Quvur va elektron transporti - География - Рефераты

Quvur va elektron transporti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Q uvur va elektron transporti Reja: 1. Quvur va elektron transporti 2. Suv transporti 3. Daryo transporti

Quvur transportida asosan tabiiy gaz,neft, suv va sut (Avstriya,Shvesiya tog` yaylovlarida),issiqlik (paravoy) tashiladi. Quvur transportining ish unumi quvurning yo`g`onligi, materialning sifatiga,gaz va neftning qanday bosim bilan harakatlanishiga bog`liq.FTI yutuqlari hozirda 120 va hatto undan ortiq atmosfera bosimi yaratish va shunga chidamli quvurlar ishlab chiqarish imkonini bermoqda.Lekin atmosfera bosimiga eng chidamli quvurlarda tabiiy gaz va neft tashish faqat ayrim rivojlangan mamlakatlarga xos bo`lib,ko`plab rivojlanayotgan mamlakatlarda bu ko`rsatkich juda past.Masalan: O`zbekistonda quvur transportida hozircha bosim 40atmosferadan oshmayapti (xonadonlarimizdagi gaz quvurlarida bosim 0,5-2 atm. bo`ladi). Neft va tabiiy gazni quvurlarda tashish shimoldagi mamlakatlarda birmuncha qimmatga, janubdagi davlatlarda ancha arzonga tushadi.Sababi neft bilan tabiiy gaz sovuqda quyuqlashadi va quvurlardan o`tishi sekinlashadi.Buning chorasi sifatida quvurlar ma`lum oraliqda maxsus pechlar yordamida isitib turiladi.Quvurlar transportini o`tkazilishida va unda mahsulot tashilishida murakkab relef shakllari (tog`lar,jarlar,daryolar,dengizlar)sezilarli ta`sir ko`rsatadi,ayniqsa,neftь tashishda. Jahonda quvur transportining umumiy uzunligi 1960000km (2006 y) dan ortiq.Jahonda tashiladigan barcha yukning 11%i quvur transportiga to`g`ri keladi.Lekin bu ko`rsatkich Rossiyada 27,5%, AQSHda 16,5%, Fransiyada 5,2%, Yaponiyada 0,2%ni tashkil qiladi. Jahonda quvur transportining uzunligi bo`yicha yetakchi regionlar: 1.MDH (200000km) 3.AQSH 2.Kanada 4.Janubi-G`arbiy Osiyo mamlakatlari. Quvur magistralining uzunligi ba`zan 5000km gacha boradi. MDHda quvurlar orqali neftning 60%, tabiiy gazning deyarli hammasi tashiladi.Jahonda esa tashiladigan barcha yukning 17%i quvur transporti hissasiga to`g`ri keladi.”Do`stlik” (Drujba) neft quvur magistrali “Shimol yog`dusi” (Siyanie Severa) va “Ittifoq” (Soyuz) tabiiy gaz quvurlari MDHdagina emas, balki jahondagi eng yirik magistrallar hisoblanadi.Mazkur magistrallar orqali MDHdan Bolgariya, sobiq Yugoslaviya, Vengriya, Chexiya va Slovakiya, Polsha, Fransiya va GFR kabi davlatlarga neft va tabiiy gaz eksport qilinadi.Mazkur mamlakatlarning neft-ximiya sanoati tarmoqlarining asosiy qismi mazkur magistrallar atroflarida joylashgan. Quvurlarni hamma joyda, istalgan yo`nalishda yotqizish mumkin, buning ustiga uning yuborish masofasi daryo va temir yo`l transportidagiga nisbatan qisqaroq va tannarxi pastroq bo`ladi. FTI tufayli neft va gaz quvurlar dengizlar ostida ham yotqizilmoqda.Masalan: Shimol dengizi va O`rta Yer dengizida.1980 yillar boshida jahonda 1-marta qit`alararo quvur magistrali yotqizildi.Bu Jazoir-Italiya gaz quvuri bo`lib, uning uzunligi 2,5ming km, chuqurligi 500-600 m.li dengiz tubidan o`tgan.Trassa butun O`rta dengizni kesib o`tgan bo`lib, uning yotqizilishida maxsus kemalar qatnashgan. Kelajakda quvurlardan suv yordamida qattiq materiallar (ko`mir,ruda)ni maydalangan holda tashish ko`zda tutilmoqda va loyihalari ishlanmoqda.

Elektron transport-yangi va ahamiyati tez o`sib borayotgan transport tarmog`idir.Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda yaxshi taraqqiy etgan.Lekin ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda,ayniqsa, qoloq Afrika mamlakatlarida endi shakllanayotgan yoki butunlay shakllanmagan transport turidir.Elektron transportda elektr energiyasi, tovush (telefon), tasvir (internet) va turli xil belgilar tashiladi.Radio hamda teleto`lqin faks ham tashiladi.Mazkur transport turining rivojlanganlik darajasi jahon mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanish darajasiga bog`liq.Elektr stansiyalarining (GES,IES,AES) bir-biriga ulanishi natijasida energetika sistemasi hosil bo`ladi,ya`ni elektron transport vujudga keladi.Biroq mamlakat yoki regiondagi (mamlakatlararo) ESlarning o`zaro tutashishidan, ya`ni birlashtirilishidan YAES (yagona energetika sistemasi) hosil bo`ladi. YAES-iqtisodiy jihatdan katta qulaylik yaratadi.Masalan: ES buzilsa yoki remontga to`xtasa. Jahondagi eng yirik YAESga MDHdagi “MIR” misol.”MIR”ga ayrim Horijiy Yevropa davlatlari ham ulangan. Aloqa liniyalari (telefon,telegraf, faks,tele va radio to`lqinlarini tarqatish) ham transport tarmog`i hisoblanadi.Chunki ular ham turli signal va to`lqinlarni tashiydi. Suv transporti Quruqlik transportidan farq qilib, jihozlanishi uchun ko`p harajat talab qilmaydi, tabiiy suv yo`llaridan foydalanadi.U yoqilg`ini ko`p ishlatmaydi. Yuk tashish tannarxi temir va avto transportga nisbatan ancha arzon, lekin harakat tezligi past, yuk tashish mavsumiy, suv yo`lining yo`nalishi hamma vaqt ham zaruriy yo`nalishlarga to`g`ri kelavermaydi. FTI sababli suv transportining bu salbiy tomonlari kamayib bormoqda.Masalan: Zamonaviy kemalarning tezligi ortib bormoqda.Masalan: “Yunayted Steyts” (AQSH) layneri so`nggi marta Atlantika okeanini 3 sutka 10 soat 40 minutda kesib o`tgan.Masalan: X.Kolumb 3 oy suzgan. -Muzyorar flot tufayli shimoliy kengliklarda novigasiya davri uzaytirilmoqda. (Makarov loyihasi 1899 yil muzyorar “Ermak”). Masalan: Murmansk-Uzoq Sharq. -Suv yo`llarining o`zi esa kerakli yo`nalishdagi kanallar orqali birlashtirilmoqda.Masalan: Panama, Suvaysh, Kill kanali, Belomor-Baltika, Volga- Don va h.k. Suv transporti dengiz va daryo transportiga bo`linadi. Dengiz transporti jahon transport sistemasining juda muhim tarkibiy qismi bo`lib, shu transportning rivojlanishi tufayli Dunyo okeani qit`alarini bir-biridan ajratib turuvchi emas, balki bog`lab turuvchi vositaga aylandi.Jahonda xalqaro tashiladigan butun yuklarning 62%i, yo`lovchining 0,5%i dengiz transportida tashiladi. Dengizda yuk tashish 2 xil bo`ladi: 1.Chet mamlakatlarga yuk tashish. 2.Kabotaj (o`z mamlakati portlari orasida). Kabotaj 2xil bo`ladi: Katta kabotaj-turli dengizlar orqali yuk tashish.

Kichik kabotaj-bir dengizda yoki yonma-yon dengizda yuk tashish. Suv transportida tashiladigan yuk evaziga olinadigan kira haqi fraxt deyiladi.Kemalar har xil yuklarni tashiyveradigan universal kemalardan va maxsus kemalardan (yog`och-taxta tashuvchi, konteyner tashuvchi, refrijerator (xolodilnik qurilmalari o`rnatilgan kemalar), neft va suyultirilgan gaz tashuvchi (tanker), ko`mir va ruda tashuvchi) iborat. Dengizda yuk tashishga dengiz savdo floti (DSF) xizmat qiladi, uning umumiy tonnaji 400mln.t.dan ortiq.1970 yillar dengiz kemalarining asosiy qismini tankerlar tashkil etar edi, endilikda tankerlar salmog`i sezilarli kamaygan.Jahon DSFda 160ga yaqin davlat kemalari mavjud bo`lsa-da, lekin flotning yuk ko`tarish qobiliyati (tonnaji) jihatidan: 1.Panama (58mln.t.) 6.Yaponiya 2.Liberiya (54) 7.Buyuk Britaniya 3.Gresiya (30) 8.Xitoy 4.Kipr 9.Rossiya 5.Norvegiya 10.AQSH. DSFda Liberiya va Panama flotining mavjudligiga va etakchi ekanligiga sabab shuki, aslida iqtisodiy rivojlangan davlatlarning kemalari shu davlatlar bayrog`i ostida suzadi.Bunga sabab: kema egalarining soliqni kamroq to`lash va dengizchilarga kamroq maosh berish hisobiga mablag`ni iqtisod qilishi. Dengizda yuk tashishning ko`payishi faqat flot tonnajining oshishiga bog`liq bo`lmay (Yaponiyada 1mln.t.), balki portlarning yuk o`tkazish qobiliyatiga ham bog`liq.Jahondagi hamma dengiz portlarining umumiy soni 2700 dan ortadi.Lekin jahon portlari deb ataladigan (yiliga 50mln.t. dan ortiq yuk o`tkazadigan) portlar soni 20 ta. Bularning 11 tasi yiliga 100mln.t.dan ortiq yuk o`tkazadi. Rivojlangan mamlakatlar uchun universal portlar, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun maxsus portlar, ya`ni tor ixtisosli portlar (neft, ruda, g`alla) xosdir. Buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab jahonda kema qatnovida Atlantika okeani 1-o`rinda turadi.Okean sohillarida 1,5mlrd aholisi bo`lgan 70 mamlakat joylashgan.Dengizda tashiladigan yukning teng yarmi shu okeandan o`tadi va barcha dengiz portlarining 2/3qismi shu okean bo`yida joylashgan. Dengizda yuk tashishda 2-o`rinda Tinch, 3-o`rinda Hind okeani turadi.MDHda yuk oboroti bo`yicha 1-o`rinda Qora va Azov dengizlari turadi. Jahonda eng yirik dengiz portlari: Rotterdam (bir yo`la 310ta yirik kemani qabul qiladi, yiliga yuk oboroti 225 mln.t.), Nyu-York, Kobe (Yaponiya), Tiba (Yaponiya), Iokogama (Yaponiya), Nagoya (Yaponiya), Singapur. Xalqaro dengiz kanallari-jahon dengiz yo`llarining eng muhim chorrahalari hisoblanadi.Masalan: Suvaysh kanali (1869 yil ochilgan).Uzunligi 161 km, eni 120-150 m, chuqurligi 16m,shlyuzsiz, 150ming t.gacha kemalarni o`tkazadi, sutkasiga 60ta,yiliga 20ming kema o`tadi, yo`l vaqti 15 soat.Yuk aylanmsi 340mln.t. Evropa bilan Osiyo portlari orasidagi masofani 9ming km ga,2,5-3 marta qisqartiradi. Suvaysh kanali qazilishi 10 yil davom etgan.Faqat qo`l kuchi bilan va kanal qazilishida 120000 odam o`lgan.Shuning uchun kanal qazuvchilar xotirasiga monument qo`yilgan.

Panama kanali 1914 yil 15 avgustda ochilgan.Kengligi 91,5-150m, chuqurligi 12,5, uzunligi 81,6km.Yiliga 12-15ming kema o`tadi.Yuk oboroti 100mln.t. 1903 yil Panama Gatun bo`yini AQSHga beradi. 1977 yil AQSH-Panama shartnomasiga muvofiq kanal Panamaga 31.X11.1999yil qaytarilishi kerak edi.Lekin... Kill kanali 1887 yil Germaniyada strategik maqsadda qazilgan.Shimoliy va Boltiq orasidagi masofani 430 km ga qisqartiradi.Uzunligi 95 km,kengligi 102m, chuqurligi 11m, yillik yuk oboroti 50mln.t. Jahon dengiz bo`g`ozlari: Bobilmandab, Katta Belt, Bosfor, Gibraltar (sutkasiga 200ta kema o`tadi), Dardanel, Zond, Kara Darvozasi, Kattegat, Koreya, La-Mansh (sutkasiga 500 kema o`tadi), Laperuza, Magellan, Malakka, Pa-De-Kale, Skagerrak, Tayvan, Tatar, Torres, Sugaru, Florida, Eresun.Faqat mazkur bo`g`ozlar yirik dengiz kemalari uchun “torlik” va “sayozlik” qilib kelmoqda.Masalan: La- Mansh bo`g`ozining kafolatli chuqurligi 30-35m, Bosforniki 27m, Malakkaniki 25m. Eng yirik paromlar: Boku-Krasnovodsk (300km), Pusan-Simonoseki (222km), Fransiya-Buyuk Britaniya va h.k. Daryo transporti Ichki suv transporti-transportning eng qadimgi turidir.Mazkur transport yuk va yo`lovchi tashishda, yo`llarning umumiy uzunligi (550000 km 2006 y) bo`yicha jahon transport sistemasida oxirgi o`rinlarda turadi.Yukning 2%i, yo`lovchining 0,5%i shu transportda tashiladi.Ichki suv transportining rivojlanishi va joylashishi birinchi navbatda kemalar suza oladigan daryo hamda ko`llarning bor-yo`qligiga bog`liq. Quruqlik transportiga qaraganda daryo transportining kamchiliklari bo`lishiga qaramay,ba`zi hududlarda daryo transporti xal qiluvchi rolь o`ynaydi.Masalan: Sibirda, Amazoniyada. Daryo kemalari ko`p yuk ko`taradi va tashiladigan yuk birligiga energiyani temir yo`lga nisbatan deyarli 6 marta kam sarflaydi.Shu sababli daryolarda hajmi katta, miqdori ko`p va tez olib borishi talab etilmaydigan yuklar tashish iqtisodiy jihatdan foydali. Daryo transportida tashiladigan yuk tannarxiga sharsharalar, ostonalar va daryolarning sayzligi salbiy ta`sir ko`rsatadi.mazkur to`siqlarga FTI sababli birmuncha barham berilmoqda. Amazonka, Missisipi, Ob, Yenisey, Kongo kabi daryolarning transport imkoniyatlari yirik temir yo`l transporti imkoniyatlaridan ham ortiq.Biroq bu imkoniyat va sharoitdan foydalanish iqtisodiy rivojlanishning umumiy darajasiga bog`liq.Shuning uchun dunyoda ichki suv yo`llarida yuk tashishda AQSH, Rossiya, Kanada, Germaniya, Fransiya, Niderlandiya, Xitoy ajralib turadi.Ayni paytda Osiy, Afrika, Lotin Amerikasining juda katta daryo shahobchalariga jahon ichki suv yo`llarida tashiladigan yukning 5%i to`g`ri keladi. Ichki suv yo`llarning uzunligiga ko`ra 1/10qismi sun`iy suv yo`llariga to`g`ri keladi.Ularning eng kattalari AQSH, Xitoy, Rossiyada joylashgan.

Ko`l kema qatnovining eng asosiy rayoni AQSH va Kanadadagi Buyuk ko`llar bo`lib, bu ko`llar San-Lavrentiy chuqurlatma kanali orqali okeanga tutash.Bu yo`l orqali dengiz kemalari quruqlik ichkarisiga 4000 km ga kira oladi. MDHdagi asosiy daryo yo`li Volga-Kama havzasi bo`lib, undan tashqari Dnepr, Don va Sibir daryolari katta ahamiyatga ega.Ko`llaridan Ladoga (II-jahon urushi yillarida sobiq Leningrad shahri uchun 900 kunlik blokadada “hayot yo`li” bo`lgan), Onega, Kaspiy dengiz ko`li, Balxash, Baykal muhim o`rin tutadi.O`zbekistonda asosan Amudaryo, Sirdaryoda esa qisman suv transporti mavjud bo`lib, boshqa transport tarmoqlarining taraqqiy etishi munosabati bilan suv transportining ahamiyati tobora pasayib bormoqda. Orol dengizida kema qatnovi 1980 yillargacha mavjud bo`lib, keyingi yillarda to`xtab qolgan.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida, xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997 y. 2. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2006 “Drafa” 3. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2005 “Ast- Press shkola” 4. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2000“Ast- Press” 5. “Atlas mira” Stran ы mira v kartax i sifrax. M. “Ast-Press” 2000 g. 6. Ahmedov B. Lotin Amerikasi. T.O`z dav nashr. 1963. 7. Arab mamlakatlari. Spr. O`zb. T. 1965. 8. V.V.Volskiy va b. Ekonimicheskaya geografiya kapitalisticheskix i razvivayushixsya stran. 2-chiqar. M. MGU. 1986-y. 9. “Geografiya: stran ы i narod ы ” Rossiya. g. Smolensk: “Rusich” 2000 g. 10. Internet ma`lumotlari “Osnovn ы ye demograficheskiye pokozateli po vsem stranom mira v 2007 godu” Razdel I - II 11. Jahon mamlakatlari. Spravochnik. T.O`zbekiston. 1990 y. 82 ta avtor. 12. www.arxiv.uz

Похожие

Havo transporti

Suv transporti

Markaziy Osiyo transporti

Jahon quruqlik transporti

Qashqadaryo viloyat transporti va iqtisodiy aloqalari