Yevropa paleoliti - География - Рефераты

Yevropa paleoliti

Загружено в:

01.12.2023

Скачано:

0

Размер:

33.291015625 KB

Yevropa paleoliti Reja: 1. Yevropa hududi tabiiy iqlim sharoiti. 2. Yevropa Paleolit davri madaniyatlari. 3. Yevropa Paleolitining o’rganilish tarixi. 4. Yevropa Paleoliti dunyo miqyosida tutgan o’rni.

Yevropa hududi Shimoliy yarim sharda joylashgan bo’lib, umumiy maydoni 10 mln km ni tashkil etadi. Uning hududi Shimoliy Muz dengizi va Atlantika okeani suvlari bilan yuvilib turadi. Aholisi 740 mln kishini tashkil etadi. Osiyo qitasi bilan birgalikda Yevrosiyo materigini tashkil etadi. Yevropa materigining chekka nuqtalari: shimolda Nordkin, mg’arbda Roka burni, sharqda Qutbiy Ural tog’ining sharqiy etaglari kiradi. Yevropa hududining 25% ini yarimorollar tashkil etadi. Ularning eng yiriklari Kola, Skandinaviya, Yutlandiya, Bretan, Pireneya, Bolqon, Qrim yarimoroli hisoblanadi. Yevropaga qarashli orol va arxipelaglardan eng yiriklari Yangi Yer, Shpitsbergen, Britaniya, Islandiya, irlandiya, Korsika, Sardiniya, Sitsiliya, Krit hisoblanadi. Yevropa qirg’oq chizizg’ining umumiy uzunligi 38 ming km. Qirg’oqlari kuchli yemirilgan, dengiz va qo’ltiqlari quruqlik ichkarisiga kirib brogan. Yevropaning aksariyat qismi o’rtacha kengliklarda joylashgan. Yevropada arktika, subarktika, mo’tadil va subtropik mintaqa iqlim tiplari mavjud. Yevropa hududida joylashgan Klekton quyi paleolit davrining yodgorliklari ichida eng qadimgilaridan biridir. Bundan 550-475 ming yillar avval g’arbiy Yevropa hududida tarqalgan madaniyat hisoblanadi. Ushbu madaniyatga tegishli asosiy topilmalar Temza daryosi hududidan topin o’rganilgan. Klekton kelib chiqishi Buyuk Britaniyadagi Klikto city shahridagi manzilgoh nomidan kelib chiqqan. “Paleolitning so’ngi davri Madlen deb ataladi, bu davr fransiya g’orlaridagi makonlardan birining nomi bilan atalgan. Madlen davri suyakdan yasalgan qurollarning ko’pligi bilan mashxur. Ammo tosh avvalgiday ko’p jixatdan eng muhim o’rin tutgan, ayniqsa ishlab chiqarish qurollarini yasashda, birinchi navbatda o’sha suyaklarni ishlashda boshqa hech narsa, tosh o’rnini

bosolmaydi. Madlen davri boshlariga kelib muz bosish so’ngi marta kengaydi. Bu vyurm bo’lib, muz bosishning to’rtinchi bosqichidir. Vyurm maydoni kengligi jihatdan rissdan kichikroq bo’lsada, sovuq maksimal darajaga yetgan”. 1 Madlen madaniyati quyi paleolit davri madaniyati hisoblanadi Ushbu madaniyat Fransiya, Ispaniya, Shvetsariya, Belgiya, Germaniya hududida keng tarqalgan. Davriy sanasi 15-8 ming yilliklarni tashkil etadi. Ushbu madaniayt jamoalarida suyakka ishlov berish sanati yuqori yuqori darajada rivojlangan edi. Madlen madaniyati yodgorliklarida mikrolit tosh qurollariga o’tish bosqichi kuzatildi. Madlen ovchilari asosan G’orlarda, teri hamda suyakdan qurilgan turar joylarda yashashgan. XX asrning oxirlarida G’arbiy Yevropa olimlari tomonidan madlen madaniyatining dastlabki bosqichi sifatida badegulsk ajratib ko’rsatiladi. “Orinyak – Solyutre davr odamlari, akonlarida qalin madaniy qatlamlar qoldirgan. Muqim o’troqlik bu davrning muhim xususiyatidir. Oldingi davrlarda bunga o’xshash narsalar bo’lmagan, muqim o’troqlik ov uchun eng qulay joylarda katta katta hayvonlarni ovlash bialn uzoq vaqt mashg’ul bo’lishga bo’liqdir. Makonlar mamontlarni quvib haydash vaqtida ularning yiqilib tushishi mumkin bo’lgan katta jarlar yaqinida qurilgan. Orinyak-Solyutre makonlarida bunday hayvonlarning qoldiqlari yuzlab uchraydi”. 2 Orinyak madaniyati quyi paleolitning ilk bosqichiga togri keladi. Fransiyaning yuqori Garona departamentidagi Orinyak g’orida o’tkazilgan tadqiqotlar orqali ushbu madaniyatga orinyak nomi berilgan. XX asning boshlarida ushbu madaniyatga tegishli 1 А. В. Арциховский Археология асослари- “Укитувчи “ нашриети- ТОШКЕНТ-1970. 34 бет 2 А. В. Арциховский- Арчеология асослари- “Укиеуичи “нашриети-ТОШКЕНТ-1970- 25 бет

yodgorliklar Yevropa hududidan aniqlangan. Orinyak madaniyatiga oid yodgorlikllar asosan Fransiya hududida kenga tarqalgan. Sanaso 33000-19000 yillar bilan belgilanadi. Orinyak madaniyati G’arbiy va Markaziy yevropada keng tarqalgan. Solyutre madaniyati quyi paleolitning ilk bosqichiga oid hisoblanadi. Ushbu madaniyatga oid bo’lgan yodgorliklar asosan Fransiya va Shimoliy ispaniya hududida keng tarqalgan. Orinyak va Perigorsk madaniyati o’rniga kelgan madaniyat bo’lib o’z o’rnini Madlen madaniyatiga bo’shatib bergan. Orinyak madaniyatining davriy snasi mill. avv 18-5 ming yilliklarni tashkil etadi. Ushbu madaniyat dastlab AG. Mortle tomonidan XIX asrning 60 yillarida aniqlangan va Fransiyaning Sona va Laura madaniyati departamenti hududida joylashgan Solyutre madaniyati nomi biloan bog’liq. Markaziy yevropa va rossiyaning yevropa qismida joylashgan bir qator so’ngi paleolit davri manzilgohlari bilan Solyutre madaniyati o’rtasida bog’liqlik mavjudligi aniqlangan. Shuning uchun Solyutre madaniyati Shimoliy Amerikaga qadar kirib borganligi va u yerda Klovis madaniyatiga asos solganlillari haqida ham nuqtai nazarlar mavjud. Shuningdek Amerikaga dastlabki kirib kelgan ajdodlarimiz yevropa hududidan kirib kelishgan. Solyutre madaniyatining mahalliy madaniyati sifatida Grimaldi madaniyati tushuniladi. Altamira yodgorligi yuqori paleolit davri yodgorligi hisoblanib uning ichidan ko’plab ibtidoiy rang tasvir namunalari topilgan. Ushbu yodgorlik Sartanderdan 30yillar garbiy tomondan topilgan. 1985 yildan boshlab yunesko ning butun jahon merosi obyektlari ro’yxatiga kiritilgan. Altamira suratlari ibtidoiy ajdod; arimizning dastlabki diniy tasavvurlari haqida ham malumot beradi. Bu yodgorlik 1879 yilda tasodifan havaskor arxeolog Marselino de Sautoala va uning 9 yashar qizi tomonidan topilgan. Hozirgi kunda yodgorlik Madrid va Myunxen

muzeylarida saqlanmoqda. Lasko g’ori o’zining kattaligi va suratlarining yaxshi saqlaqnib qolinganligi jihatidan Fransiya hududida joylashgan paleolit davri yodgorliklaridan biridir. Dastlab ushbu yodgorlik qadimgi Madlen madaniyatiga tegishli deb hisoblanib kelingan. Keyinchalik ushbu yodgorlikning ilk slyutre madaniyatiga oid ekanligi aniqlandi. Yodgorlik Fransiyaning Dordon departamenti hududidan joylashgan yani Perigiyo shaxridan 40km chamasi janubi sharqiy tarafda. Lasko yodgorligi 1940 yilda 12 sentabrda 4ta o’spirin tomonidan tasodifan topilgan. Ular o’zlarining topilmalari haqida o’qituvchilari Anri Breylga aytishadi. Anri Breyl tomonidan 1940 yilda yodgorlikning o’rganilishi amalga oshirildi. Anri Breyl bir necha yillar davomida Ispaniya, Portugaliya va Janubiy Afrikada bo’ldi. 1949 yilda yana Fransiyaga qaytib keldi. Keyinchalik Svern Blan va Moris Burgon bilan birgalikda LAsko yodgorligida amalga oshirilgan tadqiqot ishlarini davom ettrdi. 1979 yilda lasko yodgorligi YUNESKO ning butun jahon merosi obyektlari ro’yxatiga kiritildi. Kro Manon yodgorligi Fransiyaning janubi g’arbiy tarafida Dordon departamenti hududida joylashgan. Bu yerda fransuz palentologi Lui Larte tomonidan ibtidoiy kishilar tana suyaklari qoldiqlari topilgan. Ushbu yodgorliklari hududidan chaqmoqtoshlardan ishlangan ov qurollari, bezak buyumlari namunalari topilgan. Ushbu topilmalar Gravert va Orinyak madaniyatlari sirasiga kiradi. Bundan 80 yil avval 1940 yilning 12 sentabrida Fransiya ilm fani uchun muhim voqea sodir bo’ldi. Bir nechta yosh bolalar hozirda o’zining qoyatosh suratlari bilan mashxur Lasko g’orini tasodifan ko’rib qoldi. Bu esa tarixga Lasko g’ori ajoyibotlari va uning topilsi tarixi haqida hikoya qiladi. “Germaniyaning Neandertal degan joyidan topilgan bosh suyagi juda mashxur va qazilma odamining butun bir turi o’sha joyning

nomi bilan ataladigan bo’ldi. Qabr tasodifan yer qazilayotganida topilgan. Suyaklarning ko’pi chirib, yo’q bo’lib ketgan, faqat bir qismi, bosh kosasining qopqog’i va ikkala son suyagi chirimay qolgan ekan. Topilgan bu narsalar hamma yoqqa ovoza bo’lib ketgan. Darvinchilarning ko’plari buning ahamiyatiga tegishli baho berdilar va munozara boshlanib kettii. Darvinchilarning dushmanlari neandertal kishisi aslida odam, aslda alkogolizm yoki zaxm kasali natijasida nasli buzilgan xozirgi zamon odamidir, bunday neandertalni odamlar to’plangan har har qanday katta to’dadan toppish mumkin, deb davo qiladilar”. 3 Lasko g’orining topilishi haqida bir qancha taxminlar mavjud. Ular ko’pincha bir biriga qarama qarshi keladi: it tomonidan topilgan, to’p o’yini paytida topilgan yoki ilgaridan malum bo’lgan izlanishlar natijasida topilgan ham deyishadi. Nima bo’lgand aham bu ikki bosqichda yani 1940yilning 8 va 12 sentabrlarida amalga oshirilgan. Emg kop tarqalgan versiya esa quyidagichab: 1940 yilning 8 sentabr kuni Marsel ravidat o’rtoqlari Jan Kolzes, Moris Keyrua va Luis Periyelar bialn Motinyak qishlog’ida sayr qilib yuragnida tasodifan g’orning kirish qismiga kelib qolishadi. Sayr vaqtida ularning iti Robot bir quyonni quvib keladi va quyon bir tuynukka kirib ketadi. Marsel esa quyonni chiqarish maqsadida tuynukka tosh tashlaydi, ammo tuynukning ichi ancha kengligi va u qandaydir bir yer osti yo’liga ulangandek tasavvur uyg’otadi. Bu yerdan 500 metr uzoqlikda Lasko qasri borligi sabali u qandaidir saroyga olib boruvchi yerosti yo’li bo’lsa kerak degan tasavvur uyg’otadi. Oradan 4 kun o’tgach 12 sentabr kuni Marsel kerakli anjomlar bilan qurollanib tuynuk topilgan yerga bordi. Pichoq va lampalar bilan qurollangan Marselga bus afar Jorj Agniel, Simon Konkas, Jak Morsal, Jok Estregelilar hamrohlik qiladilar. Yoshlar 3 A . В. Арциховцкий- Археология асослари – “ Укитувчи “ нашриети-1970 – 37 бет

diametri 20 sm no’lgan tuynuk og’zini kengaytirib birinchi bor mazkur tuynukdan g’oga kirishga muvaffaq bo’ldi va yerdan ilk suratlarni topishdi. Bir necha kunlik tashriflar va g’ordagi quduqni topganlaridan keyin Jak Marsel uni changga belanib klegan ota onasiga ushbu topilma haqida aytib beradi. Ular nafaqadagi o’qituvchisi Leon Lavalga bu haqda xabar berishadi. Ammo u buni xazil deb g’orga kirishga jazm qilolmaydi. Motinyakdagi mehmonxonalardab birida istiqomat qilayotgan Moris Taon ushbu topilma haqida eshitib g’orga tushadi va u yerdan bir nechta hayvonlarning suratlarini oladi. U esa qadimgi dunyo haqida mutaxassis, nemislardan qochib kelgan Anri Breil bilan uchrashadi va bu haqida aytib beradi. Shunday qilib 21 sentabr kuni lasko g’origa ilk mutaxassis abbat Ndre Sheyniye hamkorligida gorga kiradi. Keyinchalik esa boshqa mutaxasisslar ham g’orga kirishga muvaffaq bo’ladilar. G’or haqidagi ilk malumotlarni yozgan shaxs esa Anri Breil hisoblanadi. U 1940 yil oxiridan boshlab hisobotlar beradi va u yerdagi tasvirlarni o’rganish maqsadida bir necha haftalab hududda qolib ketadi. Gordagi tasvirlarni u yuqori paleolit davriga oid eknanligini ilgari suradi va gravtet madaniyatiga taaluqli deb hisoblaydi. 1952 yildan 1963 yilgacha Breilning iltimosiga binoan Andre Glori tomonidan 120 metr kvadrat maydonga qoyatosh rasmlarining fotosuratlari olindi. Ularda 1433 ta tasvir jamlangan edi, bugungi kunda ularning soni 1900 tani tashkil etadi. Keyinchalik oariteal tasvirlar va ularning atrofi ham bir qator olimlar tomonidan o’rganildi va o’rganilmoqda. G’or topilgan yildayoq tarixiy obida sifatida ro’yxatdan o’tkazilgan. 1979 yil oktabr oyida esa Vazer vodiysidagi boshqa g’orlar singari Lasko ham YUNESKO ning ro’yxatiga kiritildi.

G’or qanday tuzilishga ega ? Bu haqda bilish uchun Andre Leura Guranning g’or haqidagi tavsiflarini kletirib o’tamiz. Lasko g’ori nisbatan kichik bo’lib, barcha yo’laklarning uzunligi 25 metrdan oshmaydi. Chuqurligi taxminan 30 metr. Asosiy kirish joyi qadi,iy bo’lib, zamonaviy himoya moslamalri bilan himoyalangan. G’or ananaviy tarzda xonalar va yo’laklardan iborat. Bu esa uni tasvirlashga yordam beradi. Ularning nomlari Anri Breil tomonidan o’ylab topilgan va biroz diniy arxitekturani esga soladi. Ularning nomlari quyidagicha :  Birinchi zal rotunda yoki Buqalar zali deb nomlanadi. Uzunligi 17 metr, kengligi 6 metr va balandligi 7 metr. Nomidan ham malumki u yerdan asosan buqalar tasviirini uchratish mumkin. Ushbu zal Laskoning eng ajoyib qismi hisoblanadi;  Rotondadan Divertikul aksial yoki “aksenal o’tish” bo’ylab navbatdagi galereyaga o’tiladi. Uning uzuznligi ha, birinchisi bilan bir xil bo’lib, nisbatan tarqoq va bu yerda ham asosan otlar v abuqalar tasvirini uchratish mumkin;  Buqalar zalidan “aksenal o’tishning” o’ng tomonidan joylashgan “passaj” zaliga o’tiladi. Usbu galereyaning uzunligi 15 metrni tashkil qiladi. Uning tasvirlariga katta zarar yetgan bo’lib, tasvirlarni ko’rish imkoni yo’q;  Nef deb nomlangan navbatdagi galereya 4 guruh tasvirini uchratish mumkin. Ular izlar paneli, qora sigir, suvda suzayotgan sigir va urishayotgan bizonlardan iborat. Shuningdek, bu yerda bir qator tasvirlarni ham uchratish mumkin;  Keyingi zal mushuklar tasviri tushirilga “mushuklar zali “. U yerda mushuklar bilan birgalikda boshqa turdagi jonivorlarning tasvirini ham uchratish mumkin;

 Apside deb nomlangan navbatdagi galereya o’zida 1000 ta gravyurani nomoyon etadi. Shuningdek bu yerda Laskodagi yagona shimol bug’usi tasvirini ko’rish mumkin;  Shaxta yoki chuqur deb nomlangan navbatdagi zalda boshi qushnikiga o’xshash odam tasviri tushirilgan. U bizon va karkidon o’rtasida yiqilib tushayotgandek tasvirlangan; Laskoda bundan tashqari bir qancha arxeologik tasvirlar ham topilgan. Bugungi kundagi Lasko gori omma uchun yopiq bo’lib, undan bir necha yuz metr uzoqlikda xuddi o’ziga o’xshatib uning faksimeliyasi yaratilgan. Tashrif buyuruvchilar aynan manashu nusxalarga kirib, Laskoning eksponatlari bilan tanishib chiqadi. Bunmday faksimelirayalarning birinchisi 1983 yil 18 iyulda ochilgan bo’lib, Lasko2 deb nomlangan. Undan tashqari Laskoning Lasko3, Lasko4 deb nomlangan o’xshashlari ham yaratilgan. Laskodagi ushbu topilmalr tarixchilar uchun muhim kashfiyotlar bo’lib, o’sha davrdagi odamlar hayoti haqidagi tasavvurlarni shakillanishiga xizmat qiladi. Lasko o’zining go’zalligi tufayli qadimgi dunyoning Versal va Fransiya Altamiri deb nomlanadi. G’or 1968 yilda Santander shahri yaqinida tasodifan mahalliy aholidan biri tomonidan topilgan. Malumot xavaskor arxeolog Marcelino de Soutoalaga yetib borgach, u qiziqish ko’rsatdi va uni tekshirishga kirishdi. Birinchi kuni u hayvonlarni suyaklari skletlari qoldiqlari shuningdek qadimiy inson qurollarini topdi. Uch yil o’tgach Fransiyadagi arxeologiya ko’rgazmasiga tashrif buyurdi. Soutoala tuproqning yuqori qatlamalari ochishga urinib, g’orni batafsilroq o’rganishga kirishdi. U 1979 yil kuzida qazish ishlarini boshladi, bu davrda lyuklar idishlarning qisimlari kiyik shoxlari va boshqa bu kabi narsalarni topdi. Keyingi ekspeditsiya paytida Marselino qizining uning ishlarini ko’rib chiqishi uchun olib keldi, u xursand bo’lgan va otasining xulosalarini chiqarishga urindi.

Kichkina bo’yi tufayli qiz juda past shift kattalar o’tishga imkon bermaydigan xonalarga kirib borishi mumkin edi. U Altamirning birida muhim kashfiyot qildi: devorlari va shiftalri rasm qoplagan, bu yerda 2 metrli buqalar, otlar va boshqa hayvonlar aniq tasvirlangan edi. Altamirdagi topilmalar ishonchli ekanligini tasdiqlagach, olimlar uni bir necha bor qazishdi: 1902-1904 yillar, 1924-1925 yillar hamda 1981 yilda ham. Boshqa g’orlar ham ko’zdan kechirildi. Umumiy olganda zamonaviy olimlar faqatgina G’arbiy yevropada 150 ga yaqin bunday topilmalarni topishgan. Ispaniyadagi Altamir g’ori ko’p yillar davomida arxeologiyaga qiziqqan barcha olimlar va sayyohlar uchun ochiq. U bir necha xonalar, yon o’tish joylari va ikki kishilik yo’laklardan iborat bo’lib ularning umumiy uzunligi 270 m, bazilarda shift juda past taxminan 2 metr, boshqalarda 6 metrgacha. Hammasi bo’lib fotoalbom hayvonlarning 150dan ortiq tasvirlari: bizon, kiyik, yovvoyi cho’chqa va otlar topildi. Ularning barchasi harakatda bajariladi: yugurish, sakrash, hujum qilish yoki dam olish paytida. Shuningdek qadimgi odamlarning qo’l izlari va ularning sxematik shakillari tasviri topilgan. Ko’p rasmlar turli vaqtlarda yaratilgan, bazilari bir birining ustiga qatlamlangan. Ibtidoiy rasmlar 3o’lchamli tasvirlarni yaratish uchun devor va shiptning relyefidan foydalanganlar. Bundan tashqari volumetriceffect o’ziga xos chizish usuli bilan ham qo’lga kirirtiladi: ranglarning turli xil ranglar bilan bo’yalgan qorong’u konturlar. Maydonning eng kattasi- Katta polikrom zalidagi shiptga tushirilgan rasm, bu yerda 180 kv. 20dan ortiq hayvon figuralari chizilgan. Ko’pgina tasvirlar deyarli o’lchamga ega. Altamira g’ori Santillana del Mar yaqinidagi Kantabariyada joylashgan bo’lib, Santanderdan 30 km g’arbda, mamalakat shimolidagi Atlantika okeanidagi shaharchada. G’orda kirish

balandligi 158 m bo’lgan tepaliklda, santillana der Mardan 5 km uzoqlikda joylashgan bo’lib, u yerda belgi shissega ishora qiladi. 1960-70 yillarda bu joy sayyohlar tomonidan juda mashxur bo’lib, yer osyi xonalarida harorat va namlikning oshishiga olib kledi va devorlarda mag’or paydo bo’ldi. 1977 yildan 1982 yilgacha bo’lgan davrda g’orni tiklash uchun yopib qo’yildi. Sayyohlarning keying tashriflari kuniga 20 kishi bilan cheklangan edi. 2001 yilda g’or yonida muzey majmuasi yaratildi. U yerda ko’plab tasvirlarning nusxalari namoyish etiladi. Endilikda sayyohlar tosh sanati bilan yer ostiga kirmasdan tanishishlari mumkin. Olimlarning fikriga ko’ra yerga 8 10 km chuqrlikda cho’zilgan va yo’llarning tarvaqaylab ketgan tizimiga ega, ammo g’orlarning siqib ololmaydigan tor yo’llari tufayli oldinga intilishning barcha urinishlari muvaffaqiyatsiz bo’lgan. Eng rang barang Buyuk Polikrom zali bo’yalgan shiptga “Tosh asrining Sistine kapelli” deb nomlangan. Boshqa zallarning nomlari ham bor: “Ot dumi”, “ Tekteform zali “, “ Chuqur “, “Yo’lak”, “Galereya”, “Qora buffalo zali”. 2015 yilda Ispaniya zarbxonasi Altamira g’origa bag’ishlangan esdalik tanga chiqargan. Orqa tomonda uning ramzi bo’lmish bizon tasvirlangan, uning atrofida xalqa ichida Yevropa Ittifoqining 12 yulduzi tasvirlangan. Ispaniyaning Shimolidagi Provinsiyadagi Altamira g’ori Pireneyaning kengaytmasi bo’lgan Kantrabariya tangalariga tegishli. Tog’ning yonbag’rlari vodiylar va daralar tomon juda ko’p kesilgan bo’lib, ulardan ohaktosh g’orlari, shu jumladan toshga chizilgan rasmlar ko’p. Ular orasida joylashgan Altamira g’ori bu durdonalar to’plamidir. Uning kirish qismi dengiz sathidan 158 m baladda joylashgan. Altamira g’ori toshga ishlangan rasmlar va shunga o’xshash petrogliflar nafaqat arxeologik asrlar sifatida qimmatdir. Ular

qadimgi odamlar hech qanday ibtidoiy mavjudod emasligini isbotlaydi. Altamira g’orining maydoni odatda 3 qismga ajratiladi. Birinchisi, kirish joyidan boshlanib, undan 26 metr uzoqlikda joylashgan “Katta plafond” deb nomlangan kengaytmani o’z ichiga oladi. Shift bizni rang barang bizonlarning rasmli hajmli zali tasvirlari bilan qoplagan. “Plafond” ning maydoni taxminan 180 metr ni tashkil qiladi. Ushbu plafon Altamiraga Mikelanjelo tomonidan yaratilgan Vatikandagi Sisti kapellasi shiftdagi freskalar bilan taqosllashga olib keladi.Va hatto kirish eshigiga “ makaron “ deb nomlangan. Barmoqlar tomonidan aniq chizilgan to’lqinli chizqlar aniq tasvirlangan emas. Bundan tashqari bir necha kishilik karidorlar ham mavjud. Bu Altamiraning ikkinchi va asosiy qismidir. G’orning uchinchi qismi asosan taxminan 50m uzunlikdagi yo’lakni o’z ichiga oladi, uning devorlari zich, deyarli butunlay bo’yalgan. Altamiraning rasmlari olimlar tomonidan tizimlashtirilgan. Birinchidan bu hayvonlar buqalar, kiyiklar, otlar, yovvoyi cho’chqalar, echki, kamroq mamont, mushuklarning tasvirlari. Ikkinchidan odamlarning sxematik tasvirlari. Uchinchidan, mazmuni va maqsadi ham hali hal qilinmagan grafik belgilar masalan, konturlar qo’l izlari. Bu mutlaqo arxeologik tasnif. Sanatshunos mutaxassislar ushbu suratlarga mutlaqo boshqacha qarashadi, ular bunday tendensiyalarda o’xshashlikni topishadi. Tasviriy sanat ekspersionizm, simvolizm va impersionizm singaridir. Ushbu xulosalarga rozi bo’lish yoki bo’lmaslik mumkin, ammo haqiqat saqlanib qoladi: qadimgi odamlar ko’rganini shunchaki ko’paytrmaganlar. Ajablanadigan narsalar uchun alohida mavzular ushbu adimgi freskalarni yaratuvchilar ushbu mineral bo’yoqlarni xususiyatlari va ekspersiv xususiyatlari va ularning rasmlari texnikasini ancha yaxshi bilishgan.

Kapova g’ori, Shulgan janubiy Ural tog’larining eng yirik g’orlari. Oq itil daryosining o’ng irmog’i sohilida. 1959 yilda ukrainalik olim O.N. Bader o’rgangan. Umumiy uzunligi 2km dan ziyod. Yo’lak va ungurlar 2qavatdan iborat:1-qavatda turli geometrik shakllar, 2- qavatda 7 mamont, 2 ot, 2 karkidonning surati bor. Kapova g’oridagi suratlar g’or og’zidan 300 m ichkarida. Geometrik shakllar va uzulnigi 44 sm dan 112 sm gacha bo’lgan suratlar paleolit davriga mansub. Mezin 22 deb nomlanuvchi makon 1908 yilda arxeolog olim A. Steimer tomonidan ukrainaning Dineper vodiysida topilgan. Ushbu saytda, arxeologlar mamont suyakalri va teridan qurilgan boshpana kashf etildi, u yerda Xolosen ko’chmanchi yevropa madaniyati mamont ahamiyatini ko’rsatib berdi. Bacho Kiro g’ori Bolgariyaning Dryanova shaxridan 5 km g’arbda, Dryanova monastiridan 300 km uzoqlikda joylashgan. U Andaka va Dryanova daryosi kanyonlariga joylashtirilgan. Bu g’or 1980 arxeolog, antropolog olim D. Verenyev tomonidan topilgan, 1938 yildan esa dam oluvchilar g’orga kirishgan. G’orning umumiy uzunligi 3600 m, 700m bo’lgan galereya va yo’laklarning 4 qavatli labirinti bo’lib, ulardan 1964 yildan beri ommaviy kirish uchun saqlanadi va elektr chiroqlari bilan jixozlangan. Bacho Kironing “taxti”, “mitti”, “uxlab yotgan Malika, “taxt zali”, “Qabulxona zali” va shu kabi zallari mavjud. Volgxerd g’ori Janubiy Sharqiy Germaniyada joylashgan. Bu ohaxtosh g’or yuqori paleolitning vogelxerd shakllari 1931 yili german olimi F. Shtausler tomonidan kashf etilgandan keyin jamoat etiborini tortdi. Bu yurdan mamont fil suyagidan yasalgan minatura haykallar insoniyatning eng qadimgi bo’lgan sanat asarlari qatoridan o’rin olgan.

Polkovnik Ververning Ronda yaqinidagi Benoajandagi bu muhim g’or haqida xabar bergani uchun Ispaniyaga kelgan fransuz katolik ruhoniysi, arxeologi, antropolog, etnolog va geology abbe Anri Breuil tomonidan tekshirilgan. Ververga 1905 yilda Xose Bullon ismli ispan fermeri tomonidan topilgan g’or haqida aytilgan edi, u ko’rshapalaklarning tubszligi deb ataladigan joyning atrofida ko’rshapalak guanosini qidirayotkan edi. U g’or belgilarini topdi. Verver g’orga tushdi va keyinroq xalqaro qiziqishini o’ziga tortgan topilmalrni o’ziga tortdi. Er va xotin guruhi 1978 yilda g’orni qayta tekshirishdi, shu jumladan yangi kashf etilgan galyareyalar ham topishdi. Bu yerda yana paleolit davri suratlari bo’lishi mumkin, ammo u yerning ancha qismini tosh bosgan. Ular suratlar bilan tanishar ekan suratlarga 20000 yosh berishgan. Dolni Vestonise g’ori 1981 yilda rays Dolni topgan u yerdan ko’plab ayol kishi haykalchalari topilgan. U bu haykalchalarni taxlil qilib “sharaflangan ayol”deb nom beradi. Bu esa ayol kishilar eng qadimgi zamondayoq qadrlanib kelinganidan dalolat beradi. U yerdan ayol skleti ham topilgan. Bu ayolning jasadi mamont skapulasi ostida dafn etilgan. Yuqori pleystotsenda yashovchi odamlar uchun bu etiqod unchalik ham to’gri kelavermaydi. Yana u yerdan uzun-uzun nayzalar topilgan, bu esa ular xatto mamontlarni ovlay olganidan dalolat beradi. Las Grajas g’ori Archidona atrofida joylashgan ya’ni Ispaniya hududida. G’orning balandligi dengiz satxidan 775 metr balandlikda bo’lib, u katta chuqurlikka ega bo’lsa-da, uning ichki qismida tabiiy yorug’likdan va pastki qismidagi kichik g’ordan juda kam ahamiyatga ega bo’lgan g’or og’zidan iborat. Arxeologik qazishmalarni Professor Luis Benito Del Rey tomonidan amalga oshirilgan. U bir nechta aniq mavzuda maqolalar chiqargan. G’or yana fransuz Santos va Morillo Meshax tomonidan ham o’rganildi.

Yer yuzida paleolit davri manzilgohlari juda ko’p va ular hali deyarli to’liq o’rganilmagan, chunki hali topilmagan yodgorliklar arxeologik manzilgohlar juda ko’p. Ilm fan shu zaylda rivojlanib boraverar ekan biz o’tmishdoshlarimiz yani ajdodlarimiz yashagan davr haqida yanada aniq malumotlarga ega bo’laveramz. Osiyo, Afrika, Amerika, Avstraliya hududlaridan topilgan aynan paleolit davriga oid yodgorliklar ko’p ammo ayan Yevropa hududidan topilgan ilk, o’rta, so’ngi paleolit davri yodgorliklari ahamiyati beqiyos, buning sababi, yuqorida takidlaganimizdek aynan Yevropa hududidan neandertal, kromanyon odamlari topilgan, tasviriy sanatning ilk namunalari ham Yevropa hududidan topilgan. Aynan yuksak texnologiyalarga asoslangan Yevropa arxeologiyasi esa mazkur manbalarni o’rganishga hech qanday to’siqqa duch kelmaydi. Aynan manashu omillar Yevropa paleoliti ahamiyati dunyo miqyosida etiborliligini oshiradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. A . В. Арциховский – “Архэология асослари” “Укитувчи” нашриети – ТОШКЕНТ – 1970 2. Jelinek, J. Pictorial Encyclopedia of the Evolution of Man, Prague: Hamlyn (1975). 3. National Geographic Magazine, The National Geographic Society, October 1988. 4. Daryo.uz Jahongir Ostonov maqolasi.

Похожие

Janubiy Osiyo paleoliti

Uzoq Sharq paleoliti

Horijiy Yevropaning xo’jaligi

Havo transporti

Yevropaning iqlimi va ichki suvlari