Ўзбекистон Республикаси геосиёсий манфаатлари тизимида Россия, Европа ва Америка омили - География - Рефераты

Ўзбекистон Республикаси геосиёсий манфаатлари тизимида Россия, Европа ва Америка омили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97 KB

Ў збекистон Республикаси геосиёсий манфаатлари тизимида Р оссия, Европа ва А мерика омили Режа: 1. Ўзбекистон-Россия ҳамкорлик муносабатлари. 2. Ўзбекистон ва Европа Иттифоқи муносабатларининг геосиёсий жиҳатлари. 3. Ўзбекистон билан АҚШ ўртасидаги ҳамкорлик муносабатлари.

Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатида халқаро муносабатларда муҳим роль ўйновчи Россия, АҚШ ва Европа Иттифоқи билан ҳамкорлик муносабатлари алоҳида эътибор талаб этади. Айнан ана шу сиёсий бирликлар жаҳон сиёсатини белгилашда ҳам муҳим ўрин тутади. Ўзбекистон Республикаси Россия билан Иттифоқчилик шартномаси имзолаган бўлгса, АҚШ билан стратегик шериклик ва ҳамкорлик шартномасини имзолаган. Европа Иттифоқи билан эса 1996 йилда кенг миқёсдаги ҳамкорликни кўзда тутувчи Шериклик ва ҳамкорлик битимини тузган. Бундан ташқари Европа Иттифоқи ва мамлакатимиз ўртасида 20 га яқин бошқа турдаги шартномалар мавжуд. Икки томонлама муносабатлар ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий, ҳам маданий соҳаларда ривожланиб бормоқда. Чунончи 2001 йилга келиб, Европа Иттифоқи ва республикамиз ўртасидаги савдо айланмаси 1 млрд. 57 млн. АҚШ долларини ташкил этди 1 . Буларнинг барчаси Европа Иттифоқининг Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатида алоҳида ўрин тутишидан дарак беради. Ўзбекистон Республикаси ва Россия ўртасидаги ик ки томонлама ҳамкорлик хусусида гапирганда, аввало, 2005 йилнинг кузида имзоланган Иттифоқчилик шартномасини қайд этиш лозим. Бу ҳужжат ҳар икки мамлакат учун кенг сиёсий ва иқтисодий имкониятлар очиб беради. Иттифоқчилик шартномаси деганда икки давлат ўртасидаги муносабатларнинг энг яқинлашган шакли тушунилади. Халқаро муносабатларнинг бу шакли стратегик шерикчиликдан ҳам яқин ҳамкорлик муносабатларидир. Кейинги 15 йилдаги ўзаро муносабатлар тарихига назар ташласак Ўзбекистон Республикаси Россия Федерацияси би лан давлатлараро тенг ҳуқуқли муносабатлар ўрнатиш ва ривожлантиришга алоҳида аҳамият бериб келмоқда. 1991 йилдан 2006 йилга қадар икки давлат раҳбарлари мунтазам учрашиб, музокаралар олиб боришмоқда ва Россия Ўзбекистоннинг энг йирик савдо ҳамкори бўлиб қолмоқда.

Марказий Осиёдаги стратегик вазият Евроосиёда мувозанатни таъминлаш борасида муҳим аҳамиятга эга. Марказий Осиёда Ўзбекистоннинг олтин, уран, энергия хом ашёларига бойлиги; Хитой, христиан (рус православ ва ғарб католик) ва ислом маданиятлари кесишган жойдалиги; Россия, Эрон, Хитой, Покистон ва Ҳиндистон каби мамлакатларга ҳам салбий, ҳам ижобий маънода қўшни эканлиги; минтақа сиёсатига ҳамда шундан келиб чиққан ҳолда, жаҳон сиёсатига жиддий таъсир кўрсатувчи омиллардир. Ташқи омиллар моҳиятини англаш учун "Совуқ уруш" даврини ўрганиш жоиз. Зеро, бу ҳол Ўзбекистон Республикасининг бугунги кундаги геосиёсий холатига тўлиқ баҳо беришда, шунингдек, Марказий Осиё минтақасига жаҳон ва минтақага туташ давлатлар сиёсатининг туб моҳиятини янада чуқурроқ тушунишга кўмак беради. "Совуқ уруш" даврида геосиёсий дуализм ўзининг юқори чўққисига етди. Бу даврда АҚШ ва собиқ Советлар давлати талассократия ва теллурократияни ифода этган ҳолда ўзаро геосиёсий кураш олиб бордилар 1 . Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги муносабатларнинг янги босқичга кўтарилиши иккала мамлакат учун ҳам ҳамкорликни ривожлантиришнинг истиқболли имкониятларини беради. Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, ушбу ҳамкорлик ҳозирги кунда стратегик шериклик даражасига кўтарилди. Аввалам бор, иккала мамлакатда иқтисодий, сиёсий, ижтимоий жиҳатдан ҳамкорлик эҳтиёжи пайдо бўлган бўлса, иккинчи томондан икки давлат манфаатларини халқаро терроризмга қарши кураш яқинлаштирди. Ўзбекистонда Россия азалдан йирик иқтисодий ҳамкорлардан бири эканлиги ҳеч қачон унутилмаган. Россиянинг иқтисодий инқироздан чиқиш даражасига кўра, унинг Ўзбекистон ташқи савдо айланмасидаги улуши 1999 йилдаги 13 фоиздан 2003 йилда 17 фоизга ўсди. Фақат 2003 йилнинг ўзида икки мамлакат ўртасидаги ташқи савдо айланмаси ҳажми 26 фоиз, 2004 1 Умаров X . Ўзбекистон Республикаси геосиёсати ҳолатининг геостратегик хусусиятлари. Диссертация автореферати.- Т.,2004.

йилнинг биринчи чорагида эса 43 фоизга ўсди ва янада жадал юксалиши учун катта имкониятлар мавжудлиги кузатилмоқда.. Савдо айланмаси таркиби янада рационаллашиб, икки мамлакат иқтисодиётидаги тузилмавий ўзгаришлар унда ўз аксини топа бошлади. Масалан, 2003 йилда Ўзбекистондан Россияга экспорт ҳажмида асосий улушни машина ва ускуналар (23 фоиз), пахта толаси (7 фоиз) ташкил қилди, ваҳоланки 1994 йилда бу кўрсаткичлар тегишли равишда 11 ва 64 фоиздан иборат эди. Россиядан Ўзбекистонга экспорт ҳажмида ҳам асосий улуш машина ва ускуналар (38 фоиз), кимё маҳсулотлари (20 фомз), қоғоз, картон, мебел (24 фоиз)дан иборат. 1994 йилда эса Россиядан Ўзбекистонга асосан энергия манбалари (39 фоиз), озиқ-овқат маҳсулотлари (15 фоиз), қора металл (14 фоиз) экспорт қилинган эди. Ўзбекистоннинг Россия билан авиасозлик соҳасидаги ҳамкорлиги ҳам сезиларли даражада фаоллашди. «В.П.Чкалов номидаги Тошкент авиация ишлаб чиқариш бирлашмаси» давлат акционерлик жамияти базасида юк ва йўловчи ташувчи замонавий ҳаво кемаларини ҳамкорликда ишлаб чиқариш ривожланмоқда. Эътиборли томони шундаки, Тошкент авиазаводи томонидан тузилган шартномаларга мувофиқ 2004 йилда Россия ва бошқа мамлакатларга 15 та самолёт етказиб берди ва бу ислоҳотлар бошланган даврдагидан анча кўп демакдир. «ЎзДЭУавто» қўшма корхонасининг ҳам россиялик шериклар билан ҳамкорлиги янада фаоллашмоқда. Бир томондан унинг Россияга экспорт салмоғи ортмоқца. Тахминларга кўра, экспорт ҳажми 2004 йилда 25 минг автомобилни ташкил этган. Иккинчи томондан, россиялик пўлат қуювчилар маҳсулоти сифатининг ортиб бораётганлиги Ўзбекистон автомобиллари учун харид қилинадиган иссиқ ва совуқ усулда қуйилган пўлатнинг 90 фоизини Россиядан олиш имконини беради. Шуниси аҳамиятга моликки, Ўзбекистоннинг авиация ва автомобиль заводлари Россия Федерациясининг 957 корхонасига эҳтиёт қисмлар учун буюртма берган.

Иқтисодий ривожланишнинг барқарор суръати, у билан боғлиқ савдо ва тўлов балансининг ижобий сальдоси, аҳоли реал даромадларининг муттасил ўсаётгани шундан далолат берадики, Россия тобора қулай, ҳудудий жиҳатдан яқин, тўловга лаёқатли бозорга айланмоқда. Бу бозорга ўзбек товар ишлаб чикарувчилари ўзларининг хилма-хил маҳсулотларини етказиб беришлари мумкин. Россия сармоядорларининг Ўзбекистон иқгисодиётига кенг миқёсда инвестиция киритишга қизиқиши тобора ортиб бормоқда Бу аввало, нефть ва газ казиб олиш, уларни кайта ишлаш, телекоммуникация, тоғ-кон саноати, металлургия, машинасозлик, аниқ асбобсозлик, электротехник маҳсулотлар ишлаб чиқариш, қурилиш материаллари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш каби экспортга йўналтирилган соҳалар ва бошқа истиқболли тармоқларда ўз ифодасини топмоқда. Жумладан, 2004 йилнинг апрелида Россиянинг Газпром» компанияси билан «Шохпахта» газ конида газ қазиб олиш ва ундан фойдаланишдаги иштироки бўйича маҳсулот тақсимоти тўғрисида битим имзоланди. Айни пайтда «Газпром» билан Устюрт нефгьгаз конларида табиий газ геологоразведкаси, қазиб олиш ва йилига 10 млрд. куб метр ҳажмида сотиш мўлжалланган лойиҳага 1,4 млрд. АҚШ доллари миқдорида сармоя киритилишини кўзда тутувчи битим ишлаб чиқилмоқда. «Лукойл» компанияси билан маҳсулот тақсимоти асосида, Шоди газ конларида табиий газ қазиб олиш ва биргаликда сотиш бўйича йирик битим лойиҳаси тайёрланмоқда. Бунда «Лукойл» компанияси 1 млрд. АҚШ доллари миқдорида инвестиция киритади ва лойиҳаниннг амалга оширилиши 200 млрд.куб метрга яқин табиий газ қазиб олиш имконини беради. Шунингдек, машинасозлик, асбобсозлик, электротехника саноатидаги технологик кооперацияга асосланган самарали алоқалар тикланмоқда. Кабель маҳсулотлари, электротехник машиналар, жиҳозлар ва аппаратура ишлаб чиқариш соҳаларида 19 та Ўзбекистон-Россия қўшма корхонаси фаолият юритмоқца. 33 та қўшма корхона саноат ва маиший турдаги асбоб-ускуналар

ишлаб чиқаришга ихтисослашган. Машинасозлик, машина ва жиҳозларни таъмирлайдиган 68 та кўшма корхона тузилган. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш соҳаси бўйича интеграция чуқурлашмоқда. Бу соҳада тўққизта Ўзбекистон-Россия қўшма корхонаси фаолият юритмоқда. «Вимм Билль Дан» компанияси Тошкентнинг йирик «Тошкентсут» бирлашмаси акцияларининг 77 фоизини харид қилиш ҳақидаги шартномани имзолади. Ушбу ҳужжатда сут маҳсулотларини қайта ишлаш ва мева шарбатлари ишлаб чиқарувчи қўшма корхона тузиш учун 20 млн. доллар сармоя киритиш кўзда тутилган. Сўнгги пайтларда Россия ва Ўзбекистон ўртасидаги савдо-иқтисодий ва инвестициявий ҳамкорликнинг кенгайиши ўзаро манафаатларни ифодаловчи табиий жараёнга айланди. Бундай ҳамкорликнинг асосини иқтисодиётнинг оёққа туриши, ҳар икки мамлакат иқтисодиётининг барқарор ривожланиши ва бир-бирини тўлдириши, ҳудудий яқинлик, транспорт инфратузилмаси ҳамкорлигининг йўлга қўйилганлиги, шерикларнинг бир-бирини яхши билиши, уларнинг халқларимиз умумий маданиятидан, феъл-атворидан хабардорлиги ташкил этади. Россия билан Ўзбекистон ўртасидаги савдо-иқтисодий ва инвестициявий алоқаларнинг кенгайиши Марказий Осиёнинг бошқа давлатларига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Бу эса Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов илгари сураётган Марказий Осиёда умумий бозорни яратиш ташаббуси ва бунёдкорлик йўлидаги жиддий қадам бўлиб, у ўз навбатида жаҳон иқтисодиётида минтақанинг инвестициявий жозибадорлиги ва рақобатбардошлигини оширади. Россиянинг Марказий Осиёдаги манфаатлари ҳақида гапирганда шуни эътироф этиш керакки, у нафақат геосиёсий, балки жиддий иқтисодий асосга ҳам эга. Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги муносабатларга келганда шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, муносабатларнинг янги босқичга кўтарилиши

иккала мамлакат учун ҳам ҳамкорликни ривожлантиришнинг янги имкониятларини очиб беради. Ҳозирги кунда Россия-Ўзбекистон муносабатлари стратегик шериклик (2004) даражасидан Иттифоқчилик (2005) даражасига кўтарилди. Сўнгги пайтларда Россия ва Ўзбекистон ўртасидаги савдо-иқтисодий ва инвестициявий ҳамкорликнинг кенгайиши иқтисодий шароит ва ўзаро манафаатларни ифодаловчи табиий жараёнга айланди. Аммо бу Ўзбекистоннинг Россия билан ҳамкорликни ривожлантириши истиқлол йилларидаги ҳамкорлар, биринчи галда Америка Қўшма Штатлари, Евроиттифоқ мамлакатлари ва Япония билан анъанага айланган иқтисодий ҳамкорликни сусайтириш ёки қисқартириш ҳисобига амалга оширилади, дегани эмас албатта. Бироқ, Россиянинг охирги ташқи сиёсий фаолияти, жумладан, Қирғизистонда ўз ҳарбий базасини ташкил қилиши, Марказий Осиёни ўз таъсир доирасига тортиш учун кураш давом этиб келаётганлигини, бу курашда Марказий Осиё минтақаси ҳам ўз ўрнига эгалигини тўла исботлайди. Узбекистон учун, Россиянинг муносабати алоҳида ўрин тутади. 2000 йилгача, яъни В.Путин президентлигига қадар Россиянинг Марказий Осиё давлатларига нисбатан муносабати мавҳум ва ноаниқликдан иборат эди. Россиялик тадқиқотчиларнинг фикрлари турлича, кўп ҳолларда қарама- қаршиликларга бой эди. Бунинг сабабларидан бири Марказий Осиё давлатларининг ўзаро иқтисодий яқинлашуви ва Россия таъсирининг камайиши ёки Марказий Осиё давлатларини уларнинг фикрича, бошқа давлатларнинг таъсирига тушиб қолишдан хавфсираш эди. Айрим россиялик экспертларнинг фикрича Марказий Осиё давлатларини Россия геосиёсий таъсир ҳудудидан чиқиши, Россия хавфсизлиги учун таҳдид ҳисобланади. Россия табиий фанлар академияси мухбир аъзоси Л.И.Медведко шундай фикрга келган эди: «Тожикистондаги драматик ҳодисалар, Ўрта Осиёда ислом фундаментализми ёйилишига шарт-шароитлар яратиб бериши

мумкинлигини эслатди. Бунга кўп ҳолда Эрондаги ислом революциясини ва Афғонистонда мужоҳидларнинг ғалаба қозонишига туртки бўлди.... Ўрта Осиёнинг айрим республикалари ва вилоятларида, Кавказ ва Волга бўйида исломий ҳаракат учун қулай замин яратилиши, бу ердаги усиз ҳам ҳозирдаги омонат ҳокимиятни ўрнига авторитар-теократик тузумни ўрнатилишига олиб келиш мумкин. Улар келажакда эҳтимол Эрон, Покистон ва Афғонистон билан Россия учун хавфли бўлган душманлик руҳидаги ҳарбий-сиёсий альянс тузишлари мумкин 2 ». Юқоридаги фикрларга нисбатан эса Президентимиз ўз вақтида шундай деган эди: «Кейинги вақтларда Россиянинг очиқ матбуотида бу мавзуда узундан узоқ таҳлилий материаллар ва бошқа мақолалар қайта-қайта босилиб чиқмоқда. Уларнинг оҳанги ва мазмунига қарасангиз, журналистларнинг қаламини эмас, балки махсус тазйиқлар ва айрим сиёсатчиларнинг тажрибали қўлини кўрасиз. Бу мақолалар шовинизм хавфи ва унинг собиқ совет маконида пайдо бўлиб, «яқин хориж» деб аталаётган янги мустақил давлатларга нисбатан кўринишлари ўйлаб чиқарилган муаммо эмас, балки Россиянинг ўзи учун ҳам бирдай хавфли таҳдиддир, деган хулосани жуда яхши кўрсатиб ва асослаб беради». 2 1999 йил 16 февраль ва 2001 йил 11 сентябрь воқеалари халқаро терроризмга қарши кураш дастури доирасида кенг кўламда ҳарбий ҳаракатларнинг бошланишига олиб келди. Бу ҳаракатлар айнан Осиё мамлакатлари, хусусан Афғонистон ҳудудида олиб борилди. Бунга дунёдаги деярли барча еткачи давлатлар ўз ҳарбий қисмлари билан, Марказий Осиё республикалари эса ўз ҳудудидан фойдаланишга рухсат бериш билан иштирок этишди. Шуни таъкидлаш керакки қўпчилик давлатлар бу уруш ҳаракатларига айрим ғарбдаги давлатларнинг найранги остида қўшилдилар. Уруш натижасида ғолиб ва мағлуб томонлар аниқланмади. Афғонистонда 25 йилдан бери давом этаётган уруш якун топмади, тинчлик ўрнатилмади, Ироқдан ядро бомбаси топилмади. АҚШ қўшинларида ҳанузгача йўқотишлар 2 Медведко Л. История с геополитикой. //Международная жизнь, 1992. - 011-12,110-бет.

давом этмоқда. “Халқаро терроризмга қарши кураш” номини олган ўзига хос бу курашда Ал-қоида сингари аниқ, аммо қароргоҳию-қўшинларини ҳеч ким ҳеч қачон топа олмайдиган рақибнинг бўлиши бу урушнинг ортида ҳар икки тарафнинг ҳам режиссёри битта эмасмикан, деган фикрга олиб келади. Бугунги кунда нафақат Марказий Осиё давлатлари, балки Россия ҳукумати ҳам халқаро терроризмга қарши курашнинг асл мақсадларини тўғри англаб етди ва Россия Марказий Осиёга нисбатан оқилона сиёсат олиб боришмоқда. Евроосиёда тинчлик ва барқарорликни сақлаш учун Марказий Осиё давлатлари бир ёқадан бош чиқаришлари, айниқса бу ҳудудда Россия иштирокида ягона иқтисодий тизим барпо этишлари лозим бўлади. Россия Ўзбекистон ўртасида имзоланган Иттифоқчилик шартномаси Марказий Осиёда стратегик мувозанатни белгилаб берди. Ушбу Иттифоқчилик шартномаси, Евроосиё Иқтисодий Ҳамжамиятининг тўлиқ фаолиятга кириши ва ШҲТнинг самарали фаолияти барқарорликни сақлаш ва тараққиётни таъминлашда самарали сиёсий ва иқтисодий механизм бўлиши мумкин. 2. Ўзбекистон ва Европа Иттифоқи муносабатлари Ўзбекистон ташқи сиёсатининг Европа йўналиши қатъиятлик билан ривожлантирилмоқда. Ўзбекистон Президентининг Германияда 1993 йил 28 апрель куни бошланган ва беш кун давом этган расмий ташрифи Ўзбекистон билан Германия ўртасидаги муносабатларни йўлга қўйишда муҳим аҳамиятга эгадир. Айни пайтда бу сафар натижасида республикамиз учун Европа сари катта йўл очилди. И. Каримов ГФР Федерал канцлери Гельмуг Кол билан самимий, ўзаро тенглик асосида, ишонч ва қатъият билан суҳбатлашди. Икки давлат ўртасида маданий ҳамкорлик тўғрисида, сармоялар қўйишни амалга ошириш ва ўзаро ҳимоя қилишга кўмаклашиш тўғрисида, илмий тадқиқотлар ва мутахассислар фондини ташкил этиш тўғрисида битимлар имзоланди.

Ўзбекистон делегацияси Германия саноатини ўрганишга катта эътибор берди. "Дойче банк", "Мерседес-Бенц" ва "Сименс" компанияларининг раҳбарлари билан учрашувлар бўлди, улар билан ҳамкорлик қилиш ҳақида келишиб олинди. Жумладан, Хоразмда "Мерседес-Бенц" компанияси иштирокида юк машиналари йиғадиган за вод қуриш ҳақида аҳдлашилди. Сафар натижаларига кўра ўзбек-немис ҳамкорлиги масалалари бўйича ҳукуматлараро комиссия тузилди. Тошкентда икки-томонлама савдо- иқтисодий палата ташкил этилди, ГФРнинг элчихонаси очилди. "Тошкент- Франкфурт" ҳаво йўлида самолётлар қатнай бошлади. "Дойче банк"нинг бўлими фаолият кўрсатмоқда. 1994 йил 9-12 июнь кунлари Ўзбекистон давлат делегацияси Нидерландия (Голландия)да бўлди, қиролича Веатрикс ва ҳукумат бошлиғи - Бош вазир Рудольф Любберс билан икки томонлама ҳамкорлик тўғрисида суҳбат бўлди. Сафар натажасида Ўзбекистон ва Голландия ўртасида давлатлараро муносабатлар принциплари ҳақида баёнот ва савдо-иқтисодий ҳамкорлик ҳақида протокол имзоланди. Голландия аграр хўжалигининг технологияси, уруғ ва насллари, меҳнат усулларидан Ўзбекистонда фойдаланишга келишилди. Бугунги кунда Ўзбекистонда Голландия картошка уруғлари экилиб мўл ҳосил етиштирилмоқда. Ўзбекистон билан Франция ўртасида ги муносабатларни ўрнатиш ва ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга. 1993 йил 28-30 октябрь кунлари Ўзбекистон делегациясининг Францияга расмий ташрифи икки давлат ўртасидаги ҳамкорликка асос солди. Президент И.Каримов Франция Президенти Ф.Миттеран, Франциянинт бошқа раҳбарлари ҳамда жамоатчилик вақиллари билан дўстона суҳбат ва самарали музокаралар юритди. Сафар натижасида Парижда Ўзбекистон Республикаси ва Франция Республикаси ўртасида дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида шартнома, маданият, илмий-техникавий ва маориф соҳасида ҳамкорлик қилиш тўғрисида битим, сармояларни ўзаро рағбатлантириш ва ҳимоялаш тўғрисида битим имзоланди.

Ўзбекистон билан Франция ўртасида иқтисодий, илмий, маданий алоқалар кенгайиб бормоқда. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш, озиқ-овқат, нефть ва газ саноати, қурилиш ва бошқа соҳаларда ҳамкорлик қилинмоқда. Ўзбекистон халқаро ишларда катта тажриба ва нуфузга эга бўлган Буюк Британия билан ҳам ҳамкорлик қилмоқда. 1993 йил 17-19 июнь кунлари Буюк Британия қироличасининг қизи малика Анна Ўзбекистонда бўлиб, мамлакатимиз билан, халқимизнинг турмуш тарзи билан танишиб, Самарқанд шаҳрининг ўлмас тарихий ёдгорликларини зиёрат қилиб кетди. 1993 йил 15 октябрь куни Буюк Британия ташқи ишлар ва ҳамдўстлик ишлари бўйича давлат вазири Даглас Хогнинт Ўзбекистонга сафари чоғида икки давлат ўртасида маданият ва таълим соҳасидаги ҳамкорлик битими, икки ёқлама солиқ солмаслик тўғрисида битимлар имзоланди. Ўзбекистон Финляндия, Австрия, Бельгия, Швейца рия, Италия, Испания, Греция, Польша, Венгрия, Чехия, Словакия, Хорватия, Болгария каби Европа мамлакатлари билан сиёсий, дипломатик, иқтисодий ва маданий алоқалар ўрнатди ва кенгайиб бормоқда. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда тарихий жиҳатдан қисқа бир даврда халқаро муносабатларни йўлга қўйиш ва ривожлантириш бобида бир неча ўн йилликларга арзийдиган ишлар амалга оширилди. Ўзбекистон ўзининг тинчликсевар, яхши қўшничилик, ўзаро фойдали ҳамкорликка қаратилган сиёсати ва фаолияти билан бутун дунёга танилди, жаҳон ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнини эгаллади, унинг мавқеи йилдан- йилга мустаҳкамланиб бормоқда. Юқори келтирилган маълумотлар бир тарафдан албатта янги республика учун қисқа вақтда эришган катта ютуқлардир. Лекин, масаланинг иккинчи томони ўрнатилган бу ҳамкорликларнинг ҳозирда ривожи ва юртимиз учун фойдаси қандай даражада эканлигидир. Асосан тузилган шартномалар ўз фаолиятини яхши олиб бормоқда, лекин, шу билан бир қаторда муаммолар ҳам йўқ эмас. Муаммолар албатта асосан ташқи иқтисод

билан, хусусан мамлакат экспорт салоҳиятини ошириш билан боғлиқдир. Бошқача айтганда, ташқи иқтисодий алоқаларимизда импорт улушини камайтириш ва экспортни кенгайтириш томон бурилиш ясалиши муҳим аҳамиятга эга. Президент И.Каримов ўзининг "Ўзбекистоннинг етти зафарли йили" асарида «Ўзбекистон тарихдан қисқа бир даврда жаҳон ҳамжамиятига қўшилди, унинг тенг ҳуқуқли субъектига айланди. Нуфузли хорижий давлатлар билан сиёсий, дипломатик, иқтисодий, маданий-маърифий алоқаларни йўлга қўйди. Бу жонажон Ватанимиз хавфсизлигининг муҳим шарти ва тараққиётимизнинг кафолатидир", - деб ёзади. Дарҳақиқат, Ўзбекистон халқаро муносабатларнинг тўлақонли субъектига айланиши учун барча имкониятларга эгадир. Шу билан бирга дунё хўжалик ва сиёсий тизимида ўзига хос мавқега эга бўлиш учун халқаро жараёнларда фаол иштирок этиш ва Осиё, Европа ва Американинг етакчи давлатлари билан ҳушёрлик билан муносабатлар олиб бориш талаб этилади. Бунинг учун эса узоқни кўра биладиган, билимли кадрларни тарбиялаш зарурияти ҳамиша сақланиб қолади. 2001 йил 11 сентябрь воқеаларидан кейин Европа Иттифоқи давлатлари ҳам халқаро терроризмга қарши тузилган халқаро коалицияга қўшилган ҳолда ўз қўшинларини Афғонистонга юборишди. Айрим давлатлар, шу жумладан , Германия ўз ҳарбий контингентини Афғонистоннинг шимолида, бир қисмини эса Ўзбекистон жанубида Термез шаҳрида жойлаштирди. Ўзбекистоннинг Европа Иттифоқи билан алоқалари иқтисодиёт соҳасида ҳам йилдан-йилга кенгайиб бормоқда. Европа Иттифоқининг фаол аъзоларидан бўлган Германия Ўзбекистоннинг Европа Иттифоқидаги энг яқин ҳамкори ҳисобланади. Германия Марказий Осиёда рўй бераётган ўзгаришларга доимо немисларга хос холислик билан ёндошган ва доимо қўллаб-қувватлаган. 2005 йил Андижонда рўй берган май воқеаларидан кейин Ўзбекистонга қарши олиб борилган ахборот хуружи даврида, Европа Иттифоқи тарафидан қўлланилган жазо чоралари даврида Германия бизни доимо қўллаб-қувватлаб

келди. 2006 йилда Германия расмий доиралари Ўзбекистон вакиллари билан бир неча марта учрашдилар ва ЕИнинг бугунги кундаги раиси Германия 2007 йилда ушбу жазо чораларини бекор қилишга алоҳида аҳамият бермоқда. 3. Ўзбекистоннинг АҚШ билан муносабатлари Европа Иттифоқи давлатлари билан ривожланаётган ҳамкорлик сингари АҚШ билан алоқаларини ўрнатиш кўпгина давлатларда бўлгани каби Ўзбекистон учун ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Ўзбекистон - АҚШ муносабатлари босқичма-босқич ривожланиб келмоқца. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг 1996 йил ёзида АҚШга қилган биринчи ва муҳим сафари давомида иқтисодий ҳамкорликдан тортиб хавфсизликкача бўлган турли соҳаларни қамраб олган музокаралар, Ўзбекистон ва АҚШ раҳбарларининг кейинги учрашувлари, Америка парламени юқори мартабали вакилларининг ташрифлари Ўзбекистон – АҚШ муносабатларини янги босқичга олиб чиқци. Икки давлат ҳукуматлари ўртасида 2001 йил октябрда халқаро террорчиликка қарши курашиш масалалари бўйича қўшма баёнот имзоланиши, ҳукуматлар ўртасида икки томонлама ҳамкорликни янада ривожлантириш ва Ўзбекистондаги иқтисодий ислоҳотларни қўллаб- қувватлаш борасида ўзаро англашув ҳақида меморандум қабул қилинди. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовнинг 2002 йил март ойида АҚШга иккинчи расмий ташрифи Ўзбекистон ва АҚШ ўртасида Стратегик шериклик ва ҳамкорлик асослари тўғрисида декларация, шунингдек, илмий-техникавий тадқиқотлар, ядро тарқатилишига йўл қўймаслик борасида ҳамкорлик қилиш тўғрисида ҳамда Ўзбекистон Ташқи иқтисодий фаолият банки билан АҚШ Экспорт-импорт банки ўртасидаги ҳамкорлик тўғрисида битимлар имзоланиши Ўзбекистон - АҚШ муносабатларида қўйилган муҳим қадамлардан бири бўлди. Ўзбекистон ва АҚШ ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни тўрт босқичга бўлиш мумкин.

Биринчи босқич мустақилликка эришгунимизгача бўлган давр ва мустақилликнинг дастлабки уч йилини ўз ичига олади. Бу давр Ўзбекистон ва АҚШ ўртасидаги алоқаларнинг ҳали ривожланмаганлиги ва ҳамкорликнинг дастлабки куртаклари пайдо бўла бошлаганлиги билан характерланади. Ушбу босқич Америка Қўшма Штатлари Ўзбекистон Республикасини мустақиллигини тан олганлиги ва икки давлат ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилганлиги билан муҳимдир. Иккинчи босқич 1993 йилга тўғри келади ва 2001 йил сентябрида АҚШда террористик акт содир этилган даврга қадар давом этади. Бу давр мобайнида Ўзбекистон билан АҚШ муносабатлари энг муҳим йўналишлар бўйича фаол ривожланганлиги, умумбашарий ва минтақавий хавфсизликнинг энг долзарб муаммоларини ҳал этишга бўлган ёндашувларнинг ўхшаш жиҳатларини намоён қилганлигининг гувохи бўлиш мумкин. Бошқача айтганда, бу даврда АҚШ Ўзбекистонни қайтадан кашф этган бўлса, Ўзбекистон ҳам АҚШни кашф этди. Ҳамкорликнинг янги сифатдаги стратегик шерикликка асосланган учинчи босқичи 11 сентябрь воқеаларидан кейин бошланди. Бу босқич Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг АҚШга қилган сафари чоғида Ўзбекистон ва АҚШ ўртасида Стратегик шериклик ва ҳамкорлик асослари тўғрисидаги декларациянинг имзоланганлиги билан аҳамиятлидир. Бу босқичнинг энг ривожланган даври Афғонистонда халқаро терроризмга қарши курашнинг дастлабки босқичида халқаро коалицияга қўшилган Ўзбекистон АҚШ мудофаа вазирлигига Қарши-Хонобод ҳарбий базасини берганлигида намоён бўлди. Ушбу базани Ўзбекистон тинчлик мақсадларида фойдаланиш учун берганлигини ҳам алоҳида қайд этиш лозим. Икки давлат ўртасидаги муносабатларнинг тўртинчи босқичи 2005 йил 13 май Андижон воқеаларидан кейин бошланди. Фикримизча бу даврни айрим хорижий мутахассислар томонидан эътироф қилинган совуқлашиш даври эмас, балки муносабатларни сарҳисоб қилиш даври, дейилса тўғри бўлади. Ўзбекистон ўз ташқи сиёсатида, шу жумладан АҚШ билан

муносабатларда ҳам ҳеч қачон ўз зиммасига олган мажбуриятларини бажармасдан қолмаган, аммо Айни вақтда бирор бир давлатнинг сиёсий таъсирига тобе ҳам бўлиб қолмаган. Президент И.Каримов бу ҳақда шундай ёзади: «…Ўзбекистон ҳамма вақт -АҚШга Қарши шаҳри яқинидаги Хонобод аэродромидан фойдаланишга рухсат этилган 2001 йилда ҳам, бугун ҳам ўзининг мустақил сиёсатини олиб бормоқда. Биз ҳеч қачон, такрор айтаман, ҳеч қачон, қанчалик буюк бўлмасин, бирор-бир мамлакатнинг сиёсий таъсирига берилмаганмиз» 3 . Андижон воқеаларига келганда, албатта Ўзбекистон раҳбарияти АҚШнинг Андижон воқеаларига нисбатан билдирган муносабати ва халқаро комиссия киритиш тўғрисидаги ташаббусини миллий манфаатларимизга зид эканлигини таъкидлади. Шу нуқтаи-назардан икки давлат ўртасидаги расмий муносабатларда танаффус даври бошланди. Бунинг иккинчи тарафи Ўзбекистоннинг бу воқеалар ортида ғарбий кучлар борлигини тез орада пайқаганлиги ва исботлаганлигига бориб тақалади. Мазкур танаффус босқичнинг энг юқори нуқтаси Америка ҳарбийларининг Қарши-Хонобод базасидан чиқиб кетиш даврига тўғри келади. Бу жараён кўпчилик томонидан Ўзбекистоннинг Андижон воқеалари учун АҚШга билдирган жавоби тарзида баҳоланган бўлса-да, аслида бу тўғри эмас. Афғонистондаги ҳарбий ҳаракатларнинг энг жадал палласи якунланган 2002 йилдан бошлаб Ўзбекистон АҚШдан Хонобод базасини бўшатишни талаб этаётган эди. 2006 йил ҳар икки давлат учун муносабатларнинг янги босқичини бошлаш олдидан сокинлик ёки танаффус даври бўлганлигини таъкидлаш мумкин. Аммо бу даврда АҚШ давлат департаментининг юқори лавозимли вакилларидан Р.Баучер ва Э.Фейгенбаумларнинг Ўзбекистонга қилган ташрифи АҚШ ўзининг Марказий Осиёда олиб борган сиёсатида йўл қўйган хатоларини тан олганлигини намоён этди. Айниқса, 2007 йилнинг март ойида Ўзбекистонга ташриф буюрган АҚШ давлат котибининг Марказий ва Жанубий Осиё бўйича департаменти бошлиғининг ўринбосари 3

Э.Фейгенбаум, бу хатони очиқдан очиқ тан олган ҳолда шундай ўзади: «… Турли кўринишларда ташқаридан амалга оширилган кучли тазйиқларга қарамасдан, Марказий Осиё давлатлари ўз суверенитетини сақлаб қолишда мисли кўрилмаган жасорат кўрсатдилар. Биз Марказий Осиё давлатларини кимнингдир шахмат тахтасидаги доналар сифатида асло қабул қилмаймиз. Аксинча, улар бизнинг энг ишончли ҳамкорларимиздир. Биз бундан кейин иқтисодий ҳамкорликкка урғу беришимиз ва кучайтиришимиз лозим…». АҚШ ташқи ишлар вазирлигининг юқори лавозимдаги бу ходими Ўзбекистонга қилган ташрифи чоғида АҚШнинг Тошкентдаги элчихонасида берган матбуот анжуманида ҳам, кейин Вашингтонда АҚШ-Қозоғистон Тадбиркорлар Ассоциасцияси ва «Ўзбекистон АҚШ савдо палатаси»га йўллаган маърузасида ҳам бу фикрини такрорлади. 2007 йилдан бошлаб Ўзбекистон - АҚШ муносабатларида янги давр бошланиши эҳтимоли мавжуд.

А дабиётлар : 1. Свиридов А. А. Координация и функционирование структур системы обеспечения национальной безопасности и геополитики России. Понятие о структурных и безструктурных способах управления. Национальная безопасность и геополитика России, 2002, 1-2 (30-31) -сон , 2002 г. 2. Касымова Н.А. Соединенные Штаты Америки в региональных интеграционных процессах. Политико-экономический аспект. - Т. : УМЭД , 2002 , 183 -бет . 3. Свиридов А. А. Геополитика России в вопросах военной и пограничной безопасности России, регионов, предприятий и фирм. Национальная безопасность и геополитика России, 2002, 1-2 (30-31) -сон, 2002 . 4. Вощанов П. Чем грозит России усиление военно-политического влияния США в Средней Азии? Р и ММ, 2002, 4 -сон , Геополитические проблемы Центральной Азии и Закавказья. Реферативный журнал «Востоковедение и африканистика», серия 9,2002, 2 -сон. 5. Евангелиста М. Геополитика и будущее Российской Федерации Политические исследования, 2002, 2 -сон

Похожие

Ўзбекистон республикасининг геосиёсий келажаги

Ўзбекистон республикасининг геосиёсий келажаги

Геосиёсий карашларнинг замонавий халқаро муносабатларга таъсири

Замонавий халкаро сиёсат ва халкаро муносабатларни геосиёсий тахлил етиш муаммолари

Ўзбекистон хавфсизлик сиёсатида Афгонистон, Жанубий Осиё ва Якин Шарк омили