Жанубий ва жануби-шарқий Осиё - География - Рефераты

Жанубий ва жануби-шарқий Осиё

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1203 KB

Жанубий ва жануби-шарқий Осиё Осиёнинг жануби материкнинг ярнм орол ва оролларга бўлиниб кетган, тропикдан жанубда жойлашган чекка қисмидир. Ғарбдан шарққа томон қирғоқларнинг парчаланиб кетганлиги ортиши билан бирга геологик тузилиши ва рельефи ҳам мураккаблашиб боради. Шарқий Осиёдаги каби Жанубий Осиёда ҳам табиатини уйғунлаштирувчи омиллар муссон циркуляциясининг ҳукмронлиги, шунингдёк, органик дунёсининг вужудга келиши ҳамда таркибининг умумийлиги бўлиб ҳисобланади. Ўртача йиллик ҳароратнинг юқори (+20°С дан ортиқ) эканлиги, ўлканинг катта қисмида йил давомида температура амплитудасининг кичиклиги бутун ўлка учун хосдир. Жанубий Осиёнинг деярли бутун материк қисмида ёғиннинг йиллик миқдори ва намгарчилик даврининг узунлиги турли районларда турличадир. Ороллар қисмида бутун йил давомида ҳарорат ва намгарчилик бир хил бўладиган экваториал иқлим ҳукмронлик қилади. Ўсимлик қопламида сернам тропик ўрмонлар, йилнинг қуруқ фаслида баргини тўкадитан тропик сийрак ўрмонлар, саванналар қўшилиб кетган. Ўсимликларнинг бу ҳамма типлари ва айниқса сернам тропик ўрмонлар турларга бойлиги ҳамда ўсимликларнинг кўплиги билан ажралиб туради. Бу ўсимликлар ҳозир кўп жойларда ўстирилмоқда. Ўлканинг ҳайвонот дунёси ҳам ҳайвон турларига ниҳоятда бой, бу ерда Осиёнинг тропик ҳайвонлари, Азстралияга хос ҳайвонлар ҳам бор. Жанубий Осиёда ҳам Шарқий Осиёдаги каби аҳоли жуда зич, лекин нотекис жойлашган. Соҳилларда ва кенг аллювиал пасттекисликларда инсон таъсири туфайли табиий ландшафтлар жуда ҳам ўзгариб кетган. Лекин ички,

айниқса тоғли районларда табиатга шу вақтга қадар инсон жуда кам таъсир кўрсатган. Осиёнинг жануби ва жануби-шарқини Тинч ҳамда Ҳинд океанларининг режими ва органик дунёси хусусиятларига ку г ра типик тропик сув ҳавзаларидан иборат денгизлари ювиб туради. Шарқий Осиёни ўраб турган қатор денгизларнинг давомитинч океаниинг энг катта денгизи бўлган Жанубйй Хитой денгизи тропик чизиғи билан экватор оралиғкда жойлашган. Унинг каттагина қисми материк саёзлигида ўрнашганфилиппин оролларига туташган қисми таги нотекис бўлган тектоник ботиқдан иборат, бу қисмида кўпгина саёзликлар бор, энг чуқур ери 5420 м. Денгиздаги оролларнинг деярли ҳаммаси маржон оролларидир. Жанубий Хитой денгизи бутунлай муссон шамоллари ҳаракати зонасида жойлашган, ундаги оқимлар системаси ҳам муссонларга боғлиқ: ёзда оқимлар шимолдан, шимоли-шарқдан, қишда жанубдан келади. Шу сабабли юзадаги сувлар температураси йил бўйи юқори бўлади. Фақат шимолда февраль ойида сув ҳарорати +20°С гача пасаяди. Малайя архипелагининг ороллари орасидаги денгизлар суви ҳам йил давомида жуда илиқ бўлади (+26- 29°С). Сувнинг шўрлиги океан суви шўрлигига тенг ёки бир оз пастроқ (30-32%). Тинч океаниинг тропик денгизлари органик дунёси ниҳоятда бой. Уларда маржонлар, моллюскалар, денгиз булўтлари, игнаоёқлилар, балиқлар энг кўп тарқалган. Балиқларнинг тури 2000 тага етади. Денгиз илонлари ва тошбақалари ҳам бор. Ҳиндистон ва Ҳиндихитой ярим ороллари орасида жойлашган Бенгалия қўлтиғи аслида Ҳинд океанининг денгизидир. Қўлтиқнинг жанубий қисми энг чуқур жойи 5258 м бўлган ёш тектоник ботиқдан иборат. Шарқий қисмида сув ости тизма тоғи бор, унинг устида маржон ва вулкан оролларидан иборат Андаман ҳамда Никобар ороллари жойлашган. Бенгалия

қўлтиғидаги сув ҳарорати +25- 29°С. Баҳор ва ёз ойларида жуда қаттиқ шамоллар, тропик довуллар блиб туради, улар шимолий паст қирғоқларга ҳайдама тўлқинлар келтириб, ҳалокатли тошқинларга сабаб бўлади. Жанубий Осиёнинг айрим қисмлари табиий географик жиҳатдан жуда аниқ тафовутларга эга. Унда қуйидаги табиий географик ўлкалар ажратилади: Ҳимолай тоғлари, Ҳинд-Ганг пасттекислиги, Ҳиндистон ва Ҳиндихитой ярим ороллари, Зонд ороллари ҳамда Филиппин ороллари. ҲИМОЛАЙ ТОҒЛАРИ Ҳимолай-қорлар макони деган маънони билдиради. Ҳимолайдунёнинг энг баланд тоғ системаси бўлиб, Баланд Осиё билан Жанубий Осиё чегарасида кўтарилган ва Тибет тоғлигини Ҳинд-Ганг пасттекислигидан ажратиб туради. Ҳимолай тоғлари муҳим геоморфологик чегарадир. Тоғ системасининг табиий географик ва геоморфологик чегаралари аниқ ифодаланган. Ҳимолай тоғлари шимолда Ҳинд ва Брахмапутра дарёларининг бўйлама водийлари, жанубда Ҳинд-Ганг пасттекислигининг чеккаси, шимоли-ғарбда Ҳинд дарёсининг ва жануби-шарқда Брахмапутра дарёсининг кўндаланг водийлари билан чегараланади. Шимоли-ғарбда Ҳимолай тоғлари Ҳиндикуш тоғлари билан, жануби-шарқда Синатибет тоғлари билан чегарадошдир. Тоғ системасининг умумий узунлиги 2400 км, кенглиги 200- 300 км. Ҳимолайнинг ўнлаб тоғ тепалири 7000 м га етади, 11 та чўққиси 8000 м дан ошади, довонларнинг баландлиги ўрта ҳисобда 5000 м, бу эса Альп тоғларидаги энг баланд чўққидан ҳам баланддир. Ҳимолай тоғларининг ва бутун дунёнинг энг баланд чўққиси-Жомолунгма (Эверест)га биринчи марта 1953 йилда чиқилган. Ҳимолай тоғлари Хитой, Ҳиндистон, Непал ва Покистон ерларида жойлашган. Сўнгги вақтгача ҳукм суриб келган фикрларга кўра Ҳимолай тоғлари системаси Тетис геосинклинал ҳавзасида Жанубий Европа ва Ғарбий

Осиё тоғлари билан бир вақтда вужудга келган. У орогенезнинг учта асосий босқичида таркиб.топган: олигоценда, бунда қадимги кристалл ядроси ва чўкинди жинслардан иборат марказий ўқ зона вужудга келган, миоценда ва антропогенда. Охирги босқичда Ҳимолай тоғларининг тоғ олди бурмаланиши рўй берган ва илгарироқ емирилиб текисланган тоғлар умумий равишда кўтарилган. Ҳимолай тоғларидаги кўтарилиш ҳозиргача ҳам тугагани йўқ, тез-тез бўлиб турадиган зилзилалар ва илк тўртламчи давр ётқизиқларининг денгиз сатҳидан анча баланд жойлашганлиги ана шундан далолат беради. Тоғларнинг тузилишида архей эрасидан тўртламчи давргача ўтган турли даврларнинг кристалл, метаморфик, чўкинди ва вулкан жинслари иштирок этади. Бу жинслар марказий қисмларида кучли устама силжишлар, узилишлар натижасида мураккаблашиб кетган бурмалар ҳосил қилган. Ҳимолай тоғларининг геологик тузилиш хусусиятлари шундан иборатки, бу ерда Ҳиндистон платформаси комплексига ўхшаш кембрийдан олдинги жинслар кўпчиликни ташкил қилади, геосинклинал типидаги денгиз чўкинди қатламлари жуда кам тарқалган ва гондвана ётқизиқларига ўхшаш континентал жинслар ётқизиқлари мавжуд. Буларнинг ҳаммаси Ҳимолай тоғларини Ўрта денгиз бурмаланиши минтақасида вужудга келган тоғлар системасига киритишга эмас, балк-и Ҳиндистон платформасининг чеккаси ўрнида неоген-антропоген даврида активлашган тектоник ҳаракатлар натижасида вужудга келган деб қарашга асос бўлади. 92. Альп ва Ҳимолай тоғларининг қиёсий профили.

Ҳимолай тоғлари узоқ масофага чўзилган тизмалар ҳосил қилмай, балки бир-биридан дарёларнинг чуқур кўндаланг водийлари орқали ажралган айрим массивларга бўлиниб кетган. Бунга сабаб шуки, энг катта дарёларҲинд, Сатлаж, Брахмапут-ра дарёларининг водийлари тоғларнинг умумий ва улкан кўтарилишидан олдин вужудга кела бошлаган. Кўтарилиш билан бирга дарёлар тоғларни ўйиб тушган ва Ҳимолай тоғларининг эпигёнетик водийлари ҳосил бўла борган. Ҳимолайнинг тоғ олдилари ёш, шу жумладан илк тўртламчп давр ётқизиқларидан тузилган, бу ётқизиқлар антропогеннинг ўрталарида бурмаланган. Булар умумий ном билан Сивалик трғлари деб аталади; уларнинг непал территориясидаги баландлиги 1000 м га яқин. Сивалик тоғлари баъзи жойларда шимолий тизмаларга жуда тақалиб жойлашган, бошқа ерларда эса кенинги тоғлар зонаси билан улар оралиғида кенг тектоник водийлар-дунлар чўзилиб кетган. Сивалик тоғлари шимолда ва жанубда тик тушган. Ҳимолай тоғларининг баландлигига кўра иккинчи босқичи Кичик Ҳимолай тоғларидир. Улар кембридан олдинги кристалл жинслар, шунингдек, палеозой, мезозой ва палеогеннинг кучли Даражада метоморфиклашган чўкинди жинсларидан тузилган. Тоғларнинг бу минтақаси учун жадал бурмаланиш, ер пўстининг ёрнлншлари ва вулкан ҳаракатлари хосдир. Тизмаларнинг ўрта ча баландлиги 3500-4500 м, айрим чўққилар 6000 м гача кўтарилган. Шимоли-ғарбда баландлиги 5000 м гача бўлган Пар-Панжал тизмаси чўзилган, ундан жануби-шарқда Жаоладхар тизмаси (баландлиги 25003000 м) ва асл Кичик Ҳимолай тоғлари жойлашган. Кичик Ҳимолай тоғлари йирик Дхаулагири (баландлиги 8221 м) тоғ массиви

орқали Катта Ҳимолай тоғлари (Бош Ҳимолай тизмаси) билан туташган. Ундан шарққа томон бутун Ҳимолай тоғлари системаси торайиб боради, Кичик Ҳимолай зонаси Бош тизмага яқинлашиб, ўртача баландликдаги Махобхарат тоғларини, яна шарқроқда баланд ва жуда парчаланиб кетган Дуара тоғларини ҳосил қилади.93. Ғарбий Ҳимолай орқали ўтказилган тектоник кесим: 1. Ганг аллювийси. 2. Сивалик катламлари. 3. Туб жинслар. 4. Крол жинслари қоплами. 5. Гархеал жинслари қоплами. 6. Метаморфик жинслар. 7. Катта Ҳимолай гранитлари. Кичик ва катта Ҳимолай тоғлари оралиғида қатор тектоник сойликлар жойлашган, улар яқин ўтмишда кўллар билан банд бўлган, уларни музликлар ўзгартирган. Бу сойликлардан энг ажойиби ғарбдаги ҚаШмир сОйлигидир, у 1600 метр баландликда жойлашган, бу ерда Кашмирнинг бош шаҳри Еринагар бор. Енбағирларда яхши сақланиб қолган террасалар сойликни бир вақтлар кўл тўйдириб турганидан далолат беради. Сойлик тагидаги ясси текисликда бир неча қолдиқ кўллар сақланиб қолган. Ҳимолай тоғлари марказий қисмидаги иккинчи йирик сойлик- Непалдаги Катманду сойлиги 1400 метрга яқин баландликда жойлашган; мамлакат аҳолисининг катта қисми шу сойликда яшайди. Сойликдан шимолроқда ўртача баландлиги 6000 метр бўлг ан Катта Ҳимолай тоғлари кўтарилган. Булар альп типидаги тизма бўлиб, унда дунёнинг энг баланд чўққилари кўтарилиб туради. Бош тизманинг ғарбий учи яқинида жуда катта тоғ масси ви-Нангапарбат (8126 м) кўтарилган, ундан кешгя баландлиги 6000-7000 метрдан ошадиган бир қанча чўққилар жойлашган , ундан нарида саккиз

минг метрли, қор ва музлар билан қопланган баҳайбат тоғлар кўтарилган; булар илгарироқ қайд қилинган Дхаулагири, Кутанг (8126 м), Госаинтан (8013 м) ва бошқалар. Булар орасида дунёнинг энг баланд чўққиси- Жом олунгма (8848 м) ҳам айтарли даражада ажралиб турмайди. Ҳимолайнинг шарқий чеккаси яқинида, бошқа чўққилардан ало ҳида жойлашган Канченжанга (8585 м) тоғи Жомолунгмадан бир оз паст бўлса ҳам жуда улуғвор кўтарилиб туради.94. Ҳимолай тоғларидаг и Катманду сойлиги ва Катманду шаҳри Катта Ҳимолай тоғларининг шимолий ёнбағри анча қия ва жанубий ёнбағрига нисбатан чиқиш осон. Бу ёнбағри бўйлаб баландлиги 4000-4500 м келадиган Ладакх тизмаси чўзилган. Унинг ёнбағридан Бош тизмани кесиб ўтадиган кўпгина дарёлар бошланади. Ладакх тоғларида яқин ўтмишда кучли кўтарилишлар бўлганлиги ҳақида маълумотлар бор. Ладакхдан шимолда, Ҳинд ва Брахмапутра дарёларининг кенг бўйлама водийларининг нарнги томонида Ўрта денгиз бурмаланиши минтақасига мансуб Тибет тоғлигининг чекка тизмалари (Трансҳимолай) кўтарилган. Ҳимолай тоғлари фойдали қазилмаларга бой. Кристалл жинслардан тузилган ўқ зонасида мис рудаси, сочилма олтин, маргимуш ва хром рудалари конлари бор. Тоғ олдиларида ва тоғ оралиғи сойликларида нефть, ёнувчи газ, қўнғир кўмир, калий тузи ва тош туз конлари жойлашган. Ҳимолай тоғлари Осиёнинг жуда катта иқлим айирғичидир. Бу тоғлардан шимолда мўътадил минтақанинг континентал ҳавоси, ундан жанубда тропик ҳаво массалари ҳукмронлик қилади. Ҳимолай тоғларидан жанубда муссон циркуляцияси рўй беради, улардан шимолда эса кескин континентал иқлим шароити таркиб топади. Шу сабабли Ҳимолай тоғларининг шимолий ва жанубий ёнбағирлари иқлими турлича. Жанубий ёнбағирда йил давомида энг кўп ёғин (2000 мм дан 3000 мм гача) унинг шарқий қисмида ёғади, ғарбий қисмида йиллик ёғин миқдори

1000 мм дан ошмайди. Ички тектоник сойликларда ва ички дарё водийларида 1000 мм дан кам ёғин тушади. Шимолий ёнбағирда, айниқса водийларда ёғин миқдори кескин камаяди. Баъзи жойларда ёғиннинг йиллик миқдори 1000 мм дан кам бўлади. 1800 м дан баландда қишда қор ёғади, 4500 м дан юқорида.зса қор йил бўйи ёғади. Ҳимолай тоғларининг юқори қисмларида кучли шамоллар эсиб туради, улар тоққа чиқишни қийинлаштиради. Масалан, Жомолунгма тоғига фақат баҳор ёки кузда, яъни муссон шамоллари йўналиши ўзгариши олдидагй шамолсиз даврда 3-4 кун мобайнида чиқиш мумкин. Жанубий ёнбағирларда ҳатто катта баландликда ҳам бутун йил давомида ҳарорат юқори бўлади. Январнинг ўртача температураси 2000 м баландликкача +6, +7°С гаетади, июль ойининг ўртача температураси эса +18, +19°С; қиш ойларининг ўртача температураси 3000 м баландликкача 0°С дан пастға тушмайди ва фақат 4500 м дан юқоридагина июлнинг ўртача температураси манфий бўлади. Қор чегараси Ҳимолай тоғларининг шарқий қисмида 4500 м баландда жойлашган, ғарбий қисмида эса 5100-5300 м дан ўтади. Шимолий ёнбағирларда нивал минтақа жанубий ёнбағирлардагига қараганда 700-1000 м юқорида жойлашган. Баландликнинг катталиги ва ёғиннинг кўп тушиши йирик музликларнинг ҳамда қалин дарё тўрининг ҳосил бўлишига қулайлик туғдиради. Музлик ва қорлар Ҳимолай тоғларининг ҳамма тепаларини қоплаган, лекин музлик тилларининг учи анча баландда жойлашган, Ҳимолай музликларининг катта қисми ,водий музлиги типйда бўлиб, узунлиги 5 км дан ошмайди. Шарқ томонга борган ва ёғин миқдори ортган сари музликлар узунлиги ортади ва ёнбағри бўйлаб пастга тушиб келади. Энг катта музликлар Жомолунгма билан Канченжангда вужудга келган, улардан Ҳимолайнинг энг йирик музликлари пастга қараб аста силжиб туради. Бу музликлар дендирит типида бўлиб, бир қан-ча тўйиниш даласига ва битта асосий танага эгадир. Канчен- жангдаги Зему музлигининг узунлиги 25 км га етади ва у 4000 м баландликда

тугайди. Жомолунгмадан узунлиги 19 км бўлган Рангбук музлиги тушиб келиб, 5000 м баландликда тугайди. Кумаон Ҳимолайи тоғларидаги Ганготри музлигининг узунлиги 26 км га етади; Ганг дарёсининг ирмоқларидан бири ана шу музликдан бошланади. Тоғларнинг жанубий ёнбағридан айниқса кўп дарё бошланади. Улар Катта Ҳимолай тоғларидаги музликлардан бошланиб, Кичик Ҳимолай тоғларини ва тоғ олди зонасини кесиб ўтаб, текисликка чиқади. Энг йирик дарёлар эса шимолий ёнбағирдан бошланади ва Ҳинд-Ганг пасутекислигига ўтаётганида Ҳимолай тоғларини чуқур кўндаланг водийлар ҳосил қилиб кесиб ўтади. Булар Ҳинд, унинг Сатлаж ирмоғи ва Брахмапутра дарёларидир. Ҳимолай тоғларининг дарёлари ёмғир, музлик, қор сувларидан тўйинади, шу сабабли энг кўп сув ёзда оқиб ўтади. Тоғларнинг шарқий қисмидаги дарёлар тўйинишида муссон ёмғирларининг, ғарбда эса баланд тоғ зонасидаги қор ва музларнинг роли катта. Ҳимолай тоғларидаги тор даралар ҳамда камбар водийларда шаршаралар, остона тошлар жуда кўп. Қор тез эрий бошлайдиган май ойида ёзги муссонлар тўхтайдиган октябрь ойигача дарёлар жуда жўшқин оқиб, тоғлардан кўплаб нуроқ жинсларни олиб тушади ва уларни Ҳимолай тоғ олдидан чиқишда ётқизади. Муссон ёмғирлари туфайли тоғ дарёларида тез-тез тошқинлар бўлиб туради. Тошқинлар кўприкларни олиб кетади, йўлларни бузади, тоғ қулашларига сабаб бўлади. Ҳнмолай тоғларида кўллар кўп.Лекин улар орасида катталиги ва гўзаллигига кўра Альп тоғларидаги кўллар билан тенглашадиганлари йўқ. Баъзи бир кўллар, чунончи Қашмир водийсидаги кўллар, қадимда ўзлари тўлдириб турган тектоник ботиқларнинг фақат бир қисмини эгаллаган. Пир- Панжал тизмаси ўзининг кўп музлик кўллари билан танилган. Ундаги кўллар қадимги кар чуқурликларида ёки морена билан тўсилиб қолган дарё водийларида ҳосил бўлган.

Ҳимолай тоғларининг ёғин мўл тушадиган жанубий ёнбағрида тропик ўрмонлардан тортиб баланд тоғ тундраларигача бўлган баландлик минтақалари аниқ ифодаланган. Шу билан бирга жанубий ёнбағирнинг сернам шарқий қисми билан қуруқроқ ғарбий қисми ўсимликлари қопламида каттагина тафовутлар бор. Тоғларнинг этаги бўйлаб унинг шарқий чеккасидан Жамна дарёсигача терайлар деб аталадиган, қора гил тупроқли ўзига хос ботқоқли полоса чўзилган. Терайлар учун чирмовуқлар чирмашиб кетган совун дарахти, мимоза, банан, пакана пальма; ғаров ўсадиган қалин баъзи жойда ўтиб бўлмайдиган дарахт - бута чакалакзорлари хосдир. Терайлар орасида буталардан тозаланиб, қуритилган ерлар бор. Бу ерларда турли хил тропик ўсимликлар етиштирилади. Терайлардан юқорида тоғ ёнбағирларида ва дарёлар водийларида 1000- 1200 м гача баландликда доимий яшил тропик ўрмонлар жойлашган. Бу ўрмонларда сарв пальмалари, дафналар, дарахтсимон папоротниклар, улкан ғаровлар, хилма-хил чирмовуқлар (шу жумладан ротанг пальмаси) ва эпифит ўсимликлар ўсади. Қурғоқчилроқ жойларда қуруқ даврда баргини тўкадиган сифакроқ сал дарахти ўрмонлари кўпчиликни ташкил этади. Бундай ўрмонлар дарахт таги ўсимликлари ва ўтларга бой бўлади. 1000 м дан юқорида тропик ўрмонларнинг иссиқсевар дарахтларига субтропикларнинг доимий яшил ва баргини тўкувчи дарахтлари қарағайлар, доимий яшил дублар, магнолия, заранглар, каштанлар аралашади. Чирмовуқлардан маймунжон пайдо бўлади. 95. Шарқий Ҳимолай тоғларининг юқориги ландшафт минтақалари.

2000 м баландликда субтропик ўрмонлар барг тўкувчи ва игнабаргли мўътадил минтақа ўрмонлари билан алмашинади. Бу ўрмонларда субтропик флора вакиллари, чунончи ажойиб гулловчи магнолия камдан-кам учрайди. Ўрмонларнинг юқори чегарасида асосан игнабаргли ўрмонлар, шу жумладан кумушсимон пихта (Abies Webbiana), тилоғоч ва арча ўсади. Дарахт тагида дарахтсимон рододендронлар қалин чакалак ҳосил қилади. Тупроқ юзини ва дарахт танасини қоплаб ётадиган мох ҳамда лишайниклар кўп. Ўрмонларнинг юқори чегараси 3500 м га яқин баландликда жойлашган. Ўрмонларнинг юқоридаги субальп минтақаси баланд бўйли ўтлар ўсган ўтлоқлардан ва бутазорлардан иборат. Бу ўсимликлар альп минтақасига яқинлашган сари паст бўйли ва сийраклашиб боради. Ҳимолай тоғларининг баланд тоғ ўтлоқ ўсимликлари турларга бой-бу ерда наврўзгуллар, оқгуллар (горечавкалар), анемоналар, лолақизғалдоқлар ва бошқа ранг-баранг гулли кўп йиллик ўсимликлар ўсади. Альп минтақасининг юқориги чегараси шарқда 5000 м га яқин баландликда жойлашган, лекин айрим ўсимликлар бундан ҳам юқорида учрайди. Жомолунгмага чиқаётганлар 6218 м баландликдаҳам ўсимликни учратишган. Ҳимолай тоғлари жанубий ёнбағирларининг ғарбий қисмида намликнинг камлиги сабабли бу ернинг ўсимлик ва ҳайвонот дунёси шарқдаги каби бой ҳамда хилма-хил эмас. Бу ерда терайлар минтақаси мутлақо йўқ, тоғлар ёнбағрининг этаклари сийрак ксерофит ўрмонлар ва бутазорлар билан қопланган, баландроқда доимий яшил тошдуб, олтинбарг зайтун каби ўрта денгиз бўйига хос айрим субтропик турлар учрайди. Яна ҳам баландроқда турли хил қарағайлар (Pinus excelsa, Р, silveztrls ва бошқалар) ҳамда ажойиб Ҳимолай ксдри (Cedrus deodara) садиган игнабаргли ўрмонлар кўпчиликни ташкил этади. Бу рмонлар тагидаги бутазорлар шарқдагига қараганда камбағал, екин ўтлоқ альп ўсимликлари янада хилма-хилроқдир. Ҳимолай тоғларининг Тибетга қараган шимолий ёнбағирларининг ландшафтлари Марказий Осиёнинг чўлидан иборат тоғ ландшафтларига

ўхшайди. Ўсимликларнинг баландликка қараб ўзгариши жанубий ёнбағирдагидек яққол ифодаланмаган. Й ирик дарёларнинг водийлари тагида то қор билан қопланган чўққиларгача бутун ёнбағирда қурғоқчил ўт ва ксерофит бутазорлар тарқалган. Дарахт ўсимликлар баъзи бир дарёларнинг водийларидагина паст бўйли теракзорлардан иборат. Ҳимолай тоғлари ландшафтидаги бу фарқлар ёввойи фауна аркибида ҳам акс этган. Жанубий ёнбағирлариинг хилма-хил ва бой ҳайвонот дунёси тропикларга хосдир. Енбағирларнинг қуйи қисмидаги ўрмонларда ва терайларда кўпгина йирик .сутэмизувчилар, судралиб юрувчилар ва ҳашаротлар яшайди. У ерларда ҳозирги вақтга қадар филлар, каркидонлар, буйвол (қўтос)лар, ёввойи тўнғизлар, антилопалар (кийиклар) учрайди. Ўрмонлар турлихил маймунларга тўла. Макаклар билан силлиқ жунли маймунлар айниқса кўп тарқалган. Йиртқичлардан йўлбарслар билан қоплонлар-холдор ва қора қоплонлар (қора паланглар) аҳоли учун жуда хавфлидир. Қушлардан. товуслар патларининг чиройлилиги ва ранг- баранглиги билан ажралиб туради. Тоғларнинг юқори минтақаси шимолий ёнбағирларидаги фауна таркибига кўра Тибет фаунасига ўхшайди. У ерларда Ҳимолай қора айиғи, ёввойи эчкилар, тўнғизлар, қўтослар яшайди. Кемирувчилар айниқса кўп. Аҳолининг катта қисми жанубий ёнбағирнинг ўрта полосасида ва ички тектоник сойликларда тўпланган. У ерларда ишлов берилган ерлар кўп. Сойликларнинг суғориладиган ясси тоғ цисмида шоли экилади, зинапоялар шаклида қилиб ўзлаштирилган ёнбағирларда чой, цитрус мевалар, узум етиштирилади. Альп ўтлоқларидан қўй, қўтос ва бошқа моллар боқиладиган яйлов сифатида фойдаланилади. Ҳимолай тоғларидаги довонларнинг жуда баландлиги шимолий ва жанубий ёнбағирлардаги мамлакатлар ўртасидаги алоқаларни қийинлаштиради. Баъзи бир довонлар орқали тупроқли йўллар ёки карвон

сўқмоқлари ўтган, Ҳимолай тоғларида шоссе йўллари жуда кам. Довонлардан фақат ёздагина ўтиш мумкин. Қишда уларни қор босиб қолади ва бутунлай ўтиб бўлмайди. ҲИНД-ГАНГ ПАСТТЕКИСЛИГИ Ҳимолай тоғлари этагида Осиёнинг энг катта аллювиал текисликларидан бири-Ҳинд-Ганг пасттекислиги жойлашган. 96. Ғарбий Ҳимолай тоғларидаги водий. Унинг Бенгалия соҳилларидан Арабистон денгизи қирғоқларигача бўлган умумий узунлиги 3000 км, кенглиги эса 250-350 км дир. Пасттекислик денгиз сатҳидан салгина баланд жойлашган. Фақат Ганг билан Ҳинд дарёлари орасидаги сувайирғич 250 м гача кўтарилган, бошқа ҳамма қисмининг баландлиги 100 м дан кам. Ганг дарёси дельтасидаги Калькута денгиз сатҳидан бо.р-йўғи 6 м дан баланд жойлашган. Пасттекисликни шимол ва ғарб томондан Ҳимолай ҳамда Белжустон тоғлари ўраб туради, жанубда эса Ҳиндистон ярим оролининг ясси тоғлари кўтарилган. Пасттекислик асосида қадимий Ҳиндистон платформаси жойлашган. Ҳимолай тоғлари этагида бу платформанинг чеккаси чуқур чўкиб, устини ғовак жинслар қатлами қоплаган. Бу қаттиқ платформанинг бир қисми пасттекисликнинг шарқида Брахмапутра дарёси қуйи қисми ҳавзасида унча баланд бўлмаган Шиллонг массиви кўринишида ер юзасига чиққан. Текислик шарқда Бирма тоғлари билан чегараланади.

Кўтарилган Ҳимолай тоғлари этагидаги денгиз ҳавзаси кай-назой эраси давомида тоғдан тушган жинслар билан .тўлган. Чўкинди жинслар тўпланиши билан бирга ҳавза чўкишда давом этган, шу сабабли пасттекисликни ҳосил қилган қадимги аллювиал жинсларнинг қалинлиги 2500 м га етади. Бу жинслар асосан қумгил ётқизиқларидан иборат бўлиб, тоғлардан дарёлар этагига томон зарралари майдаланиб боради. Ҳинд-Ганг пасттекислигида ёнғоқдай тош тополмайсан деб бекорга айтишмайди. Дарёлар водийлари қадимги аллювиал қатламларни ўйиб кирган ва дарёлар ҳар йили тошганда келтирадиган ҳозирги замон аллювиал жинслар билан тўлган. Текислик шарқда, Бенгалия қўлтиғи яқинида Ганг ва Брахмапутра дарёларининг умумий майдони 80 000 км 2 га тенг бўлган жуда катта дельтаси билан тугайди. Дельта юзасийи кўпдан-кўп тармоқлар кесиб ўтган ва денгизга туташ қисми жуда ботқоқланиб кетган. Ҳинд дарёси ҳам Арабистон денгизига қуйилиш жойида майдони кичикроқ бўлган дельта ҳосил қилган. Пасттекисликнинг ғарбий қисми зилзила вақтида паеайган ва у ерда Кач шўр ботқоқлиги ҳосил бўлган, ёғингарчилик вақтида уни сув босади, қурғоқчил даврида эса чўлга айланади. Ганг ва Брахмапутранинг қуйи оқимидаги пасттекислик Бенгалия деб, пасттекисликнинг Брахмапутра бўйлаб чўзилган қисми Шиллонг массиви билан бирга Ассом деб аталади. Гангнинг юқори оқими бўйлаб Ганг пасттекислиги жойлашган. Ҳинд пасттекислигининг юқори қисми-Панжнад дарёси ҳавзаси (бу ерда бешта дарё туташади) Панжоб деб аталади. Ҳинд дарёсининг ўрта ва қуйи оқимлари бўйидаги текислик Синд дейилади, Ҳинд дарёсидан шарқда эса Тар чўли жойлашган. Ўлканинг бу ҳамма қисмларининг фақат номигина бошқача бўлмай, уларнинг табиий шароити ҳам бошқачадир. Бу тафовутлар асосида ёғин миқдорининг кескин фарқ қилиши ётади.

Бенгалия ва Ассом пасттекисликлари айниқса иссиқ ва сернам, ёзги муссон Бенгалия қирғоқларида Ҳинд ҳавзаси устидаги паст босим областига тортилади ва шимоли-ғарбий йўналишга ўтади. Экваториал денгиз ҳавзаси билан континентал ҳаво оралиғидаги фронтнинг циклон фаолияти туфайли июндан ноябргача жуда кўп ёмғир ёғади. Ёмғир ҳар куни ёғмай, вақт-вақти билан қаттиқ жала бўлиб ёғади, бундай жалаларда бир кунда 500 мм гача ёғин тушиши мумкин. Шиллонг массивининг жанубий ёнбағрида, Черапунжада баъзан ёзги бир ой мобайнида 2500 1м.м дан ортиқ ёғин тушиши мумкин. Йиллик ёғин миқдори бу ерда 12 000 мм га, ҳатто 20 000 мм га етади. Бенгалияда 2000 м,м дан ортиқ ёмғир ёғади. Шимоли-ғарбга томон ёғин миқдори 1000-1500 мм гача камаяди. Ҳамма жойда ҳам ёғиннинг 80% дан ортиғи ёзги .муссон вақтига тўғри келади. Ёзги муссон бошланиши олдиданмай ойида ҳарорат айниқса юқори бўлади, бу вақтда суткалик ўртача температура +28, +29°С га етади. Қалькутада энг салқин ойнинг ўртача температураси +20°С га яқин. Пасттекисликда Ганг ва Брахмапутра дарёларидан ташқари, уларнинг илон изи бўлиб оқадиган ўзанини ўзгартиркб турадиган кўпдан-кўп ирмоқлари оқади. Ёғингарчилик даврида улар тошиб, катта майдонларни сув босади. Ганг дарёсининг водийси ва дельтасида ботқоқ чакалакзорлар билан қопланган ерлар кўп, уларда баланд бўйли ўтлар, баргининг узунлиги 6-8 м келадиган, танаси йўқ игна пальмаси, ғаров, папоротниклар, ор-хидея ва бошқа ўт ҳамда дарахт ўсимликлари ўсади, уларга чирмовиқлар чирмашиб кетган. Денгиз суви қалциши таъсир этиб турадиган қирғоқ яқинида ботқоқлик чакалакзорлар мангра ўрмонлари билан алмашинади. Ганг дарзси тармоқларининг со-кин очиқ сувлари юзасида муқаддас гул ҳисобланадиган Ҳиндистон лотоси (Nelumbium nelumbo) ўсади. Унинг илдизи ва уруғини маҳаллий аҳоли овқатга ишлатади. Лекин бундай ўсимликли ерлар жуда кам, асосан Ғарбий Бенгалияда сақланиб қолган.

Бенгалия ва Ассомнинг катта (қисмида аҳоли зич ўрнашган. Чакалакзорлар ўрнида шолипоялар, шакарқамиш, банан, чой, кокос пальмаси далалари бунёд этилган. Шарқий Бенгалияда (Бангладешда) дағал толали қиммат-баҳо ўсимлик-жут етиштириш кенг тарқалга, жут кўп миқдорда иссиқлик ва намликни талаб қилади. Кўпдан-кўп қишлоқлар атрофини ғаровзорлар, анбаҳ, анжир ва баҳайбат баньянзорлар ўраган. Шимоли-ғарбга томон иқлим қуруқлаша боради. Ўсимлик қопламида қурғоқчил фаслда баргини тўкадиган ўсимликлар пайдо бўлади. Гангнинг ўрта ва юқори оқими ҳавзасида деҳқончилик сугоришни талаб қилади ва текислик юзасини .кўпдан-кўп дарёлардан ташқари каналлар ҳам кесиб ўтган. Бу ерларда аҳолининг зичлиги жануби-ғарбдагидан кам эмас. Ганг билан унинг Жамна ирмоғи оралиғидаги икки дарё оралиғи деб аталадиган жойда аҳоли айниқса зич ўряашган. Бу ерларга деярли ёппасига макка-жўхори ва тариқ экилади. 97. Шиллонг массиви жанубида температура, ёғинлар ва нисбий намликнинг йиллик ўзгариши. Ҳинд текислиги Ганг пасттекислигидан фарқ қилиб, жуда қурғоқчил. Жануби-ғарбий муссон шарққа бурилиб, Ҳинд ҳавзасига кирмайди, жануби-шарқий муссон ҳавзанинг юқори қисм ига кучсизланиб келади, шимоли-ғарбий шамоллар эса қуруқли кдан эсади. Шу сабабли Ҳинд текислигининг ҳамма қисмида ёғин миқдори 500 мм дан кам, Тар чўлида эса 150 мм дан кам, деҳқончилик суғоришни талаб қилади, суғориш учун Ҳинд дарёси ва унинг кўп сонли ирмоқлари сувидан фойдаланилади. Ҳинд

Дарёсининг тўйинишида текисликка ёғадиган муссон ёмғирлари эмас, балки тоққа тушадиган муссон ёмғирлари, Ҳимолай тоғларининг қор ва музликлари асосий роль ўйнайди. Тўлин сув вақтида дарё тошқинини камайтириш учун ўзан четига тўсиқ дам- балав куоилади. Давё сувининг анча қисми ўрта оқимда суғо ришга сарфланиши ва буғланиб кетиши натижасида қуйи оқимга сув кам боради. Ҳинд дарёсида Суккура шаҳри яқинида тўғон ва сув омбори қурилган, у йирик пахта далаларини сув билан таъминлайди. Деҳқонларнинг кичик ерлари ва боғлари кичикроқ каналлардан сув ичади, уларга кўпинча сув етмай қолади. 98. йилнинг қуруқ фаслида Баньян дарахтининг кўриниши. Ҳинд пасттекислигининг катта, суғорилмайдиган қисми табиий ҳолда чала чўлдан иборат, уни қуруқ жарлар кесиб ўтган, тупроғи бўз тупроқ, шўралар, саксовул, янтоқ ва бошқа ксерофит ўсимликлар ўсади. Тар чўлида қумли катта ерлар орасида ботқоқ босган ботиқлар, берк кўллар жойлашган. Бу кўллардан туз қазиб олинади. ҲИНДИСТОН ЯРИМ ОРОЛИ

Ҳинд-Ганг текислигидан жанубда қадимги Гондвана материгининг кристалл асоси жинслари ер юзасига чиқиб қолган. Ҳиндистон ярим оролининг асосий қисми ана шу жинслардан ташкил топган. Бу жинсларни фақат айрим жойлардагина ёшроқ континентал ва вулкан жинслари қатламлари қоплаб ётади. Гнейс ва бошқа кристалл жинслардан тузилган қадимги кристалл фундамент Ҳиндистон ярим оролининг катта қисмида ер юзасига чиқиб, пенепленлашган платони ҳосил қилади. Бу ллатони энг кенинги тектоник ҳаракатлар парчалаб юборган ва у эрозия натижасида ўйилган. Дарё водийлари платони усти тўлқинсимон, ёнбағирлари тик, зинапояли айрим қисмларга ажратиб туради. Шарқда қадимги тектоник ботиқларда Гондвана серияси деб аталадиган қалин континентал ва лагуна қатламлари ётқизилган, уларнинг ёши тошкўмир-пермдан то бўр давригача бўлиб, тошкўмирнинг бой запасига эга. Ҳиндистон ярим оролининг шимоли-ғарбий қисми мезозой охири ва кайнозой бошида оқиб чиққан базальт лаваларининг қалин қатламлари билан қопланган. Бу лавалар кенг майдонларни қоплаб, ёнбағирлари тик жарлик ҳисол қилиб тушган супасимон платоларни вужудга келтирган. Ер юзасидаги жинсларнинг хилма-хиллиги, энг кенинги тектоник ва эррозион парчаланишни турли даражада эканлиги Ҳиндистон ярим ороли ер юзаси тузилишида тафовутлар вужудга келтиради. Ярим оролнинг кўп қисМи 400 м дан 1000 м гача баландликда жойлашган, лекин айрим жойлар 2000 м гача ва ундан ҳам ортиқ кўтарилган. Нармада дарёсининг кенг водийси Ҳиндистон ярим оролини икки қисмгамарказий Ҳиндистон ва Декан ясси тоғлигига ажратиб туради. Марказий Ҳиндистонда Катхиявар ярим орблидан шимоли-шарқка томон Аравалли тизмаси чўзилган, унинг энг баланд жойм 1700 м. Бу тизма протерозойда тоғ ҳосил бўлиш жараёнлари рўй берган, сўнгра текисланган ва

мезозойда яна кўтарилган қадимги Ҳиндистон палахсасининг чеккасидир. Бу ердаги тоғлар Ҳиндистон ярим оролидаги энг кейин ҳосил бўлган тоғлардир. Шарқроқда ўртача баландлиги 500 м ча келадиган, қадимги жинслардан тузилган ва бир қисми қалин лава билан қопланган кенг Малва платоси жойлашган. Унинг шимолий чеккаси Ҳиндистон ярим оролининг чегараси ҳисобланади. Малва платосининг жанубий чеккаси кўтарилган ва парчаланган, Виндхья (энг баланд жойи 880 м) ҳамда Каймур тоғларини ҳосил қилади. Бу унча баланд бўлмаган, лекин аниқ ифодаланган туташ жарлик ҳосил қилиб, ўзидан жануброқдаги Нармада водийси ботиғидан кўтарилиб туради. Дарёдан жануброқда Сатпура тоғлари жойлашган. Бу бутун территорияни дарёлар чуқур ўйиб юборган, рельефи сертепадир. Энг баланд нуқталар 1000 м дан ошади. Унга шарқ томондан Гондвана платоси туташган, унинг кристалл замини устида Гондвана сериясидан кўмирли ётқизиқлар тарқалган. Ҳиндистон ярим оролининг жанубий қисмини Декан платоси эгаллаган, у шарққа нишаб бўлиб, ўртача баландлиги 800 м га етади. Платонинг ғарбий чеккаси рельефда аниқ намоён бўлган Ғарбий Гат палахсали тизмасини ҳосил қилади, унинг ўртача баландлиги 1300 м, энг баланд ери 2600 м дан ортади. Бу тизма Ҳиндистон палахсасининг яқинда кўтарилган чеккасидан иборат. Ғарбий Гат тоғлари денгизга зинапоялар ҳосил қилиб тушади, уларни чуқур даралар кесиб ўтган. Тоғ этагида Малабар қирғоғи деб аталадиган қумли қирғоқбўйи пасттекислиги чўзилган, унда дюналар бор, қирғоқлари типик лагунали қирғоқ, қулай табиий гаванлари деярли йўқ. Бомбай жойлашган қўлтиқ бундан мустасно. Ғарбий Гат тоғлари шарққа томон аста пасайиб боради ва Декан ясси тоғлиги томондан.баланд тоғларга ўхшамайди. Деканнинг кўтарилган ва дарё водийлари орқали айрим массивларга бўлиниб кетган шарқий чеккасини ғарбий чеккасига ўхшатиб, Шарқий Гат тоғлари дейилади, лекин у ерда ҳеч қандай тизма йўқ. Шарқий Гат тоғларидаги айрим тепалар 1600 м га етса ҳам, уларнинг ўртача баландлиги

1000 м дан ошмайди. Шарқий Гат тоғлари этагидаги қирғоқ бўйи ерлар Қо- романдель қирғоғи деб аталади. Жанубда Ғарбий ва Шарқий Гат тоғлари туташиб Деканнинг энг баланд қисмини ҳосил қилади. Бу ерда Нилгари массиви (унинг энг баланд нуқтаси 2633 м) алоҳида ажралиб туради. Ундан ҳам жанубда, палеогенда қўлтиқ бўлган ботиқнинг нариги томонида Пални тоғлари кўтарилган, унинг Анаймуда чўққиси бутун Ҳиндистон ярим оролидаги энг баланд чўққи бўлиб, 2698 м га етади. Деканнинг ички рельефи учун шимоли-ғарбда курсисимон платолар ва ясси грядалар характерлидир, улар базальтлардан тузилган ва дарё водийлари ўйиб юборган. Жанубий ва шарқий қисмларида кристалл жинслардан тузилган ва пенепленлашган кенг юзалар кўпчиликни ташкил этади, улар устидан эрозия тарашлаб юборган қаттиқроқ жинслардан тузилган қир ва кряжлар кўтарилиб туради. Рельефи умуман қадимги рельеф кўринишига эга ва фақат бир оз кўтарилиб турган қирлар ва яқин даврда ҳосил бўлган эрозион ўйиқлар рельефнинг ёшаргани изларидир. Ҳиндистон ярим оролининг иқлими Бенгалия иқлимига нисбатан қуруқроқ, лекин Ҳинд дарёсининг қуйи қисми ҳавзасидагидан намгарчилроқдир. Деярли бутун ўлкада ёғинларнинг жануби-ғарбий муссон таъсири билан боғлиқ бўлган ёзги максимуми аниқ ифодаланган. Фақат Коромандель қирғоғининг жанубий қисмида намнинг асосий қисмини шимоли-шарқий қишки муссон келтиради. Қишки муссон шамоллари Бенгалия қўлтиғи устидан ўтаётганда намга тўйиниб қолади. Мадорасдан жанубда энг кўп ёғин миқдори шамоллар йўналиши ўзгарадиган ва сўнгра қишки муссон таъсири даврида, яъни сентябрдан январгача тушади. Ҳиндистон ярим оролининг бошқа ҳамма қисмида ёмғирлар июндан октябргача ёғади. Масалан, Бомбейда бу даврда йиллик ёғин миқдорининг деярли 90% и, янада жануброқдаги районларда, Ғарбий Гат тоғлари этагида эса деярли 100% и ёғади. Сернам муссон шамоллари йўлида тоғлар

кўтарилган жойлардамалабар соҳилида, ғарбий Гат тоғлари ёнбағирларида ёғин айниқса кўп ёғади. Шимоли-шарқда, яъни ёзги мусерн Ҳимолай тоғлари этаги бўйлаб Ҳинд ҳавзаси устидаги барик депрессияга тортиладиган жойда жануби-шарқдан эсади . Ярим оролнинг ғарбий қисмида 2500 мм дан ортиқ ёғин тушади, Гат тоғлари ёнбағирларининг айрим жойларида ёғин миқдо.ри 6000 ва ҳатто 7000 мм га етади, шу билан бирга жанубда қуруқ давр атиги 3 ой, шимолий районларда эса 6-7 ой давом этади. Шарқий соҳилда ёғин анча кам, лекин ҳамма жойда ҳам 1000 мм дан ортиқ, шимоли-шарқда эса ҳатто 1200-1300 мм дир. Ҳиндистон ярим оролининг жануби-ғарбий ва жануби-шарқий муссон шамолларидан тоғлар билан тўсилган ички районларида иқлим ҳаммадан қуруқ. У ернинг ҳамма жойида 1000 мм дан кам ёғин тушади, Декан ясси тоғлигининг марказий ва Шимоли-ғарбий қисмларидаги кўп районларга йилига 500 мм дан кам ёғин ёғади ва улар доим нам етишмаслигидан зарар кўради. Ҳамма муссон иқлимли ўлкалардаги каби Ҳиндистон ярим оролида ҳам ёмғирлар жала тарзида, баъзан жуда қаттиқ ёғади. Муссон шамоллари йўналишининг ўзгаришига боғлиқ равишда ёмғиргарчилик даври одатдабирданига бошланади. Муссон дастлаб жанубий районларга келади, сўнгра тобора шимолга ёйила боради. Кузда нам муссон шимолдан жанубга чекинади ва унинг ўрнини континентал муссон эгаллайди. Шу сабабли Хиндистон ярим оролининг шимолий қисмларида намгарчилик даври жанубдагига қараганда қисқа келади. Кузда фаол циклон фаолияти даври бўлади, бу вақтда довуллар бўлиб туради, улар Ҳиндистонда кўпинча катта фалокатларга сабаб бўлади. Бутун Ҳиндистон ярим ороли учун бутун йил давомида ҳароратнинг юқори бўлиши хосдир. Энг иссиқ кунлар нам муссон бошланиши олдидан

бўлади, бу вақтда ўртача температура 32°С гача етади ва ҳароратнинг 40°С гача ҳамда ундан ҳам ортиқ кўтарилиши кузатилади. Ҳиндистон ярим оролида энг иссиқ ой майдир. ёзнинг бошқа ойлари давомида нам муссон шамоллари эсиб турганда унча катта бўлмаган баландликда ўртача температура +28°С бўлади ва ҳатто 1000 м дан баландда ҳам ҳарорат унча пасаймайди. Энг салқин ой температураси ҳам баланд бўлади, бизнинг тасаввуримиздаги қиш бу ерда бўлмайди. Ҳатто тоғларда ҳам январь ва февралнинг ўртача температураси +20°C га яқин, жанубда пастроқ ерларда эса +26°, 4-27°С га етади. Ҳиндистонда энг ёқимли ойлар декабрь ва январь ойларндир, чунки баҳор ойларининг жазирама иссиғи, ёзги муссон даврининг дам ва сернам ҳавоси инсон организмига оғир таъсир этади. Ҳиндистон ярим оролининг деярли барча дарёлари Ғарбий Гат тоғларидан бошланиб, Бенгалия қўлтиғига қуйилади. Йирикроқ дарёлардан фақат Нармада билан Тапти Арабистон денгизига қуйилади. Дарёлар тор ва чуқур, баъзи жойларда дарасимон водийларда оқади. Уларнинг сув сатҳи муссон ёмғирларига тўлиқ боғлиқ бўлиб, йил давомида кескин ўзгариб туради. Йирик дарёлар сув сатҳидаги ўзгариш фарқи ўнлаб метрга етади. Водийларнинг тузилиши ва сув режимининг нотекислиги дарёлардан сув йўллари сифатида фойдаланишни жуда қийинлаштиради. Уларнинг сув иншоотлари қуришдаги аҳамияти каттароқ. Дарёлардан асосан далаларни суғоришда фойдаланилади. Ҳиндистон ярим оролининг ички районларида мавсумий сув омборлари ва ҳовузлари қурилади. Баъзи бир кичик дарёлар бир неча жойдан тупроқ ёки тош тўғонлар билан тўсилиб, қатор ҳовузлар системасига айлантирилган. Қаттиқ ёмғирлар вақтида тўғонлар баъзан бузилиб кетиб, уриб кетган дарё суви катта з жж келтиради. Фақат энг катта дарёларда (Годавари, Кистна) ва уларникг ҳам Коромандель соҳилидаги кенг текисликка чиққач тармоқларга бўлиниб,

дельта ҳосил қилган қуйи оқимларида кема қатнайди. Қуйи оқимида дарёлар сувидан шолипояларни суғоришда фойдаланилади. Годавари ва Кистна дарёлари тармоқларидан чиқарилган каналлар ўзаро туташтирилган ва улар фақат суғоришга эмас, балки кема қатновига ҳам хизмат қилади. Нармада ва Тапти дарёларининг қуйилиш жойига ҳам йирик кемалар кириб кела олади. 99. Ҳиндистон ярим оролининг Коромандель қирғоғи. Ички ясси тоғликларнинг катта қисмида қизил тупроқларнинг турли типлари ва вулкан жинслари устида таркиб топувчи ҳамда peryp ёки пахта тупроғи деб аталадиган қорамтир тупроқлар энг кўп тарқалган. Пахта тупроғи дейилишига сабаб шуки, ўзида намни яхши сақлайдиган бу тупроқлар пахта етиштириш учун айниқса қулайдир. Декан ясси тоғлигининг ўсимликлар қоплами учун йилнинг қурғоқчил даврида баргини тўкадиган сийрак ўрмонлари бўлган саванналар энг характерлидир. Қўп ҳолларда саванналар кесиб юборилган ўрмонлар ўрнида пайдо бўлади, бошқа жойларда улар азалдан ўсиб келган ўсимликлар типидир.

100. Кокос пальмазори орасида жойлашган қишлоқ. Ҳиндистон ярим ороли саванналари учун қурғоқчил даврда қовжираб қоладиган қалин ўт қоплами хос. Бу ўт қоплами устидан қандилсимон ихрожлар (заҳарли оқ шира чиқадиган ўт) , соябонсимон акациялар, сал дарахтлари, Borassus пальмалари кўтарилиб туради. Тоғ ёнбағирларининг баъзи жойларида сал ва тик дарахтлар (тик дарахти ёғочи кемасозликда қимматли материал бўлиб ҳисобланади), пальмалар ғаровлар, сандал ҳамда атлас дарахтлари (Chloroxylon swietenia) ўсадиган ўрмонлар сақланиб қолган. Қишлоқлар яқинидан ажойиб баньян дарахтини, ёки ҳинд анжирини (Ficus bengalensis) кўп кўриш мумкин. Унинг осилиб тушган шохлари янгидан илдиз отиб кетиб, кейинчалик катта таналарга айланади. Оқибат натижада кўп танали жуда катта дарахт ҳосил бўлади, унинг айланаси 500 метргача етиши ва бир дарахт тагида бутун бошли бир қишлоқ жойлашиши мумкин. Ҳиндистонда 300 ёшдан ошган қадимги баньян бор. Коромандель соҳили учун қирқилавериб сийраклашиб қолган ўрмонлар хос. Қумли ерларда пальмалар ва соябонсимон акация ўсади. Дарёларнинг қуйилиш жойларида мангра ўрмонларининг катта массивлари бор. Ясси тоғликда катта ерлар Жанубий Ҳиндистоннинг асосий экини бўлган пахта далалари билан банд. Шунингдек, шакарқамиш, ерёнғоқ, маккажўхори, тариқ экиш ҳам кенг тарқалган. Улар кўпгина жойларда табиий ўсимликларни сиқиб чиқарган. Ҳиндистон ярим оролининг жанубий қисмидаги қуруқ давр қисқа бўладиган энг сернам районлар илгари сернам тропик ўрмонлар билан қопланган бўлган. Ўрмонлар фақат пасттекисликларнигина қопламасдан ёнбағирлар бўйлаб кўтарилиб, пальма, ғаров, сандал дарахти ва бошқалар ўсадиган чакалакзорларни ҳосил қилган эди. Бу ўрмонларнинг сақланиб қолган қолдиқларидаги турларнинг кўплиги, чирмовиқ ва эпифитларнинг мўллиги жиҳатидан улар экваториал минтақанинг, хусусан Малайя архипелагининг ўрмонларига ўхшаб кетади. Ўрмондаги дарахтлар турлари

жойнинг денгиз сатҳидан баландлигига қараб ўзгаради. Тоғлар этагида Бенгалия чакалакзорларига ўхшаган типик тропик чакалакзорлар жойлашган. Юқорироқда тропик турларга субтропик ўрмонлар вакилларикамелия, доимий яшил дуб, акация аралашади, лекин чирмовуқлар ҳамда эпифитлар кўп бўлганлигидан тропик ўрмонлар манзараси сақланиб қолади. Малабир соҳилида ландшафтга ўзига хос манзара бахш этувчи кокос пальмаси (Cocos nucifera) ўсади. Тропик ўрмонларнинг каттагина қисми тозаланиб шоли, зиравор ва бошқа ўсимликлар экиладиган плантациялар ҳосил қилинган. Ҳинд-Ганг пасттекислиги ва Ҳиндистон ярим ороли, яъни Ҳиндистоннинг асосий қисмини ташкил этувчи территориянинг ҳайвонот дунёси жуда бой ва инсон томонидан кам қирилган, чунки ҳиндлар динига кўра ердаги барча жониворлар муқаддас бўлиб, улардан ҳатто зарарли ҳайвонларни ҳам ўлдириш ман этилади. Ана шунинг учун Ҳиндистонда экинларга зарар келтирўвчи ва юқумли касалликларни тарқатувчи маймунлар, каламушлар, тўтилар, юмронқозиқлар кўпайиб кетган. Ҳатто заҳарли илонларни ҳам камдан-кам ҳолларда ўлдиришади. Ҳиндистоннинг йиртқич ҳайвонлари бир неча тур мушуксимонлардан иборат. Дарёлар дельталарининг чакалакзорларида, айниқса Ганг ва Брахмапутра дарёлари дельталарида йўлбарслар бор. Холдор ва қора қоплонлар кенгроқ тарқалган, улар ҳайвонларгагина эмас, баъзан одамларга ҳам ҳужум қилиб туради. Сиртлон, бўри, ёввойи итлар чорва моллари ва майда уй Ҳайвонларини еб, катта зарар келтиради. Аҳоли пунктлари атрофида ҳар доим чйябўрилар бўлади. Виверралар оиласидан бўлган кичкинагина ҳайвон мангуст заҳарли илонларни қиради, шу сабабли уни уй ҳайвони сифатида боқилади. Ҳимолай тоғлари этагидаги қалин чакалакзорларда ва ўрмонларда сақланиб қолган баъзи бир районларда ёввойи филлар (Elephas maximus)

ҳозиргача бор, уларни ҳар йили овлаб туришади. Хонаки филлар оғир юкларни ташишга, оғир ишларни бажаришга ўргатилади, шунингдек, улардан халқ байрамларида,тантаналарда фойдаланилади. Хилват ўрмонларда ҳозиргача аҳён-аҳёнда бир шохли каркидон учраб туради, улар Ер шарининг бошқа деярли ҳамма жойида қириб битирилган. Еввойи буқалар дарё бўйларидаги қалин чакалакзорларда ва серўт водийлари ҳамда платоларда яшайди. Ҳиндистондаги энг йирик ёввойи буқа бўлган гаурнинг узунлиги 3,5 м га, баландлиги деярли 2 м га етади Бу ҳайвон мамлакатнинг шимолий ва жанубий районларида яшайди. Ҳиндистон қорамолининг авлоди бўлган бантенг нуардан сал кичикроқ гаял ва ҳинд буйволи хонаки ҳамда ярим хонаки ҳолатда кенг тарқалган. Булардан аҳоли сут соғиб олади ва улов сифатида фойдаланади. Турли районларда ёввойи эчкилар, ёввойн қўйлар, антилопалар, буғулар учраб туради. Ҳиндистонда маймунлар хилма-хил ва жуда кўп. Маймунлар муқаддас ҳайвон ҳисобланади, улар ўрмонлардагина эмас, ахоли пунктларида ҳам яшаб, боғ ҳамда экинларга катта зарар етказади. Ҳиндистон учун гиббонларнинг бир неча тури, макаклар, силлиқ жунли хонумонлар (Semnopiihecus) характерлидир. Ҳақиқий маймунлардан ташқари лемурларнинг икки тури-сарвиқомад ва дангаса лоралар (Loris graculis и Nycticebuz lardigrangis) кенг тарқалган. Ҳиндистонда чалатишлилардан калтакесакларнинг уч тури бор, булар орасида Ҳиндистон панголини энг кенг тарқалган. Ҳиндистон қушларга бой, аҳоли қушларни ҳам ўлдирмайди. Қушлардан каккунинг 30 га яқин тури, йиртқич қушларнинг 80 тури, кўп сонли кабутарлар, тўтилар, қўтонлар, турналар, ювуқсимонлардан оддий товус ва хонаки товуқларнинг аждоди бўлган банки хўрози ббр. Ганг дарёси сувларида тимсоҳлар яшайди. Қуруқлик тошбақалари, калтакесаклар, илонлар кенг тарқалган. Ҳиндистонда илонларнинг кенг

танилган оилалари бор. Заҳарли илонлар жуда кўп, илон чақишидан ҳар йили кўплаб кишилар ўлади. Кўзойнакли (кобра) илонлар айниқса хавфли, илоннинг бу турлари орасида узунлиги тўрт метрга етадиган ва бошқа илонлар билан овқатланадиган катта кўз ойнакли илон ажралиб туради. Бу илон одамга сабабсиз ҳужум қиладиган ягона илондир. Заҳарсиз илонлар орасида чакалакларда яшайдиган бўғма илон билан питонлар энг катта илонлар ҳисобланади. Ҳиндистонда бўғимоёқлилар жуда кўп, булар орасида одам учун хавфли бўлган безгак чивинлари, заҳарли ўргимчаклар, чаёнлар, сколопендралар (заҳарли мингоёқлар), каналар ва бошқалар бор.

Похожие

Шарқий Осиё

Жанубий-ғарбий Осиё

Ўзбекистон хавфсизлик сиёсатида Афгонистон, Жанубий Осиё ва Якин Шарк омили

Шарқий африка

Осиёнинг табиий географик улкалари ( олд Осиё)