Табиати ривожланишининг асосий боскичлари - География - Рефераты

Табиати ривожланишининг асосий боскичлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

204.5 KB

Табиати ривожланишининг асосий босқичлари Ҳозирги Евросиё ўрнида табиат ривожланишининг кембрий гача бўлган босқичида учта жуда катта платформа области бўлган. Булар-Ёвропа, Сибирь ва Хитой платформаларидир. Жануброқда, асосан Шимолий тропикдан жанубда, бундан ҳам олдинроқ жуда катта Гондвана суперплатформаси вужудга келг ан. Платформалар орасида геосинклинал минтақалар бўлган. Учта шимолий платформадан жанубда Альп-Ҳимолай геосинк линал минтақаси чўзилиб кетган. Бу геосинклинал ҳозирги хорижий Европанинг кўп қисмини эгаллаган ва жануби-шарққа томон давом этиб, шимолий платформаларни Гондванадан ажр атиб турган. Шимолдан унга Урал-Тяншань, Монголия-Охота ва Каледон геосинклинал областлари келиб туташган. Бу плат- формалар шимолий платформаларни бир-биридан ажратиб тург ан. Жануби-шарқда Альп- Ҳимолай геосинклинал минтақаси меридионал йўналишда чўзилган Ғарбий Тинч океан геосинклин ал минтақаси билан қўшилган. Бу минтақа эса Тинч океан геосинклинал ҳалқасининг бир қисмидан иборат бўлган . Палеозой эрасининг биринчи ярмидаги воқеалар Евросиё қуруқлигининг шаклланишига анча таъсир этган; қуруқликнинг геосинклинал минтақалар ҳисобига анча кенгайишига сабаб бўлган. Денгизларнинг қайта-қайта платформа областларига бостириб кириши геосинклинал минтақаларда ҳам қайта-қайта тоғ пайдо бўлиш жараёнларига алмашиниб турган. Сибирь платформасидан жанубда байкал бурмаланиши рўй берган. Тоғ пайдо бўлиш жараёнлари силур даврининг охирида айниқса куч айган (каледон охиридаги бурмаланиш). Каледон геосинклинали қуруқликка айланиб, Европа платформасини Шимолий Америка платформаси билан туташтирган; бунинг натижасида Шимолий Атлантика материги ҳосил бўлган. Бурмали тоғлар Монголия-Охота геосинклинали ўрнида ҳам вужудга келган. Сибирь платформаси ва янги пайдо бўлган тоғларни ўз ичига олган Ангарида материги вужудга келган. Бошқа геосинклинал

областларда каледон тектоник ҳаракатлари унча катта ўзгар ишлар ҳосил қилмаган ва геосинклинал режим давом этавер ган. Тектоник ҳаракатлар вақтида геосинклинал зоналарда интрузиялар ва рудалар ҳосил бўлиш процесслари рўй берган. Каледон бурмаланиши натижасида континентал шароит кенг ривожланган ҳамда кескин парчаланган рельеф вужудга келган. Платформалар ҳамда янги пайдо бўлган тоғлар кўтарилган ва кучли равишда эффузивлар оқиб чиққан. Тоғлар этагида букилма лар ҳосил бўлиб, улар қалин ётқизиқлар билан тўлган. Бу ётқизиқларда нефть, боксит ва темир рудалари ҳосил бўла бош лаган. Тошкўмир даврининг иккинчи ярми ва пермда янги тектоник цикл (герцин бурмаланиши) рўй бериб, у Евросиё учун кат та аҳамиятга эга бўлади. Триас даврининг бошларигача давом этган интенсив тектоник ҳаракатлар натижасида Урал-Тянш ань ва Монголия-Охота (шарқий қисмидан ташқари) геосин клинал областлари ва Альп-Ҳимолай (Ўрта денгиз бўйи) геосин клиналининг катта қисми тоғли ўлкага айланган; Альп- Ҳимолай геосинклиналининг катта қисмида ҳозирги тоғ системаларининг (Пиреней, Альп, Карпат, Кавказ тоғлари ва бошқалар) деярли ҳаммасида бурмаланиш ҳаракатлари бўлган. Натижада барча қадимий тоғлар бир бутун тоғ минтақасига бирлашган. Ҳозирги Евросиё ва Шимолий Американинг кўп қисмини ўз ичига олган жуда катта материк вужудга келган. Бу қадимий материкни геологлар Лавразия деб аташган. Герцин тоғ пайдо бўлиш цикли жуда узоқ давом этган; у бир қанча фазаларга бўлинганки, бу фазалар вақт жиҳатидан ҳам, территориал жиҳатдан ҳам бир-бирига тўғри келмайди. Нисбатан илк фазаларда хорижий Европанинг жанубдаги ва Марказий Осиёдаги тоғ системалари вужудга келган. Бунда Евро па платформасига ва каледон бурмаларининг текисланиб қолган областларига денгиз бостириб кирган. Тоғ системалари этагидаги букилмаларда ўсцмлик қолдиқлари тўпланиб, тошкў мир конларини ҳосил қила бошлаган. Тоғ пайдо бўлиш ҳаракатл арининг кенинги ривожланиши натижасида интрузиялар ва руда ҳосил бўлиш

процесслари рўй берган. Пермь даврида бурмали тоғлар ҳосил бўлиш процесслари платформаларнинг ёппас ига кўтарилишига олиб келган ва натижада, пермь даври охирларига келиб Лавразиянинг Евросиёдаги қисми қуруқликка айланган; унда илгари пайдо бўлган тоғлар емирилиб, иссиқ иқлим шароитида (бу иқлим аввалига сернам бўлиб, кейинча лик тобора қуруқлаша борган) терриген чўкиндилар тўпланган. Лавразия бирлашиб яхлит ҳолга келиши билан бир вақтда жанубда пермь даври охиридан бошлаб Гондвана бўлиниб кета бошлаган. Уни Ўрта денгиз геосинклинали Лавразиядан ажрат иб қўйган. Триас даври платформаларда континентал шароит нинг устунлиги ва геосинклинал областда тектоник ҳаракатл арнинг суст рўй бериши билан характерланади. Гондвананинг бўлиниб кетиши муносабати билан Ҳинд океани шакллана бошади ва у Гондванани ғарбий ҳамда шарқий икки қисмга бўлиб қўйди. Юра даврининг бошларидан Лавразиянинг анча қисмини трансгрессия (денгиз) эгаллайди ва бу трансгрессия Европа платформаси ҳамда Европанинг герцин тоғлари областигача ёйилади. Ҳинд океани областининг чўкиши давом этади ва янада кенгаяди. Юра даври давомида Лавразияда иссиқ ва сернам иқлим ҳукм сурарди. Қуруқликнинг денгиз ҳамда кўллар билан қопланмаган қисмларида асосан очиқ уруғли дарахт ўсимликл ари ўсган. Лавразиянинг асосан Осиё қисмидаги кўпдан-кўп ботиқларида кўмирли қатламлар, Европанинг ғарбида эса чў кинди темир рудалари пайдо бўлган. Юра даврининг охири ва бўр даврининг бошларида альп тоғ (тектоғенез) бурмаланиши босқичи келади; бу босқич даво мида Евросиё алоҳида материк бўлиб шаклланади ва унинг ҳоз ирги табиий шароити вужудга келади. Дастлабки тектоник. жараёнлар триаснинг охирида, яъни киммерий субэраси бошидаёқ рўй берган. Сўнгра, юра даври давомида айрий ер ёриқлар и вужудга келган ва кучсиз бурмали деформациялар бўлган. Бўр даврида тоғ пайдо бўлиш ҳаракатлари Ўрта денгиз геосинк линал минтақаси билан Монголия-Охота геосинклиналининг

шарқий қисмини эгаллаган. Монголия-Охота геосинклинали бутун лай қуруқликка айланган. Ғарбий Тинч океан геосинклинал минтақасида ҳам бирмунча тектоник ҳаракатлар бўлиб ўтган. Бу ҳаракатлар Осиёнинг шимоли-шарқи ва жануби-шарқида қуруқлик ҳо.сил бўлишига олиб келган. Ғарбда, Европада, қад имги платформага ҳам, герцин бурмаланиши областларига ҳам денгиз бостириб кирган. Юра ва қуйи бўр даврида асосан қумги лли чўкиндилар, юқори бўрда эса-оҳактош, мергель ва ёзув бўри тўплана борган. Мезозой эраси давомида бир бутун қадимги Хитой платфор масини геосинклинал типдаги букилмалар бир қанча қисмларга бўлиб юборган. Хитой платформасидан шимолда-Хитой-Корея субплатформаси, жанубда- Жанубий Хитой субплатформаси ажралиб чиққан; Хитой-Корея субплатформаси учун асосан кўтарилган бўлса, Жанубий Хитой платформаси чўккан ва унинг устида чўкинди жинслар тўпланган. Бу чўкинди жинсларда триас даврининг қалин денгиз ётқизиқлари қатламлари ҳам бор. Чўкинди жинс қатламлари мезозойда бир оз бурмаланган. Атлантика океанининг шимолий қисмида Лавразияни иккиг а ажратувчи букилма ҳосил бўла бошлаган. Шундай қилиб, мезозой ўрталарига келибоқ, Евросиёнинг катта шимолий қисми яхлит материкка айланган ва унинг умум ий шакли ҳозиргига яқин бўлган. Жанубда эса Евросиёни бўлиниб кетган Гондванадан ажратиб турувчи геосинклинал мин тақа мавжуд бўлган. Ундан Африка-Арабистон, Ҳиндистон ва Австралия платформалари ажралиб чиққан. Уларнинг шакллан иши давомида актив вулканик жараёнлар рўй бериб, катта майдонда базальт қопламлари вужудга келган. Базальт қоплам лари айниқса Ҳиндистон платформаси учун характерлидир. Бўр даврининг иккинчи ярмида Европанинг ғарбида ва Евро па платформасининг жанубий қисмида трансгрессия рўй берган. Бўр даври

охирида тоғ пайдо бўлиш ҳаракатлари ва террит ориянинг умумий кўтарилиши муносабати билан денгиз че кинган. Бўр даврида Евросиёнинг органик дунёси, айниқса флораси таркибида муҳим ўзгаришлар рўй беради. Палеозой эрасида тарқалган қадимги очиқ уруғли ўсимликлар ва папоротниклар билан бирга, ҳозирги флора асосини ташкил этувчи ёпиқ уруғли ўсимликлар ривожланди. Ҳайвонот дунёсида дастлабки қушлар ва сутэмизувчилар (халталиларнинг) пайдо бўлганлиги, шуни нгдек балиқларнинг ривожланиши эътиборга сазовор. Илгари мавжуд бўлган йирик судралувчилар қушлар ва сут эмизувчилар билан алмашинган. Материк қиёфасининг узил-кесил шаклланиши, унинг ҳозирги рельефининг вужудга келиши, ҳозиргига ўхшаш иқлим шар оитида ҳозирги органик дунёнинг қарор топиши кайнозой эрас и давомида рўй берган; шу сабабли кайнозой эраси тарихи алоҳида ва батафсил кўриб чиқилиши лозим. Кайнозой эрасининг бошларига келиб, ҳозирги Евросиё материгининг катта шимолий қисми ўрнида битта яхлит-қуруқлик бўлган. У қадимги платформалар ядроларидан иборат бўлиб, уларни байкал, каледон ва герцин бурмаланиш босқичларида ҳосил бўлган ҳамда кенинги жараёнларда яссиланиб қолган ва кучли ўзгарган тоғларни ўзаро туташтириб турган. Евросиёнинг шарқи ва жануби-шарқида қадимги структураларга мезозойда ҳосил бўлган тоғлар қўшилган. Бу мураккаб тузилган қуруқ ликни ғарбда ўша вақтга келиб шакллана бошлаган Шимолий Атлантика чўкмаси Шимолий Америкадан ажратиб қўйган. Жан уб ва жануби-шарқда уни жуда кичрайиб қолган Ўрта денгиз бўйи (Альп-Ҳимолай) геосинклинал минтақаси чегаралаб тург ан. Бу геосинклинал минтақа Евросиёни Гондвананинг жануб ва жануби- ғарбдаги катта бўлаклари бўлмиш Африка-Арабис тон, Ҳиндистон ва Австралия платформаларидан ажратиб қўйган . Шарқда Ғарбий Тинч океан

геосинклинал минтақаси. Евро сиёни Ер шаридаги энг қадимий океан ботиғитинч океаниинг марказий қисмидаги ботиқдан ажратиб турган. Бўр даврида бошланган денгизлар регрессияси (чекиниши) палеоген бошида ҳам давом этган, бироқ палеоген ўрталарига келиб, у янги трансгрессия билан алмашинган; бу трансгрессия Евросиёнинг катта қисмини: Шарқий Европа текислигининг жан убий қисмини, Ўрта Осиё ва Ғарбий Сибирь текисликларини, хорижий Европадаги палеозой тоғларини ажратиб турувчи текисликларни эгаллаган. Айни вақтда олигоцен охирида Ўрта денгизбўйи ва Ғарбий Тинч океан геосинклинал минтақаларида тектоник процесслар ривожлана бошлаб, бутун неоген даврида давом этган. Евросиёнинг Ўрта денгизбўйи геосинклинал минтақасидан шимолдаги қисмининг иқлими ва органик дунёси кайнозойда мезсзой эраси охиридагига қараганда бошқача бўлган. Жанубда иқлим иссиқ ва нисбатан сернам, шимолий районлардам ўътадил иссиқ ва сернам бўлган. Бундай шароитда кўплаб ҳозирги туркум ва оилалардан иборат ёпиқ уруғли ўсимликлар флораси, асосан хилма-хил дарахт ўсимликлари вужудга келг ан. Иқлим тафовути туфайли шимолда игна баргли дарахтлар оралаб ўсган дуб, бук, ёнғоқ, каштан каби баргини ташловчи ўрмонлар тарқалган. Жануброқда пальмалар, игна баргли тро пик ўрмонлар ва папоротниклар кўп ўсган. Ут ўсимликлари ҳали унча кенгтарқалмаган. Айни вақтда, асосан сутэмизувчилар дан ташкил топган фауна таркиб топа бошлаган; сутэмизувчи ҳайвонлар орасида йиртқичлар (улар кейинчалик қирилиб кетган) ва туёқлилар асосий ўрин тутган. Шунингдек, ҳақиқий қушлар пайдо бўлган. Бу флора ва фауна ривожланиб, кейин чалик ҳозирги замон голарктика флора ва фаунасига айланган. Ўрта денгизбўйи минтақасидан жанубда иқлим шароити деярли ўзгармаган. Бу ерда мезозой эрасидан бошлаб тўхтов сиз тропик флора шакллана бошлаган ва бу флора асосида палеотропик флора ва фауна ривожлана бошлаган; палеотропик флорадан, ўз навбатида, ҳозирги замон

Ҳинд-малайя фаунаси шаклланган. Бу флора учун палеоген даврида пайдо бўлган харт умли ҳайвонлар ва приматлар характерлидир. Тетис океанининг мавжудлиги органик дунё шаклланишининг бу икки маркази орасидаги турлар алмашинувига тўсқинлик қилган. Кейинроқ Тетис океани ўрнида пайдо бўлган тоғлар шундай тўсиқ ролини ўйнаган. Палеоген даврининг тектоник ҳаракатлари натижасида Евро сиё қуруқлиги Ўрта денгиз бўйи ва Ғарбий Тинч океан геосинк линал минтақаларида қад кўтарган тоғлар ҳисобига анча кенгайган. Зонд архипелаги материкка туташган қуруқликдан (ярим оролдан) иборат бўлган; Болқон ярим ороли Кичик Осиёга туташиб, яхлит қуруқлик ҳосил қилган; Европа ҳозирги Гибралтар бўғози ўрнида Африка билан туташ бўлган. Шимоли-ғарбда Евросиё яна Шимолий Америка билан қўшилган. Бироқ, майдони анча қисқаришига қарамай, Ўрта денгизбўйи ва Ғарб ий Тинч океан геосинклиналлари ҳам мавжуд бўлган. Палеоген эрасининг иккинчи ярмида шимол билан жануб иқлим шароити ўртасидаги тафовут кучайган, бу эса, органик дунёда ҳам акс этган: материкнинг жанубий қисмида тропик ва субтропик полтава флораси шаклланган бўлиб, у асосан пальма лар, дарахтсимон папоротниклар, дафнадошлар, миртадошлар , доимий яшил дуб (эман), тропик қарағай ва бошқа хил дарахт ўсимликларидан таркиб топган. Бу флора иссиқ, бироқ унча сернам бўлмаган иқлим шароитида ривожланган. Евросиёнинг шимолида илиқ ва сернам мўътадил иқлим шароитида бар гини ташловчи тўрғай флораси пайдо бўлган. Тўрғай флораси асосан баргини ташловчи дарахтларкаштан, бук (қорақ айин), заранг, ликвидамбар, қадимги секвойялар, ботқоқлик сарви ва бошқалардан иборат бўлган. Дастлаб полтава флораси билан тўрғай флораси орасидаги чегара Висла дарёсининг қуйи оқимини Янцзи дарёсининг қуйи оқими билан туташтирувчи чизиқ , яъни Европада 50° ш. к Осиёда 35° ш. к, яқинидан ўтган. Кейинчалик, иқлимнинг тобора совий бориши натижасида пол тава флораси чекиниб тугай бошлайди ва унинг ўрнини жануб ва ғарбга ёйила борган тўрғай

флораси эгаллайди. Қейинчалик иқлим яна совий бориши натижасида тўрғай флораси ҳам чекина бориб, унинг ўрнини шимолдан кириб келган бореал флора (игна баргли ўрмонлар) эгаллай бошлади. Материкнинг чекка шимоли-шарқида арктика флорасининг ривожланиш маркази вужудга келади. Неоген даври мобайнида Евросиёнинг геосинклинал областл арида тоғ пайдо бўлиш жараёнлари ривожланишда давом этиб, Ўрта денгиз бўйи геосинклиналининг тугашига (қуруқликка айланишига) ҳамда Европа билан Осиёнинг жанубий қисм ларида тоғларнинг узил-кесил шаклланишига олиб келди. Геосинклинал минтақа ривожланишининг охирги босқичида геосинклиналлар кўтарилиши билан бирга (бу геоантиклинал илгариги геосинклинал букилмаларни ҳам ўз ичига олиб кўтар илган) тоғлар орасида жуда катта сойликлар вужудга келган ва бу сойликлар илгаридан мавжуд бўлган хилма-хил структур аларда жойлашган. Тоғлар орасидаги бу катта сойликлар чеккаси да ер ёриқлари пайдо бўлиб, уларда интенсив вулканик ҳар акатлар рўй берган. Альп-Ҳимолай бурмали минтақасининг чеккаларида, яъни платформалар билан бўлган чегараларда чекка букилмалар ҳосил бўлиб, улар моласс типидаги ётқизиқ лар билан тобора тўла борган. Неогеннинг охири ва антропогеннинг бошларида Альп-Ҳимолай бурмали минтақаси доирасидаги, шунингдек, ундан ташқа ридаги тоғлар кўтарилган. Осиёнинг ички районларида текто ник ҳаракатлар айниқса шиддатли бўлган. Букучли тектоник ҳаракатлар Ҳимолай тоғлари, Тибет, Қорақурум тоғларининг пай до бўлишига ҳамда улар атрофидаги. герцйн бурмаланиш зонасидаги баланд ва жуда баланд тоғларкуньлунь, Тяншань ва бошқаларнинг ҳам кўтарилишига сабаб бўлган. Европада Альп, Карпат, Апеннин, Андалузия тоғлари кўтарилган, бироқ улар Осиёдаги энг баланд тоғларга қараганда икки баравар паст. Скандинавия тоғлари ҳам анча кўтарилган, Европанинг ўрта қисмидаги ва Балтика кристалли

қалқонидаги юқори палеозой бурмаланишида ҳосил бўлган тоғларгина камроқ қайта кўта рилди. Тоғларнинг кўтарилиши билан бирга жуда катта жойлар чўккан ва тоғ олди букилмалари чўкиндилар билан тўлиб қолг ан. Буларнинг ҳаммаси Евросиё материгининг ҳозирги конфиг урацияси узил-кесил шаклланишига олиб келган. Атлантика океанининг шимолий қисми ва Шимолий Муз океанининг унга туташ қисмларидаги чўкиш натижасида Евросиё Шимолий Америкадан узил-кесил ажралган ва Шпицберген архипелаги материкдан ажралиб қолган. Антропогеннинг бошида материкдан Британия ороллари группаси ажралиб қолган, Гибр алтар бўғози ва Ўрта денгизнинг ғарбий қисмидаги чуқур сув ости сойликлари ҳосил бўлган. Ўрта денгизнинг шарқий қисмида Эгей денгизи ўрнида катта чўкиш рўй берган. Натижада Болқон ярим ороли билан Кичик Осиёни ўзаро туташтириб тург ан қуруқлик парчаланиб кетган, Эгей денгизи билан Қора денгиз орасидаги бўғозлар, Мармара денгизи сойлиги ҳосил бўлган. Осиёдан шарқда, Тинч океаниинг ғарбий чеккасида чўк малар янада чуқурлашиб, геосинклинал режим кучайган. Матер иқдан жануби-шарқда Осиё билан Австралияни туташтирган қуруқлик парчаланиб, Зонд архипелаги ҳосил бўлган. Бунда айрим чўкмалар ва чекка денгизлар доирасида субокеан типида ги ер пўстига эга бўлган жуда чуқур чўкмалар вужудга келган. Бундай чўкмалар Ўрта денгиз, Қора денгиз, Япон денгизи, Жан убий Хитой денгизи ва Тинч океаниинг материкка туташ қисмлар идадир. Неоген даврининг охири ҳам Африка- Арабистон платформаси областидаги тектоник ҳаракатларнинг анча активлашуви билан характерланади. Қизил денгиз грабени вужудга, келади ва у Арабистон

ярим оролини Африкадан ажратиб қўяди. Альп- Ҳимолай минтақасидаги кўтарилиш билан бир вақтда Ҳинд-Ганг ва Месопотамия тоғ олди букилмалари тўлиб, Арабистон ва Ҳиндистон платформалари Евросиё материгига туташди. Неотектоник жараёнлар ва Евросиёнинг рельефи ҳамда қиёфасидаги улар билан боғлиқ бўлган ўзгаришлар иқлимий шароитнинг ҳам ўзгаришига олиб келди. Палеогеннинг иккинчи ярмидаёқ материк шимолий ярмининг барча қисмида иқлимнинг аста-секин совиши бошланади. Бу эса, ўз навбатида, органик дунёнинг территориал бўлинишига ҳамда шимол билан жануб ўр тасидаги тафовутнинг ортишига олиб келди. Иқлимнинг совиши ис сиқсевар ўсимлик ва ҳайвонларнинг қирили б кетиши ёки жанубга сурилиши ҳамда аста-секин бореал ва арктика ўсимликлари ҳамда ҳайвонларининг кириб келиши, материк ички қисмларининг қу руқлашуви, арид (қур ғоқчил) территориял арнинг кенгайиши би лан биргаликда рўй бер ади. Арид территория лар кенгая бориши яна шунга боғлиқ бўлдики, материкнинг шарқида ва айниқса жанубида ниҳоятда баланд тоғл арнинг пайдо бўлиши Евросиёнинг ичкиқисмларини Тинч ва Ҳинд океанларидан келувчи нам ҳаво оқимларидан тўсиб қўйди. Натижада Ўрта Осиё билан Мар казий Осиёнинг жуда катта қисмларида арид ва кескин континентал иқлим қарор топди; бу ерларда ўзига хос органик дунё вужудга кела бошлали: ўрмонлар на ўрмон ҳайвонлари тугаб, улар ўрнида қурғоқчиликка чидамли ўсимлик ва ҳайвон турлари тарқала бошлади. Материкнинг чекка жануби ва жануби-шарқида ҳамда ҳозирги ороллар ўрнидагина иқлим шароити мезозой охиридан бошлаб унча ўзгармаган. Бу ерда органик дунё бетўхтов тропик флора ва фаунанинг шаклланиши йўлидан ривожланган. При матлар эволюцияси катта аҳамиятга эга бўлган, бу эволюция натижасида аввалига қирра бурунли, кейинчалик эса, антропоид маймунлар пайдо бўлган. Бу маймунларнинг кенинги ривожлан иши ҳозирги одамларнинг авлоди бўлмиш гоминидарникг

пайдо бўлишига олиб келди. Баъзи тадқиқотчилар Жануби-шар қий Осиёни маймун одамга айланган марказ, яъни инсоннинг энг қадимий манзили деб ҳисоблайдилар. Иқлимнинг кенинги совиши Евросиёнинг шимолий қисмида музлик қопламининг тарқалишига ҳамда материкдаги деярли барча тоғларци муз босишига сабаб бўлган. Материк муз қопламлари Европа билан Ғарбий Сибирда энг катта майдонда тарқалган. Музликлар тарқалган вақтда ўсимликлар қирилиб, фауна тугаб кета бошлаган. Музликларнинг чеккалари бўйлаб иқлим қуруқлашган ва бу ерларда тундра ҳамда совуқ даштлар (жан уброқда эса типик даштлар) хусусиятларини мужассамлаш тирган ўзига хос ландшафтлар вужудга келган. Бу районларда лёсслар ва лёссимон жинслар ҳосил бўлган, ўзига хос фауна ри вожланган; бу фауна ё ҳозирги вақтда йўқолиб кетган турлардан (мамонтлар, жундор каркидонлар), ёки ҳозирги вақтда тундрад а яшовчи ҳайвон турларидан (шимол буғуси, ёввойи ҳўкиз, қутб тулкиси, лемминглар), ёки бўлмаса, ҳозирги вақтда кўп жой ларда қисман қирилиб кетган ҳайвон (отлар, сайғоқлар, бизон лар, буғулар) турларидан ташкил топган. Материкнинг музлам аганва музлик қоплами бевосита таъсир кўрсатмаган бирмунча жанубий ва ички районларида музланиш эпохалари билан боғлиқ ҳолда сернам иқлимли (плювиал) даврлар қарор топган, бундай даврларда дарё ва кўллар кўп бўлган, органик дунё ривожланиб, янгидан-янги ўсимлик ҳамда ҳайвон турлари пайдо бўлган. Тўрғай флораси иқлим шароити кам ўзгарган жойлардагина сақланиб қолган: бундай пана жойлар Узоқ Шарқда, Манжурия-Корея тоғлари областида ва ғарбда Дунай ҳавзаси билан Европанинг Атлантика бўйи районларида бўлган. Нисбат ан иссиқсевар полтава флораси деярли бутунлай қирилиб кетг ан. Унинг айрим элементларигина Евросиёнинг субтропик флора си составида ҳозирги вақтгача сақланиб қолган. Материк музланишлари кўп марта бўлган, бироқ хорижий Европанинг рельефи ва тўртламчи давр ётқизиқлар стратиграф иясида максимал, яъни

ўрта плейстоцен ҳамда охирги-юқори плейстоцен музланишларининг изларигина яхши сақланиб қолган. Максимал музланиш даврида музликлар икки марказд ан-Скандинавия яримороли ва Британия оролларидан тарқал ган. Музликлар Совет Иттифоқидан ташқарида Европанинг Карпат тоғлари этакларигача бўлган барча шимолий қисмини ва Ўрта Европа тоғларини эгаллаган. Музликларнинг жанубий чегараси Рейн дарёсининг қуйи оқимидан Британия оролларининг жанубий қисмига томон Темза дарёсининг қуйи оқими районигача тушиб келган. Шундай қилиб, музлар Шимолий денгизни ва Атлантика океанининг қўшни қисмларини қопла ган. Максимал музланиш чегараси ғўла тошлар ва морена ётқи зиқларининг тарқалишига қараб билинади. Охирги музланиш анча кичик территорияни эгаллаган. Унинг чегарасини чекка мореналар полосасидан билса бўлади, бу мареналар рельефда яхши акс этган бўлиб, Балтика чекка морена грядаси номи би лан аталади.

Му зл ан иш в ақ ти да Ду нё о ке ан и с ат ҳи п ас ай га н в а ш ун га қараб қуруқлик майдони ортган. Шу муносабат билан Британия ор олл ар и ян а би р н еч а бо р м а те ри к би ла н қў шил га н Е вр ос иё ни нг шим оли да ги м а те ри к са ёз ли ги о чи ли б қо лг ан Б ер ин г бў ғози ўрнида Евросиё билан Шимолий Американи туташтирувчи кў пр ик в уж у дг а ке лг ан . Б у кў пр ик о рқ ал и ҳа р ик ки м а те ри кд а ги ҳайвонлар ўзаро алм ашиниб турган, охирги музланиш сўнги д а эс а Ос ие да н А м е ри ка га од ам ў ти б бо рг ан . Ҳозирги одам ларнинг авлод- аждодлари ж анубий тропик ичкарисидаги районлардан тарқала бориб, Ўрта денгиз бўйлари ни ва Европанинг ўрта қисм ини ўзлаштирганлар, музликлариро д а в р л а р д а в а м у з л и к л а р б у т у н л а й ч е к и н г а ч , у л а р Е в р о п а б и л а н Осиёнинг шимолига, бу ердан эса Шимолий Америкага кириб борганлар. Сўнгги музланиш даврининг охирига қадар қуруқлик ҳозир гига қараганда анча кенг бўлган, Осиёдан жануби-шарқда ҳам қуруқлик бўлган. Шу кўприк орқали Австралия билан Осиё ўртасида организм тўрлари алмашган ва Австралияга ҳам одам тарқалган. Музликдан сўнгги вақтда Дунё океани сатҳи ёппасига кўтарилган ва шу муносабат билан Евросиёнинг ўлчамлари ҳамда қиёфаси охирги музланиш вақтидагига қараганда бирмунча ўзг арган: материкнинг шимоли ва ғарбида трансгрессия рўй берг ан, Атлантика ва Шимолий Муз океанларининг

эпиконтинентал денгизлари ҳосил бўлган, шимоли-шарқда Шимолий Американинг, жануби-шарқда эса Австралиянинг Евросиё билан бўлган қуруқлик алоқаси узилиб қолган, шунингдек ички денгизларбалтика ва Қора денгизнинг майдони ҳамда сув сатҳи қайта-қайта ўзгариб турган. Каспий ҳавзаси дунё океанид ан ажралиб чиққан. Музларнинг эриб кетиши ҳамда иқлимнинг тобора илиши арктика флораси ва фаунасининг шимолга чекинишига, шунингдек , уларнинг қисман тоғларда яшай бошлашига сабаб бўлди. Флора ва фауна чекка Шарқнинг ўрмонли пана жойлари ҳаёт маконлари дан бир оз шимолий районларга тарқалган. Материк нинг ички қисмларида шу ерда вужудга келган арид иқлим шароитига қараб органик дунёнинг ксерофит вакиллари тарқалг ан. Голоцен мобайнида Евросиёнинг иқлим шароити бир неча бор ўзгарган, бироқ бу ўзгаришлар музлик даврларидагичалик кескин бўлган эмас.

Похожие

Жанубий Американинг географик урни киргок тузилиши ва табиати тараккиётининг асосий боскичлари

Ахоли ривожланишининг асосий конуниятлари, уни башоратлаш. Ахоли сиёсати

РЕСПУБЛИКА ОЗИҚ-ОВҚАТ САНОАТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ

Республика озик - овкат саноати ривожланишининг айрим жихатлари

Узбекистон табиати ва табиий бойликларини географик урганиш тарихи