Экзоген геологик жараенлар. Тог жинсларининг емирилиши - Геология - Рефераты

Экзоген геологик жараенлар. Тог жинсларининг емирилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

222 KB

Экзоген геологик жараёнлар. тоғ жинсларининг емирилиши. Нураш маҳсулотлари турлари. Уларнинг тарқалишида шамол ва оқар сувларининг фаолиятлари Режа: 1. Экзоген геологик жараёнлар. 2. Тоғ жинсларининг емирилиш жараёнлари. 3. Физик, кимёвий ва органик нураш. 4. Нураш маҳсулотлари турлари. 5. Шамолнинг геологик фаолияти. 6. Оқар сувларнинг геологик фаолияти. 7. Дарёларнинг геологик фаолияти.

Ер сайёраси доимо ички ва ташқи геологик ҳодисалар таҳсирида ўзгариб туради, яҳни унинг тузи-лиши, таркиби, физик холати, ташқи кўриниши ўзга- риб туради. Кучли қуёш энергияси натижасида пайдо бўладиган ташқи экзоген кучлар: ҳаво ҳарорати ва сувлар, тоғ жинсларини емирадиган кимёвий ҳодисалар, ўсимлик ва микроорганизмлар, емирилган тоғ жинсларининг сув ва музларнинг оқими, шамол иштирокида кўчирилиши ва аралашиши натижасида рўй берадиган ҳодисалар фаолияти таҳсирида ер қаҳрида ўзгаришлар содир бўлиб туради. Экзоген геологик ҳодисалар натижасида: тоғ жинсларининг емирилиши ва денудация – емирилган тоғ жинсларининг бир жойдан иккинчи жойга кўчиб ўтиш ҳодисалари вужудга келади. Тоғ жинсларининг емирилиши Давр ўтиши билан бир неча асрлар давомида тоғлар табиатдаги физик, кимёвий ва органик кучлар таҳсирида майдаланиб емирилади, хатто йўқолиб текисликка айланади. Тоғ жинсларининг аста-секин ўзгариб емирилиши нураш дейилади. Тоғ жинс-ларининг емирилиши уч хил бўлади: 1) физик нураш; 2) кимёвий нураш; 3) органик нураш. Физик нураш деб тоғ жинсларининг физик кучлар таҳсирида емирилишига айтилади. Яҳни бизга таниш бўлган табиатнинг бу физик кучлари: иссиқ-совуқ, қор-ёмғир, сув ва шамол, атмосферадаги электр зарядлари тўқнашувида пайдо бўладиган кучлар ва ташқи механик кучлар:

дарахт томирларининг ўсиб тоғ жинсларини синдириб қулатиши каби кучлар таҳси-рида емирилишга физик нураш дейилади. Тош ва қоялар жазирама иссиқ кунлари офтобнинг таҳсирида қизади, кечалари эса совийди, айниқса баҳор ва куз фаслларида кундузи иссиқ, кечалари совуқ бўлганидан, улар қизиб кенгаядилар ва сови-ганида тораядилар. Бу хол кўп минг йиллар давомида юз бериши натижасида тоғ жинсларини ташкил этган минерал доналари бўшашиб, бир-биридан ажралади ва емирила бошлайди. Иссиқ-совуқнинг емириш ишига ёмғир, қор сувлари ёрдам беради. Улар тоғ жинслари танасига сингиб, ғовакларига кириб музлаши натижасида кенгайиб, ёриқлар катталашади ва тош зарралари бўшашади. Чақмоқ таҳсирида ҳам тоғ жинс-лари синиб кетадилар. Ъаво ҳароратининг ўзгариши натижасида шамол пайдо бўлиб, унинг таҳсирида тоғ жинслари қулаб тушиб, бир-бирларига урилиб емири-ладилар. Оқар сувлар ҳам тошларни оқизиб, бир-бирларига урилиши натижасида емирилиб, бир жойдан оқизиб, иккинчи жойга олиб бориб ётқизадилар. Кимёвий нураш деб тоғ жинсларининг кимёвий реакциялар таҳсирида бир минералларнинг иккинчи минераллар билан сув, ҳаво, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси қолдиқлари таҳсирида ўзаро муносабати нати-жасида емирилишига айтилади. Физик нураш кимёвий нурашга ўз таҳсирини кўрсатади. Қор ва ёмғир сувлари тоғ жинслари таркибига сингиб кириб кимёвий таҳсир кўрсатади, чунки бу сувларнинг таркибида ҳаводан ютиб олинган кислород ва углерод гази бор. Маҳлумки кислород ҳаводаги фаол газдир, у ёндириш ва ҳар хил модда билан бирикиб, уларни ачитиш қобилиятига эга. Унинг

таркибидаги углерод гази эса тоғ жинслари таркибидаги минераллардан дала шпатини чиритиб лойга айлантиради. Худди шунингдек шохсимон ўзга- рувчан ва ялтироқ слюдалар, магнетитлар ҳам чириб, уларнинг таркибидаги темир моддаларини занглатади ва бу тоғ жинслари сув билан аралашиб, кимёвий реакцияга киришади ва натижада емирилади. Органик нураш деб тоғ жинсларининг кўзга кўрин-мас микроорганизмлар ва ўсимликларнинг чиришидан ҳосил бўладиган кислоталар ва гумуслар таҳсирида емирилишига айтилади. Табиатнинг бу сезилмас кучлари аста-секин бир неча йиллар ва асрлар давомида тоғ жинсларининг емирилиши устида иш олиб боради. Ўсимликлар ҳам бунда иштирок этади. Қоятошлар устида аввало лишай-ник деб аталувчи ўсимликлар ёпишиб олиб ўса бошлайди ва шамол ёрдамида учириб келтирилган ўсимликлар уруғлари тош ёриқларига кириб олиб ёки хўл тошлар ва лишайниклар устига ёпишиб олиб ундан намлик ва керакли тузларни эритиб олиб ўса бошлай-ди. Уларнинг илдизлари ёриқларни кенгайтира бош-лайди ва чириши натижасида яна бошқа каттароқ дарахтлар ўсишига замин тайёрлайди. Илдизлар тош-ларни парчалайди ва чиришидан органик кислоталар ҳосил бўлиб, улар қор-ёмғир сувларига аралашиб, тоғ жинслари доналарини эритади ва парчалаб емиради. Нураш маҳсулотлари турлари. Эллювий ва тупроқ Нуратиш кучлари иссиқ-совуқ, қор-ёмғир, микро-организмлар, ўсимликлар ва уларнинг илдизларининг чиришидан ҳосил бўлган органик

кислоталар, гумус-лар, оқар сувлар, кўл-денгиз, дарё тўлқинлари ва шамолнинг фаолиятидан иборат бўлган бу табиатнинг «геологик агентлар» деб аталувчи кучлари йиғиндиси ер юзидаги нураш маҳсулотларини вужудга келтиради. Нураш маҳсулотларининг озчилик қисми ўзининг пай-до бўлган жойида қолиб кетади. Кўпчилик қисми эса шамол ва сув қоимлари ёрдамида ҳосил бўлган жойдан узоқ-узоқлардаги иккинчи бир жойга олиб бориб ётқизилади. Агар нураш маҳсулотлари ўзи пайдо бўлган жойда қолиб кетсалар, бунга эллювий дейилади ва улар тоғ ёнбағирларидан озми-кўпми сурилиб тушиб иккинчи жойга олиб бориб ётқизилса, бунга деллювий дейи-лади. Ана шу эллювиал ва деллювиал нураган тоғ жинслари вақт ўтиши билан ивиб лойга айланган тоғ жинслари ва ўсимликлар қолдиқларининг қоришма- сидан ташкил топган ва ер сиртининг пасттекис-ликларига олиб бориб ётқизилган нураш маҳсулот-ларига тупроқ дейилади. Шамолнинг геологик фаолияти Шамол емирилган тоғ жинсларини кўчириб ётқизилишида асосий ролни ўйнайди. Бундан ташқари шамол тоғ жинсларини дефляция (пуфлаш) ва коррозия (чархлаш) жараёнларини вужудга келтириб, уларни емиради. Кучли шамол натижасида ер юзидан чанг-тўзон булут каби ҳавога кўтарилиб, ҳисобсиз чанг ва қум зарраларини бир жойдан иккинчи жойга олиб бориб ётқизади. Бундай ҳодисаларга чанг ва қум бўронлари дейилади. Бунинг натижасида саҳроларда қум барханлари вужудга келади. Чўлдан шамол ёрда-

мида олиб келиб ётқизилган чанг зарраларининг аста-секин қалинлашидан лёс (соз тупроқлар) ҳам пайдо бўлади. Лёс кварц, дала шпати, охактош, майда слюда ялтироқларидан ташкил топган чанг ва қум донала-ридан иборат. У сувга тегса ёпишқоқ лойга, қуриганда эса арава ғилдираги остида янчилгандек майда чанг қаватига айланади. Флювиал ҳодисалар – оқар сувларнинг геологик фаолияти Ёмғир, қор ва музларнинг эришидан йиғилган сувлар ер сиртининг тепалик қисмидан пастга қараб харакатланиши натижасида оқар сувлар ҳосил бўлади ва улар чуқурликларни тўлдириб оқиб дарёлар, кўллар ва денгизлар пайдо этадилар. Оқар сувлар табиатда катта геологик фаолиятга эга бўлиб, улар ўз йўлида тоғ жинсларини емирадилар, ювадилар ва нураган тоғ жинслари маҳсулотларини оқизиб кетиб, иккинчи жойдаги чуқурликларга олиб келиб ётқизиқлар ҳосил қиладилар ва ер қиёфасини ўзгартирадилар. Ер сиртидаги оқар сувларнинг геоло-гик фаолияти таҳсирида ер қиёфасини ўзгариш жараёнига эррозион ҳодисалар дейилади. Агар нураш маҳсулотлари оқар сувлар ёрдамида оқизиб, иккинчи бир жойда вужудга келтирилишига аллювиал ётқизиқ-лари дейилади. Айрим вақтларда кучли жала тариқасида тез ёғиб ўтадиган ёмғирлар натижасида пайдо бўладиган ҳаддан ташқари кучли сув оқимларига сел оқими ёки муралар дейилади.

Тоғлардан ва тепаликлардан оқиб тушаётган вақтинча сувлари, шу жумладан сел оқими ётқизиқ-ларига пролювий дейилади. Оқар сувлар фаолияти натижасида ер қиёфасининг энг пастки қисмигача ювилиб бўлган сатҳига эррозия-нинг базиси дейилади. Дарёларнинг геологик фаолияти дарё водийлари ва террасалар Дарёлар келиб чиқишига қараб, ёмғир, қор, муз, ер ости сувлари ва аралаш сувлардан таҳминланувчи дарёларга бўлинадилар. Улар ер қиёфаси тузилиши ва сув йиғиш ҳавзаларига қараб, тоғлик ва пасттекислик ҳудудларда жойлашган дарёларга бўлинадилар. Тоғ ҳудудидаги дарёларнинг бўйлама қирқимлари катта нишабга ва оқим тезлигига эга бўладилар. Пасттекисликлардан ўтадиган дарёларда эса нишаб ва оқим тезлиги тоғолди дарёларига қараганда анча кам бўлади. 7-шакл. Дарё водийси. 1 – лойсимон сланец; 2 – суглинок; 3 – глина; 4 – қум; 5 – песчанник.

Дарёлар кўндаланг кесими бўйлаб иккита ёнбағирлардаги туб қирғоқларга эга бўлиб, сув сатҳи четидан то туб қирғоқларигача бўлган ҳар иккала қисмига дарё водийси дейилади. Дарё водийсидаги ёнбағирларида жойлашган зинапояларга ўхшаш супа-ларга террасалар дейилади. Террасаларнинг сув оқаёт-ган ўзанга яқин биринчи зинапоясига пойма - соҳил дейилади.

Асосий адабиётлар: 1. Қац Д.М. «Основ ы геологии и гидрогеологии» М. «Колос», 1981 2. Толстой М.П; Мал ы гин В.А. «Основ ы геологии» М. «Недра», 1988 3. Горшков Г.П; Якушев А.Ф. «Обшая геология» М. МГУ, 1962 4. Ланге О.К. «Геологияга кириш», Т. «Ўрта ва олий мактаб»,1962 5. Малыгин В.А. «Основ ы геологии и гидрогеологии» М. «Недра»,1976 6. www . ziyonet . uz

Похожие

Экзоген геологик жараёнлар

Физикавий геологик жараенлар ва уларнинг турлари

Минераллар хакида умумий тушунча

Геологик ҳодисалар. Эндоген ва экзоген геологик ҳодисалари ва уларнинг аҳамияти. Эндоген геологик жараёнлар

Ер катламларининг сурилиш ходисалари