Минераллар ва тоғ жинслари ҳақида асосий маълумотлар - Геология - Рефераты

Минераллар ва тоғ жинслари ҳақида асосий маълумотлар

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

Минераллар ва тоғ жинслари ҳ ақида асосий ма ъ лумотлар Режа: 1. Минераллар ва тоғ жинслари ҳақида. 2. Ер шарининг ички қатламлари ва улар тарки-бидаги кўп тарқалган тоғ жинслари. 3. Минералларнинг турлари ва физик хусуси-ятлари. 4. Минералларнинг қаттиқлиги ва Моос шкаласи бўйича таққослаш. 5. Минералларнинг кимёвий таркиби ва тузили-шига қараб классификацияланиши.

Биз фақат ернинг устки қатламини – ер қаҳрининг сиртқи қисми (литосфера)ни ўрганамиз. Геофизиклар ер шарини уч қатламга бўлиб ўрганадилар: 1 қатлам литосфера – ернинг устки қатлами (земная кора) – ер қаҳрининг сиртқи қатлами деб аталади. Ернинг устки қисми асосан ер устидаги майда зарралар йиғин-дисидан ташкил топган бўлиб, Мохороич чизиғи деб аталувчи қатламнинг устки қисмида жойлашган жинслар зарачаларидан иборат. Иккинчи қатлам унинг остида жойлашган мантия деб аталувчи ўрта қатлам. Учинчи қатлам ернинг ядроси ҳисобланади. Ер қаҳрининг сиртқи қатлами минераллардан ташкил топган тоғ жинсларидан тузилган. Ер қат-ламларининг ичкарисида содир бўлган кимёвий ўзгаришлар натижасида пайдо бўладиган бирикмаларга минераллар дейилади. Улар табиий жинслар бўлиб, ўз таркиби ва хусусиятлари бўйича таққослаганда бир бирларига ўхшаш бир турдаги тоғ жинсларидир. Кўп- чилик минераллар табиатда қаттиқ холатда учрайди, айрим холларда улар суюқлик холатида (сув, нефтғ, ртутғ) ва газсимон (ёқилғи газлари) холатида ҳам бўлади. Барча қаттиқ минераллар кристал решетка холатида бўлади. Улар келиб чиқиши ва таркибига қараб хар хил минераллар йиғиндисидан иборат бўлади. Агарда тоғ жинслари биргина минераллардан иборат бўлса оддий-содда тоғ жинси дейилади, ва бир неча минераллардан ташкил топган бўлса, унга мурак-каб тоғ жинслари дейилади. Кристалик минераллар бошқа турдаги минераллар сингари, бир жинсли, анизотропик, ўз-ўзини сақлаш ва маҳлум бир температурада эриш хусусиятига эга. Минералларнинг анизотропик хусусиятлари деб, бир хил бўлмаган ва бир-бирига параллел йўналишда бўлмаган у ёки бу хусусиятларига айтилади. Қаттиқ минералларнинг озроқ қисми изотропик хусусияти бўйича аморф кристал бўлмаган жисмларга киради, яҳни ҳамма йўналишлари бўйича бир хил хусусиятларга эга бўлган минераллар. Ъозирги кунда 1500 га яқин минераллар маҳлум бўлиб, улар турлари бўйича 1700 га яқин. Улардан бир неча ўнлаб турлари ер қаҳрининг сиртқи қатламида учрайди ва фақатгина 20-

25 минераллар кенг тарқалган тоғ жинсларини ташкил топишида иштирок этган. Бу минераллар тоғ жинсларини ташкил этувчи минераллар деб аталади. Кўпчилик минераллар магмани совиши, озчилик қисми эса кимёвий эритма қолдиқларининг чўкиши нати-жасида пайдо бўлади. Минерал келиб чиқишига қараб иккига бўлинади: 1) бирламчи, 2) иккиламчи. Бирламчиси тоғ жинсларини таркибида, иккилам-чиси эса уларни ўзгариш жараёнида пайдо бўлади. Минераллар иссиқлик энергияси таҳсирида пайдо бўлишига қараб иккига бўлинади: 1. Эндоген, 2. Экзоген минераллари. Эндоген минераллари ернинг сиртқи қатламида катта ички босим ва температура таҳсирида магмадан ёки магма таҳсирида қўшни тоғ жинслари бирик-масидан пайдо бўлади. Экзоген минераллари эса ернинг юқори сиртқи қатламига яқин қисмида паст босим ва температура таҳсирида геосфера билан ўзаро муносабати шароитида пайдо бўлади. Эндоген мине-раллари ер юзига чиқиб қолиши натижасида кўпчилик холларда емирилган бўлади. Минералларнинг асосий физик хусусиятларидан бири: унинг шакли, солиштирма оғирлиги, ранги, тиниқлиги, ялтироқлиги, қаттиқлиги, бирикувчанлиги ва синиш характери. Минераллар шакллари бўйича – изометрик шаклдаги, яҳни 3 та йўналишлар бўйича ҳам деярлик бир хилда (магнетит, галит); бир йўналиш бўйлаб чўзилган призматик шаклдаги (кварц, асбест) икки йўналиш бўйлаб чўзилган (слюда, гематит) каби минераллар киради. Кўпчилик минералларнинг солиштирма оғирликлари 2 – 10 , кўп тарқалганлари эса 2,5 – 3 га тенг. Мине-ралларнинг ранги уларнинг кимёвий таркибига боғлиқ бўлади. Минераллар бирикмасидаги кимёвий модда-ларни рангига қараб икки гуруҳга бўлинади: 1. Ёруғ рангли уларга оқ, кулранг, оқимтир сариқ, қизғиш рангли минераллар (кварц, гипс, калғций) киради. 2.Қорамтир рангли, уларга қора, кўк жигарранг минераллар (роговая обманка, змеевик ва бошқалар) киради. Минераллар тиниқлигига қараб 3 га

бўлинади 1. Тиниқ (кварц, галит) 2. Ярим тиниқ (гипс, калчедон) 3. Тиниқ бўлмаган (пирит). Минералларнинг қаттиқ-лиги деб, уларнинг ташқи механик кучи таҳсирига кўрсатадиган қаршилигига айтилади. Минералларнинг қаттиқлигини аниқлаш учун уларнинг қирралари тирна-либ олиниб босим таҳсирида текширилади ва қаттиқ-лиги маҳлум бўлган эталон минералларга, яҳни Фридрих Мосс шкаласидаги минералларга таққослаб аниқланилади. Моос шкаласи: Шартл и қаттиқ лик даража си, балл Эталон минерали Дала шароитидаги синаши 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Талғк Гипс Калғцит Флюорит Апатит Дала шпати Кварц Топаз Корунд Олмос Юмшоқ қалам, тирналади ва минералга тирноқ ёзади. Минералга тирноқ билан ёзилади. Лотун тийинидек минерал пичоқ билан тирналади. Минералга пичоқ билан ёзиш мумкин. Пичоқ тирнайди. Минерални ойна тирнайди. Минерални пичоқ тирнай олмайди. Минерал ойнани кесади,

лекин кварцни тирнай олмайди. Минерал кварцни тирнай олади. Минерал кварцни тирнай олади (ойнани кесади). Минералларнинг катта кўпчилигининг қаттиқлиги 2-6 балл атрофида бўлади. Минералларнинг бирикувчанлиги деб механик куч таҳсирида минералларни крсеталик решетка йўна-лишида бўлакланиш қобилиятига айтилади. Минерал-лар бирикувчанлик даражасига қараб тўртга бўлинади: 1. Жуда яхши бириккан минераллар юпқа варақ-ларга бўлинади. Масалан, слюдалар. 2. Яхшиланган минераллар урганда маҳлум дара-жадаги текис синиқлар олинади (калит). 3. Яхши бирикмаган – синдириш вақтида бирикиш текислигида нотекис бўлакланиш кўп учрайди (аппатит, перит). 4. Жуда ёмон бириккан – синдирганда минерал бўлакланиб, бутунлай нотекис бўлакланади – текис юзаси бўлмайди (кварц ва аморф минераллари киради). Ялтироқлиги – минералларнинг ялтироқлиги ёруғ-ликни қайтишига асосланиб аниқланилади. Улар шишасимон ялтироқ (кварц, дала шпати). Майсимон (талғк), темирранг (пирит), ипакранг (толасимон гипс – селенит), перломутий – кристалл бирикмаси ичидан нур чиқарувчи (слюда), матовий – оқ ўчик ранг (каолит). Синиш – минераллар синиши бирикиш текислиги бўйлаб бўлмасдан, балки ҳар хил бўлади. Улар синиш характерига қараб бир неча хил бўлади,

яҳни синиш – ўйдим-ўйдиқ, тиконсимон, эгмаксимон, гадир-будур, текис, донадор ва ҳоказо бўлади. Минераллар кимёвий таркибига ва тузилишига қараб синфларга бўлинади. Минераллар энг кўп тар-қалган ва рационал ҳисобланган С.Д.Четвериков томонидан таклиф этилган классификацияси бўйича 10 та синфга бўлинади. I синф – силикатлар; II синф – карбонатлар, III синф – окислар, IV синф – гидроокислар, V синф – сулғфидлар, VI синф – сулғфатлар, VII синф – гал- лоидлар, VIII синф – фосфатлар, IX синф – волғфра-матлар, X синф – табиий ўзи пайдо бўлган эле-ментлар. Силикатлар мавжуд минералларнинг 1/3 қисмини ташкил этади. Улар ер қаҳрининг сиртқи қатламининг 85 фоизини ташкил этади ва бундай тоғ жинслари йўл ва гидротехник иншоотлари қурилишида кенг қўлла-нилади.

Асосий адабиётлар: 1. Қац Д.М. «Основ қ геологии и гидрогеологии» М. «Колос», 1981 2. Толстой М.П; Мал қ гин В.А. «Основ қ геологии» М. «Недра», 1988 3. Горшков Г.П; Якушев А.Ф. «Обшая геология» М. МГУ, 1962 4. Ланге О.К. «Геологияга кириш», Т. «Ўрта ва олий мактаб»,1962 5. Малқгин В.А. «Основ қ геологии и гидрогеологии» М. «Недра»,1976 6. www . ziyonet . uz

Похожие

Минераллар ҳақида умумий маълумотлар

Тоғ жинслари

Минераллар хакида асосий маълумотлар

Асосий тоғ жинсларини ташкил этадиган минераллар. Тоғ жинсларининг классификацияси

Тог жинслари хакида умумий маълумотлар