Osiyo shakllanish tarixi, relyefi, foydali qazilmalari - География - Рефераты

Osiyo shakllanish tarixi, relyefi, foydali qazilmalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Osiyo shakllanish tarixi, relyefi, foydali qazilmalari R e j a : 1. Geografik o`rni. 2. Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. 3. Relyefi va foydali qazilmalari.

Yevrosiyo materigining taxminan 54 mln. kv. km. bo`lgan umumiy maydonidan 43 mln. kv.km.ga yaqini Osiyoga tug`ri keladi. Osiyo asosan mo`tadil va subtropik geografik kengliklarda joylashgan Yevropadan farq qilib, subarktika, mo`tadil va subtropik geografik kengliklarda ham, tropik va ekvatorial geografik kengliklarda ham katta maydonlarni ishg`ol qilgan. Osiyo 53° shimoliy kenglik bilan 12° janubiy kenglik oralig`ida joylashgan. Osiyo g`arbdan sharqka tomon ham juda katta masofaga cho`zilgan subtropik kenglikdadir. Maydonning kattaligi, uning markaziy qismlarining okeanlardan ancha uzoqligi, atmosfera sirkulyatsiyasi va orografiya xususiyatlari bilan birgalikda Osiyoning ichki rayonlarida kontinental iqlim hamda kurg`oqchil landshaftlarning xukmronlik qilishiga sabab bo`lgan. Osiyoning qurg`oqchil rayonlari materikning ichki kontinental qismida joylashgan. Osiyo tabiati yaqin geologik o`tmishda bu qit`aga o`sha vaqtda tutashib turgan materiklar: shimoli-sharqda Shimoliy Amerika, janubi-sharqda Avstraliya, janubi- g`arbda Afrika bilan juda bog`liq holda tarkib topgan. Bu materiklar bilan Osiyo o`rtasida aloqalar bo`lganligini ularning bir-birlariga yaqin qismlarida yer bag`rining, relyef va organik dunyoning o`xshashligi isbot etadi. Osiyo Yevropaga qaraganda g`oyat yaxlit va bir butundir. Osiyoning janubida uning katta yarim orollari Arabiston, Xindiston, Xindixitoy yarim orollari joylashgan, bo`lib ular bir-birlaridan ochiq dengiz va qo`ltiqlar orqali ajralib turadi. Arabiston va Xindiston yarim orollari yaxlit bo`lib, ularning qirg`oqlari Afrika qirg`oqlariga o`xshab kam o`yilgan. Osiyoning sharq tomoni qirg`oq chiziqlari va qirg`oqlari tuzilishiga ko`ra tamomila boshqacha. Bu yerdagi qirg`oqlarning ko`pchilik qismida uzun yoy shaklidagi orollar zanjiri cho`zilgan bo`lib, yoylarning uch qismlari materikka yaqinlashib keladi, o`rta qismlari esa materikdan 800-1000 km gacha va undan ham ko`prok uzoqlashgan. Bu yoy shaklidagi orollar zanjirining asosiylari Kuril- Kamchatka, Saxalin-Yapon, Ryukyu-Koreya, Kalimantan-Luson-Tayvan va Zond orollari zanjirlaridir.

Osiyoni o`rab olgan okean va dengizlarning suv massasi qit`a tabiatiga katta ta`sir ko`rsatadi. Lekin bu ta`sir hamma joyda bir xil emas. Quruqlik g`oyat keng ekanligi, uning isishi va sovishida mavsumiy tafovut keskin ro`y berishi sababli Osiyoning butun janubi-sharqiy hamda qisman janubiy chekkalari atmosferaning musson sirkulyatsiyasi tasiridadir. Osiyoning ichki rayonlariga nam dengiz havo massalarining qirib kelishini ular yo`lida to`siq bo`lib turgan tog` tizmalari cheklab qo`ygan. Osiyoning ba`zi katta-katta rayonlari shu vaqtga qadar sust o`zlashtirilgan va kam tekshirilgan. Uning boshqa joylarini odam juda qadimdan o`zlashtirgan va bu yerlarda axoli zich yashaydi. Osiyo ayrim qismlarining tabiatini o`rganayotganda shu narsani nazarda tutmoq kerakki, axoli zich joylashgan rayonlarda tabiat o`zining dastlabki qiyofasini yo`qotgan. 2. Geologik tuzilishi. Osiyo yer yuzasining to`rtdan uch qismidan ortiqrog`ini turli balandlikdagi va shakldagi tog` tizmalari hamda tog`liklar, yassi tog`lik va platolar ishg`ol qilgan; ular Osiyoning markaziy qismlarini ham, deyarli butun chekkalarini ham egallab olgan. Tog`li o`lkalar orasida Tibet, Eron va Kichik Osiyo tog`liklari, Markaziy Osiyoning shimoliy qismidagi hamda Xindiston yarim orolida- gi yassi tog`lik va tog`liklar ayniqsa katta maydonlarni ishg`ol qiladi. Ana shu yassi tog`lik va tog`liklarni chekka tog`lar ulkan yoylar shaklida o`rab olgan. Bu chekka tog`lar ba`zi yerlarda bir-birlaridan ajralib, ikkita tog` kamarini hosil qiladi, ba`zi joylar esa ular yana yagona tog` tuguniga to`planadi. Bu tog`lar kamari orasidagi eng baland tog` tizmalari kichik Osiyo tog`ligining shimolidagi Pontiya eng baland tog`liklar va tog` tizmalari kamari Old Osiyo, Tibet orqali o`tib, Xindixitoygacha cho`zilgan. Qayd qilib o`tilgan tog` kamaridan tashqarida nisbatan uncha baland bo`lmagan (400 m dan 500-1000 m gacha) yemirilgan tog`lik o`lkalar joylashgan. Shu bilan birga bu yerlarda tog` tizmalari ma`lum bir tomonga yo`nalmagan.

Arabiston va Xindiston yarim orollarida o`rtacha balandlikdagi va past platolar hamda yassi tog`liklar ko`pchilikni tashkil etadi. Osiyoning g`arbiy Sibir va Turon tekisliklaridan boshqa tekisliklari katta emas. Tekisliklar Osiyoning ichki rayonlarida ham, chekkalarida ham bor. Osiyoning pastak tekisliklari uning chekkalarida joylashgan. Tekisliklar tog`lar bilan o`ralgan bo`lib, ular tog`larda yemirilgan mahsulotlar, asosan allyuvial jinslar bilan tez to`lib boradi. Shu sababli pastak tekisliklar maydoni ayniqsa dengiz tomonga, ya`ni delta qismlari tomonga o`sib boradi. Chekkadagi pastak tekisliklarga Mesopotamiya, Xind-Gang, Iravadi, Mekong, Shimoliy Xitoy va Sunlyao pasttekisliklarini misol qilib ko`rsatish mumkin. Gipsometrik va tektonik kartalar bir-birlariga taqqoslansa, Osiyodagi yirik relyef shakllarining asosiy tektonik bo`laklarga mos kelishini osongina payqash mumkin. Vaxolanki, xozirgi relyefning ko`pgina xususiyatlari tektonik strukturalarning yoshi va tarixi bilangina bog`liq bo`lmay, yaqin o`tgan geologik davr hamda xozirgi zamoninng ekzogen jarayonlari bilan ham bog`liqdir. Osiyo, aniqrogi Yevrosiyo qadimiy yadro, ya`ni kembriydan avval paydo bo`lgan Shimoliy Amerika platformasiga tobora yosh burmali oblastlarning muntazam ravishda qo`shilib turishi yo`li bilan tarkib topgan. Shimoliy Amerikadan farq qilib, bir kancha ana shunday qadimiy yadrolar: Sibir, Xitoy Sharqiy Yevropa platformalariga ega bo`lgan. Bu platformalar oralig`ida bosqichma-bosqich asta-sekin rivojlanib borgan paleozoy hamda mezozoy davrlarining burmalangan zonalari ana shu platformalar kiyofasiga tobora moslashib bordi. Markaziy Osiyoning gumbazsimon va palaxsasimon xarakatlar zaifrok ro`y bergan tog`li rayonlardagi xozirgi relyef o`rtacha balandlikdagi va past tog`lardan iborat. Neotektonik xarakatlar to`rtlamchi davrdan oldin tarkib topgan relyefning yosharishigagina olib keldi. Burmalangan negiz kam o`zgaradi. Bunday tog`lar Mongoliya Xalk Respublikasi territoriyasi uchun xosdir. Shunday qilib, neotek- tonik xarakatlar turli xil natijalarga olib keldi: materikning markaziy qismida

baland tog`lar va chuqur cho`kmalar vujudga keldi, chekka rayonlarning tektonik tuzilishi hamda relyefi esa nisbatan kam o`zgardi. Tog`larda suv eroziyasining roli yana ham katta bo`lgan. Suv eroziyasi yon bag`irlardagi dastlabki o`nqir-cho`nqirliklarni kengaytirgan hamda chuqurlangan. Eroziya natijasida o`yilgan joylarning chuqurligi Markaziy Osiyoning chekka tog`larida uch-to`rt ming metrga yetadi va undan ham ortadi. Bunga vertikal ko`tarilishlar, ya`ni tektonik xarakatlar natijasida eroziya bazasining o`zgarishini sabab qilib ko`rsatish mumkin. Foydali qazilmalari . Osiyoning bir kancha rayonlari xozircha kam tekshirilgan. Biroq Osiyoning temir, marganets, xrom, molibden, volfram, qalay, vismut, margimush, surma, alyuminiy, mis, qo`rg`oshin, rux, oltin, nikel, kobalt, simob, titan, vanadiy shuningdek uran hamda toriy rudalariga boyligi xozirning o`zidayok ma`lumdir. Metall rudalarining asosiy zapaslari qadimiy platformalarda hamda massiv kristall yoki metamorfik jinslar yer yuzasiga chiqib yotgan tog`lik o`lkalarda joylashgan. Yoqilgi-energetika qazilmalari odatda tog` oldi va tog` oralig`idagi cho`kindi jinslar qoplami, platformalar sineklizalari hamda cho`kkan turg`un massivlar bilan bog`liqdir. Rudali foydali qazilmalar dastavval qadimiy madaniyatga ega bo`lgan mamlakatlar - Xindiston bilan Xitoy topilgan va ishlatila boshlagan. Xindiston platformasining arxey-proterozoy jinslari temir rudalariga boy. Old Osiyo tog`liklarida va Janubi-Sharqiy Osiyoda ham ko`pgina ko`mir konlari bor. Sharqiy Osiyoning orollari yoyida ko`mir kam uchraydi. Mesopotamiya tog` oldi bukilmasida neft juda ko`p. Neft konlari Eron tog` oldi zonasidagi burmalangan strukturalarda va Arabiston platformasining sharqiy qismida ham bor. O`rta Sharqning neftli oblasti neft zapasi jixatidan kapitalistik dunyodagi eng boy rayondir. Relyefi - Yer po`stining geosinklinallarida ham, platformalarida ham g`oyat aktiv ro`y bergan mezozoy-kaynozoy tektonik xarakalari Osiyoning struktura planini juda o`zgartiri yuboradi va platformaga qadimda hamda yangidan

qo`shilgan quruqliklar relyefidagi farqlarni ancha kamaytiradi. Tektonik xarakatlar relyefning yirik endogen mega shakllarini vujudga keltirish bilan birga relyef hosil kiluvchi ekzogen jarayonlarning yo`nalishini ham oldindan belgilab berdi, chunki bu xarakatlar Osiyoning ichki rayonlari bilan chekka okean bo`yi rayonlarga iqlimining kontinentalligida hamda oqim sharoitlarida keskin farqlarni vujudga keltirdi. Xorijiy Osiyoda geologik tuzilishiga va ham endogen, ham ekzogen jarayonlar natijasida tarkib topgan relyef shakllariga qarab o`n bitta yirik morfostrukturali rayonni ajratib kursatish mumkin. Arabiston va Xindiston yarim orollarining relyefi kristall va metamorfik zamin ustida yotuvchi peneplenlarning keng tarqalganligi bilan ajralib turadi. Yarim orollarning ichki qismlarini yosh dislokatsiyalar buzib turadi. Ayniqsa ular yarim orollarning g`arbiy chekkalarida kuchli rivojlangan. Arabiston yarim orolining g`arbiy qismlarida balandlik amplitudasi katta. Bu yerda -748 metrli O`lik dengizdan balandligi 3000 metrgacha bo`lgan tog` massivlari mavjud. Arabiston va Xindiston yarim orollari shimolda xamda shimoliy sharqda tog` tizmalariga paralel xolda cho`zilgan Mesopotamiya va Xind Gang pasttekisliklari bilan chegaralanadi. Bu pasttekisliklar allyuvial jinslar bilan to`lgan tog` oldi chuqur bukulmalarini ishg`ol qilgan. Himalayoldi bukilmasining sharqiy qismida allyuvial yotqiziqlarning qalinligi 8-9 kmga yetadi. Hind-Gang pasttekistligida, uning sharqiy qismidagi gorst (irg`itma) balandlik – Shillong platosini hamda Dehli yaqinidagi Aravalli sistemasi va boshqa joylarni hisobga olmaganda, tub jinslar hech bir joyda yer yuzasiga chiqmaydi; shu sabali relyef nihoyatda tekisdir. Old Osiyo va Tibet tog`liklarning relyefi Tetisning yagona Alp-Ximolay geosinklinal zonasida territoriyaning ko`p bosqichli rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Alp bosqichi tog` tizmalari yoylari qadimiy yadrolar-tog`liklarning o`rta qismlarini keng tuxumsimon shaklda o`rab olgan. Kichik Osiyo tog`ligini Pontiya va Tavr tog`lari; Eron tog`ligining Zagros, Makron, Turkman-Xuroson va Hindikush tog`lari; Tibet tog`ligini Himalay, Qoraqum, Sichuan Alpi tog`lari va

boshqalaro`rab turadi. Eng baland tog` tizmalari va tog`liklar jumlasiga balandligi 5000 m ga yetadigan Xundikush tog`lari va ayniqsa Pomir kiradi. Pomirning ayrim cho`llari balandligi 7000 m dan oshadi. Tog`liklarning g`arbdan sharqqa tomon balandlasha boruvchi morfometrik xususiyati o`ziga diqqatni jalb etadi. Kichik Osiyo tog`ligining o`rtacha balandligi 600-800 m ga, chekkadagi tog`larning balandligi esa 1500-2000 m ga teng (janubda Tavr va shimolda Pontiya tog`lari); Eron tog`ligi 800-1000 m, chekkadagi tog`lar (Elbrus, Zagros, Hundikush va boshqalar) 2500 m ga yaqin, Tibet tog`ligi 4500-4600 m, chekkadagi tog`lar (Himalay, Kunlun) 5000-6000 m ga yaqin balanlikka ega. Osiyoning ulkan tog`lar mintaqada uning eng baland tog` tizmalari-Xindiqush, Qoraqurm, Himalay va Birmaning g`arbiy qismidagi tog`lar joylashgan markaziy qismi aloxida ajralib turadi. Uzunligi 2,4 ming km ga yaqin, kengligi 300-500 km gacha bo`lgan tog` yoyidan iborta Himalay tog`lari ayniqsa diqqatga sazovordir. Himalay tog`larining ko`pgina cho`qqilari 7000-8000 m ga yetadi va undan ham oshadi, balandligi 8848 m ga yetadigan Jomolungma (Chomolungma) tog`i Yer sharidagi eng yuksak cho`qqidir. Himalay tog`lari yer po`stining gumbazsimon xarakterdagi yosh harakatlari natijasida anna shunday baland ko`tarilgan. Eng yuqori ko`tarilgan joylar Himalay tog`larining asosiy tizmalari joylashgan Katta Himalay tog`lariga to`g`ri keladi. Bu tizmadan janubdagi tog` tizmalari bunchalik kuchli ko`tarilmagan chekka mintaqada joylashgandir. Relyefning janubda tog` oldi zonasidagi past Sivalik tog` tizmasidan balandroq Kichik Himalay, so`ngra esa Katta Himalay tog` tizmalarigacha o`ziga xos «zinapoyasimon» balandlashib borishi chekka qismlarining kamroq ko`tarilganligi bilan bog`liqdir. Markaziy Osiyoda Tibetdan shimol tomonda atrofii tog`lar bilan o`ralgan baland tekisliklar keng tarqalgan. Taklamakon, Alashan cho`llari, Gobi chala cho`l va dashtlari bilan egallangan bu tekisliklar xamda Ordos platosining relyefi yoki yuzasi nihoyatda tekis qum cho`llaridan, yoki past tog`lardan, yo bo`lmasa, past

tog`liklardan iborat. Bularning sharqiy qismi Katta Xingan, Xangay, Xentey va boshqa tog` tizimalari bilan o`ralgan. Bu yerdagi eng yuksak tog` tizimalarining balandligi dengiz satxidan xisoblanganda atiga 2500-2700 m ga yetadi, o`rtacha balandligi ko`pincha 1500-1800 m ga teng (2000 m gacha boradi) Sharqiy chekkadagi tog`larning unchalik baland emasligi sabab shuki, ular geologik tuzilishi jixatdan qadimiy tog`lardir hamda Osiyning bu qismida yer po`stining yosh intensiv xarakatlari ro`y bermagan. Buning aksincha, tekisliklar g`arb tomonidan baland tog`tizimalari bilan o`ralgan. Bu tog` tizmalari orasida Kunlun bilan Tyanshan ayniqsa balandir. Tekislikni g`arbdan o`rab turgan tog` tizimalari, xudi Markaziy Osiyoning o`zi kabi, gnrsen strukturasiga ega. Tyanshan, Kunlun va ularga tutashib turgan Nanshan, Quriqtog` hamda boshqa tog` tizimalari tekisliklarini g`arb, janubi – g`arb tomomnlaridan o`rganib qolmay, ularni alohida yassi kotlovinlar – Tarim, Jung`oriy, Saydam kotlovinalariga bo`lib yuborgan. Bu kotlovinalarning qadimiy burmali zimini qo`shni tog` tizimalarining denudatsiya mahsulotlari tagida ko`milib qolgan. Kotolovinalarning xozirgi relyefi xudi anna shu g`ovak jinslar qatlamiga bog`liqdir. Shimoli – Sharqiy Xitoydagi va Sharqiy Xitoydagi pastak tekisliklar, xususan Sunlyao, Shimoliy Xitoy past tekisliklari, Hindixitoynng Mekong va Menam daryolari etaklaridagi tekisliklarning absolyut balandigi 200 m gacha yetadi. Pasttekisliklar yuzasining yassi xarakterini bazi joylardagi past tog`liklar va uncha baland bo`lmagan sertepa qirlar buzib turadi. Bu past tog`lik va qirlarning burmali zamini kembriy davridan avval yoki paleozoyda vujudga kelgan. G`arbiy Birmadagi tog`lar – Patkay, Arakan – Yoma (Rakxayng), Pegu - Yoma tog` tizialari, shuningdek Iravadi past tekisligi ishg`ol qilgan tog` oralig`i tektonik bukilmasi ayniqsa yoshdir. Yuqorida qayd etilgan tog` tizimalarida asosiy burmalanish Kaynazoyda ro`y bergan. Ular Himalay tog`laridan ancha past bo`lib, asosan o`rtacha balandlikdagi tog`lardir. Faqat Sarmatiy tog`ning balandiligi 3826 m ga teng.

Alp mintaqasidan sharqda Xindixitoy markaziy rayonlarining bir muncha qadimiy (poleozoy va mezozoy) strukturalarining yanada kengroq mintaqasi joylashgan bo`lib, u Malakka yarim oroli bilan tugaydi. Bunga Xindixitoyning mirkaziy qismida joylashgan Shan karst tog`ligi va u bilan qo`ni bo`lgan Yunnan tog`ligi kiradi. Yunnan tog`ligi Janubiy-G`arbiy Xitoy tarkibidga kiradi. Bu tog`liklarda keng tarqalgan oxak toshlar krast, relyefli shakllarining keng tarqalishiga sabab bo`lgan. Janubroqda markaziy Kordilyera tog`lari deb ataluvchi o`rtacha balandlikdagi tog`lik o`lka joylashgan. Bu o`lkada bo`ylama vodiy va soylar ko`p, tog`larning balandligi 2850 m dan oshmaydi, o`lkaning janubiy qismlari yaqinda ro`y bergan cho`kish natijasida dengiz tagida qolib ketgan. Yaponiya orollaridagi o`q tog` tizmalarining balandligi 2000 m dan oshadi, Fudziyama tog`ida esa 3776 m ga yetadi, Filippin orollarida 2000-2900 m dir. Malayya Arxipelaggiya relyefi eng murakkabdir. Uning geologik tuzilishida yosh burmali strukturalari xam, platforma strukturalari ham ishtrok etgan. Bu yerda baland vulkan komuslari zanjiri bilan burmali – palaxsali massiv tog` tizmalari birga uchraydi. Burmalangan – palaxsali massiv tog` tizmalari Kalimantan (Borneo) orollarini shimoliy yarmini hosil qiladi. Janibuy-sharqiy Osiyoni orollari yoylaridagi baland tog` tepasi – Kanabalu (4101 m) anna shu yerda joylashgan.

Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qit’alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I- II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontyev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. 8. Ensiklopeditseskiy slovar geograficheskix terminov. M: 1968. 9. www.ziyonet.net

Похожие

Yevropaning shakllanish tarixi, relyefi, foydali qazilmalari

Afrika shakllanish tarixi, relyefi va foydali qazilmalari

Avstraliya shakllanish tarixi, relyefi va foydali qazilmalari

Janubiy Amerika shakllanish tarixi, relyefi va foydali qazilmalari

Yevrosiyoning geologik tuzulishi va foydali qazilmalari. Relyefi.