиши туфайли улар қурийди. Кўл ва ботқоқликлар фаолияти ҳам денгиз фаолиятига ўхшаш бўлади. Ер ости сувларининг геологик фаолияти Ер юзига ёққан қор ва ёмғир сувларининг ҳаммаси ҳам ер юзида оқиб ювиш ва ётқизиш ишларини бажа-равермайди, балки бир қисми ерга сингиб кетади. Ерга сингиб кетган сувлар ер ости грунт сувларини ташкил этади. Бу сувлар ер остидаги сув ўтказмайдиган тоғ жинслари қатламигача сингиб бориб, у қатлам устида тўпланади ва бунга сувли қават (горизонт) дейилади. Сувли қатламга фақатгина қор-ёмғир сувлари тўпланмасдан, балки дарё, канал ва бошқа оқар сув манбаларидан йўқолаётган сувларининг ҳам бир қисми сингиб киради ва ер ости суви заҳирасини кўпай-тиради.

Бу сувлар ернинг пастки томонига қараб грунт ичидаги бўшлиқлар орқали аста-секин силжий бошлай-ди ва натижада тоғ жинслари заррачаларини эритиб, ер дарзликларини (ёриқларини) кенгайтириб, турли ҳажмдаги бўшлиқларни вужудга келтиради. Нам иқлимли жойларда ер ости сувлари бўшлиқ-ларини тўлдириб, ўпирилма кўллар ёки ботқоқликлар вужудга келтиради. Қурғоқчилик иқлимли ерларда улар кўпинча карст ҳодисасини вужудга келтиради, яҳни охактошлардан иборат бўлган тоғ жинслари ер ости сувида эриб, ўйилмалар (воронкалар), ўпирилиш ҳодисаларини ва бекик дарёлар оқимини ташкил этиши мумкин. Улар ер остида томир ва илдизлар шаклида тоғ жинслари ораларидан оқиб ўтиб, охак шпати, (калғций минерали) кварц, кремнозем, марганец шпати, калий минерал-ларини эритиб чиқиб пастки қисмида ётқизиқлар ҳосил қилади. Геоморфорлогия Геоморфология бу ер релғефи (қиёфаси) ҳақидаги илм бўлиб, унинг келиб чиқишини, ўзгаришини, ернинг геологик тузилиши билан боғлиқлигини ўргатади. Геоморфорлогиянинг асосий вазифаларидан бири ер қиёфасини турлари бўйича хариталаштиришдан иборат. Ер қиёфаси турлари деганда, ер сиртининг тузили-шини, литосфера сиртининг катта ҳудудида ер қиёфасининг такрорланиш қонунларини, унинг келиб чиқиши бўйича ўзаро ўхшашлигини, геологик тузи-лишини ва тарихини ўрганиш масалалари бўйича бўлиниши тушунилади. Ер қиёфаси турлари генезис-лари бўйича синфларга бирикади. Масалан: 1) Аккумулятив текисликлар синфи дарё, оқар сувлар, денгизлар, музликлар, кўллар ва шамол натижасида лойқа ва майда зарралар қолдиқлари ётқизиқлари йиғиндисидан ташкил топган турларни ўз ичига олади. 2) Денудацион текисликлар синфи эса денудация натижасида, яҳни музликларнинг дефляцияси, тоғ жинсларининг эррозияси, нураши ва емирилган тоғ жинсларининг силжиши натижасида пайдо бўладиган

кескин, аниқ кўринишдаги ер қиёф қиёфаси турларини ўз ичига олади ва ҳоказо.

Асосий адабиётлар: 1. Қац Д.М. «Основы геологии и гидрогеологии» М. «Колос», 1981 2. Толстой М.П; Малыгин В.А. «Основқ геологии» М. «Недра», 1988 3. Горшков Г.П; Якушев А.Ф. «Обшая геология» М. МГУ, 1962 4. Ланге О.К. «Геологияга кириш», Т. «Ўрта ва олий мактаб»,1962 5. Малыгин В.А. «Основы геологии и гидрогеологии» М. «Недра»,1976 6. www . ziyonet . uz 7. www . QMII.UZ

Похожие

Ер ости сувларининг баланси ва запаси

Ер ости сувларининг пайдо булиши ва таснифномалари

Ер ости сувларининг физик хоссалари ва химиявий таркиби

Кўллар ва ботқоқликларнинг геологик иши

Ер ости сувларининг харакати тугрисида умумий тушунча