O`zbekistonning kimyo va qurilish materiallari sanoati - География - Рефераты

O`zbekistonning kimyo va qurilish materiallari sanoati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.5 KB

O`zbekistonning kimyo va qurilish materiallari sanoati Reja: 1. Kimyo- "Ilg`or uchlik" tarmoqlaridan biri. 2. O`zbekiston kimyo sanoati, tarmoqlar tarkibi, geografiyasi. 3. Qurilish materiallari sanoatiga ta`rif. 4. Respublika qurilish materiallari sanoati tarmoqlari va geografiyasi

Kimyo sanoati respublika iqtisodiyotida muhim o`rin egallaydi. Bir tomondan, respublikada neft, gaz, ko`mir sanoatini muntazam o`sib borishi (binobarin, kimyoviy xom ashyo miqyosi va geografiyasining kengayishi), ikkinchi tomondan, xalq xo`jaligini mineral o`g`itlar, har xil kimyoviy vositalar, plastik massalar, sun`iy tola, sintetik kauchuk, lok-bo`yoq, kislota va ishqorlarga ehtiyoji ortib borishi mazkur sanoat tarmog`ini rivojlantirishga ob`yektiv shart- sharoit yaratgan. Shu bois, O`zbekiston kimyo sanoati tez sur`atlar bilan rivojlanib bormoqda. U ayniqsa, yoqilg`i-energetika sanoatining xom ashyosi mo`l bo`lgan mintaqalarda tez rivojlanmoqda. Mamlakat kimyo sanoatida 750 dan ortiq nomda mahsulot ishlab chiqariladi, tabiiy gaz, neft, ko`mir, oltingugurt, ozokerit, turli minerallar, ohaktosh, grafit, shuningdek, rangli metallurgiya va paxta-kanopni qayta ishlash korxonalari chiqitlaridan xom ashyo tarzida foydalaniladi. Respublikamizda osh va kaliy tuzlari, fosforit hamda soda xom ashyolari, magniy, natriy zahiralari nihoyatda katta. Ularning yirik konlari Tubagatan, Boybichakon, Oqpat, Xo`jaikon, Lalmikon va boshqalar kelajakda kimyo sanoatini rivojlantirish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Respublikada kimyo sanoatining shakllanishi 1932 yil Sho`rsuv oltingugurt konining (Farg`ona) ishga tushirilishi bilan boshlandi. Kimyo sanoatining eng yirik korxonasi Chirchiq elektrokimyo kombinati 1940 yildan mahsulot bera boshladi. 2. O`zbekiston kimyo sanoati, tarmoqlar tarkibi, geografiyasi. Mineral o`g`itlar -O`zbekiston kimyo sanoatining asosiy mahsulotidir. Tarmoq korxonalarida respublika qishloq xo`jaligi uchun zarur bo`lgan ammofos, ammiak silitrasi, superfosfat, karbamid, suyultirilgan ammiak ishlab chiqariladi. Chunonchi, Chirchiq elektrokimyo kombinati, Farg`ona azotli o`g`itlar, Navoiy kimyo birlashmalarida - azotli o`g`itlar, Qo`qon superfosfat zavodi, Samarqand kimyo zavodi, Olmaliq "Ammofos" birlashmasida - ammofos, oddiy va ammoniylashgan superfosfat, quruq ammoniy kabi fosforli o`g`itlar ishlab chiqariladi.

Respublika kimyo sanoati korxonalari bir yilda 2,8 mln. t. azotli, 1,2-1,3 mln. t. fosforli o`g`itlar ishlab chiqarish quvvatiga ega. Mamlakat o`zining mineral o`g`itlarga bo`lgan ehtiyojini to`la qondiradi va ma`lum qism (o`rtacha yiliga 26- 30 mln. AQSH dollariga teng miqdorda) o`g`itni chetga eksport qiladi. Biroq, O`zbekistonda kaliyli o`g`it ishlab chiqarilmaydi. Shuning uchun Qashqadaryo viloyatidagi kaliy tuzlari negizida Tubagatan kaliy zavodi qurilmoqda. Sulfat kislota- kimyo sanoati tarmoqlari uchun muhim xom ashyodir. Respublikada sulfat kislota Olmaliq "Ammofos" birlashmasi, Samarqand kimyo zavodi, Navoiy kon-metallurgiya kombinati, Muborak gazni qayta ishlash majmuasida ishlab chiqariladi. Soda sanoati ning Markaziy Osiyodagi yagona bo`lgan korxonasi Qo`ng`irot soda zavodi bo`lib, uning yillik loyiha quvvati 210 ming t. soda. Kimyoviy tolalar va iplar (polimerlar) ishlab chiqarish ham respublika kimyo sanoatining endi rivojlanib kelayotgan tarmoqlaridan biridir. Uning rivojlanishiga gaz sanoatidagi o`sish ijobiy ta`sir ko`rsatmoqda. Mazkur tarmoq mahsulotlaridan-Chirchiq "Elektrokimyo sanoati" ishlab chiqarish birlashmasida kaprolaktom (yillik quvvati 80 ming t.), Farg`ona kimyo tolalar zavodida atsetat iplar, "Navoiyazot" birlashmasida nitron akril tolalari (yiliga 40 ming t.), "Farg`onaazot" birlashmasida sellyuloza atsetati (yillik quvvati 42 ming t.) ishlab chiqariladi. Bu sun`iy tolalardan gazlama, gilam, trikotaj ishlab chiqarishda foydalaniladi. 1999 yilda mamlakat iqtisodiyoti uchun 11472 t kimyoviy tolalar yetkazib berilgan. Kaprolaktomning hammasi, atsetat va nitron tolalarining deyarli 2/3 qismi respublikadan tashqariga jo`natiladi. Gidroliz korxonalariga Farg`ona furon birikmalari, Yangiyo`l biokimyo, Andijon gidroliz zavodlari kiradi. Asosiy xom ashyo-chigit shulxasi, sholi qibig`idan texnik etil spirti, furfurol, ozuqa achitqilari (xamirturush), furil spirti va boshqa mahsulotlar olinadi. O`tgan asrning 90-yillari boshidan bu zavodlarda g`alladan oziq-ovqat (etil) spirti ishlab chiqarish o`zlashtirildi. Hozirda oziq-ovqat, tibbiyot, atir upa va boshqa sanoat tarmoqlarini respublikaning o`zida ishlab chiqarilgan spirt bilan ta`minlash imkoniyati yaratilgan.

Rezina mahsulotlari Angren "O`zbekrezinatexnika" birlashmasi va Toshkent rezina texnika mahsulotlari zavodida ishlab chiqariladi. Ilgari asosan maxsus rezina mahsulotlari ishlab chiqargan "O`zbekrezinatexnika" birlashmasi 1987 yildan xalq iste`moli tovarlari ishlab chiqarishga o`tdi. 1992 yildan shinalar ishlab chiqarishni o`zlashtirishga o`tildi. Unda 1996 yildan yengil avtomobillar uchun 1,5 million dona, yuk avtomobillari uchun 200 ming dona shina ishlab chiqaradigan quvvatlar ishga tushirildi. Respublikada plasmassa va propilen mahsulotlarini qayta ishlovchi (Ohangaron "Santexlit", Jizzax plastmassa quvurlari zavodi), turli xil lok-bo`yoq mahsulotlari (Toshkent lok-bo`yoq zavodida), ro`zg`or kimyosi tovarlari ("O`zro`zg`orkimyo" birlashmasi, Olmaliq ro`zg`or kimyo zavodi, Namangan kimyo zavodi), Toshkent yog`-moy kombinati tarkibida sintetik yuvish vositalari zavodi ishlab chiqaradigan yirik korxonalar ishlab turibdi. Yiliga 125 ming t. polietilen plyonkasi va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradigan Sho`rtan gaz- kimyo majmuasi qurilmoqda. O`zbekiston kimyo sanoati korxona va birlashmalarida Xitoy, AQSH, Yaponiya, Germaniya va Italiya firmalari bilan hamkorlikda mahalliy xom ashyolardan yangi-yangi mahsulotlar ishlab chiqarish, sanoat chiqindilarini qayta ishlashni avtomatlashtirish, kimyo sanoatining eksport imkoniyatini kengaytirish, qo`shma korxonalar qurish sohasida juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, Qizilqum fosforit kombinati (quvvati 210 mln. tonnalik), Qo`ng`irot kaustik soda zavodi, Tubatagan kaliy o`g`itlar zavodi hamda ko`pgina qo`shma korxonalar jadal sur`atlar bilan qurilmoqda. 3. Qurilish materiallari sanoatiga ta`rif. Qurilish materiallari sanoati boshqa tarmoqlarga nisbatan "oldinda" borishi kerak, zero usiz Yangi yerlar o`zlashtirilmaydi, korxona va tashkilotlar bunyod etilmaydi. O`zbekiston ko`p tarmoqli qurilish materiallari sanoatiga ega. Bu sanoatning xom ashyo resurslari respublikaning barcha mintaqalarida juda ko`p miqdorda uchraydi. Nometall xom ashyolardan-dala shpati, asbest, vollastanit,

grafit, talk, abrazivlar, gips, sement xom ashyosi, kvars qumlari, g`isht xom ashyosining katta zahiralari mavjud. Jumladan, vollastanitning 50 ga yaqin, grafitning 15 dan ortiq, marmarning 20, grafitning 30 dan ortiq konlari topilgan. Qimmatbaho va ishlov beriladigan toshlardan topaz, feruza, tog` xrustalli, ametist, nefrit, lazuritlarning ham yirik-yirik zahiralari topilgan. Mustaqillik yillarida qurilish materiallari sanoati ham deyarli qayta qurildi, zamonaviy uskunalar, yangi texnologiya asosida jihozlantirildi. Juda ko`p qo`shma korxonalar paydo bo`ldi. Natijada ko`p miqdorda va sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi tez o`sib bormoqda. Mamlakat qurilish materiallari sanoatiga oid korxonalarda sement, sement- asbest, devorbop materiallar, ohak, gips, temir-beton konstruktsiyalari, deraza oynalari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi. Tarmoq korxonalarida 100 dan ortiq xildagi mahsulotlar tayyorlanadi. Respublika sanoat mahsulotlari umumiy hajmida qurilish materiallari sanoatining hissasi 5,5 foizni tashkil etadi. 4. Respublika qurilish materiallari sanoati tarmoqlari va geografiyasi Qurilish materiallari sanoati o`z ishlab chiqarish xususiyatiga qarab bir qator tarmoqlarga bo`linadi. Sement sanoati . Resupblikadagi qurilish industriyasining birinchi korxonasi 1913 yil qurila boshlagan Xilkova sement zavodi (hozirgi Bekobod sement kombinati)dir. 1927 yili O`zbekistonda hammasi bo`lib 7,7 ming t. sement olishga muvaffaq bo`lingan. Respublikaning sementga bo`lgan ehtiyojini ortishi tufayli 1932 yilda Quvasoy sement zavodi ishga tushurildi. Urushdan keyingi yillarda Angren (1947 y.) keyinchalik Ohangaron (1962 y.) va Navoiy (1977 y.) sement kombinatlari ishga tushurildi. Hozirda respublika sement tarmog`ida yiliga 5 mln. t. dan ko`proq sement ishlab chiqaradigan 5 yirik korxona ishlaydi. Sement korxonalarida sementning hamma turlari, shifer, asbosement quvurlar, mineral paxta (vata) va undan tayyorlangan buyumlar, sement qum cherepitsalari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi. Respublikada yiliga 470 mln. shartli taxta

(plita) hisobida shifer ishlab chiqariladi. Tekis va to`lqinsimon shiferlar Ohangaron, Quvasoy, Bekobod sement kombinatlarida tayyorlanadi. Toshtaroshlik (toshga sayqal berish) ham qurilish materiallari sanoatida alohida ahamiyat kasb etadi. Bir tomoni tog`lar bilan tutashib ketgan aksariyat viloyatlarimiz hududlarida toshtaroshlik yaxshi rivojlangan. Sanoatning mazkur turi, ayniqsa, Navoiy, Samarqand, Qashqadaryo, Toshkent, Surxondaryo viloyatlari va Qoraqalpog`iston Respublikasida rivojlangan. Tabiiy toshlar (marmar va granitdan) ishlangan qoplama materiallari va bloklar Markaziy Osiyo me`morchiligida ko`p ishlatilgan. Qoplama toshlar zahiralari, xilma-xilligi va rangli bo`yicha O`zbekiston MDH mamlakatlari orasida yetakchi o`rinda. Buni O`zbekiston Respublikasi prezindenti I.A.Karimovning ushbu so`zlari ham tasdiqlaydi: "Respublikada 20 ta marmar, 15 ta granit va gabbro koni borligi aniqlangan. Oq rangdan to qora ranggacha xilma-xil bezakbob toshlar olinadigan ko`plab konlar noyob tabiiy omborlar bo`lib, ular butun Yevrosiyo zonasidagi eng yirik konlardir. Qoplama toshlarning umumiy zahirasi 85 mln. kubometrdan ortib ketadi. Ular toshni qayta ishlaydigan korxonalarni yuz yillar davomida xom ashyo bilan ta`minlaydi. 1 Respublikada 30 dan ortiq marmar, granit, travertin (g`ovak ohaktosh), tuf (g`ovak tog` jinsi) va boshqa tog` jinsi konlari topilgan. Mamlakatimiz tabiiy toshlari zavod va kombinatlarda sayqal berilishi bilan ishlab chiqarishga jo`natiladi. Ayniqsa, bu borada G`ozg`on marmarining dovrig`i juda mashhur. Respublikamizning ko`pgina shaharlarida, shuningdek, Moskva, Sankt-Peterburg, Kiyev, Novosibirsk, Boku, Bishkek va Dushanbe shaharlarida qurilgan arxitektura inshootlari hamda metro stantsiyalarida G`ozg`on marmaridan bezak sifatida foydalanilgan. Ayni paytda marmar G`ozg`ondan tashqari, Nurota, Zarband va Orkutsoydan, granit Langar, Sevasoy, Chorkesardan, travertin Chustdan qazib olinadi. Tarmoqning yirik korxonalari sirasiga 1970 yilda ishga tushgan G`azalkent toshga ishlov berish kombinati (yillik quvvati 150 ming m² tosh plita), 1976-95 1 Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T., O'zbekiston, 1997. 242 b.

yilda tashkil etilgan Toshkent toshga ishlov berish kombinati (quvvati 88 ming m²), Nukus granit-marmar zavodi (70 ming m²), "Qashqadaryomarmar" (quvvati 25 ming m²) "Samarqandmarmar" (quvvati 22 ming m²) birlashmalari va Surxondaryoda "Konpurtepa" granit kombinati kabilar kiradi. Bu korxonada ishlab chiqrailgan mahsulotlar respublika ehtiyojlarini to`la qondirib, bir qismi eksportga ham chiqariladi. Devorbop materiallar (g`isht) sanoati s ohasi qurilishda ishlatiladigan olovbardosh imorat g`ishtlari ishlab chiqariladi. Ushbu tarmoqning o`ziga xosligi shundaki, uning geografiyasi keng, ya,ni mamlakatimizning barcha viloyatlarida g`isht zavodlari ishlab turibdi. Tarmoqning eng yirik korxonalari Yangiyo`l, Chirchiq, Qiziltepa (Navoiy viloyati) va Qarshi shaharlarida joylashgan. So`nggi yillarda, ayniqsa, chet el texnologiyasiga asoslangan xususiy g`isht zavodlari ko`plab qurilmoqda. Keramika sanoatida Angren keramika kombinati va Toshkent qurilish materiallari kombinatida barcha turdagi sopol koshinlar,gips, kanalizatsiya quvurlari va boshqa mahsulotlar tayyorlanadi. Shisha-oyna sanoati da "Quvasoyshisha" ishlab chiqarish birlashmasi va G`azalkent shisha-oyna zavodi ishlaydi. Bu korxonalarda 212 mln. dona konserva shisha idishlari, 80 mln. dona butilka, 2 mln. m² dereza oynalari ishlab chiqariladi. Qurilishni industriallashtirishda yig`ma temir-beton ishlab chiqarish ni o`zlashtirish muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Yigma temir-betondan mahsulot ishlab chiqaridigan 300 ga yaqin zavod va kombinatlar ishlaydi. Bu korxonalarda respublika qurilish materiallari sanoati yalpi mahsulotining deyarli 50 foizi ishlab chiqariladi. Qurilish materiallari sanoatining keyingi davrlarda taraqqiy etgan tarmog`i- yirik uysozlik kombinatlari bo`lib, ular deyarli barcha viloyat markazlari va katta shaharlarda qurilgan. Eng yiriklari Toshkent, Samarqand, Andijon, Chirchiq, Nukus shaharlarida joylashgan. Toshkent (Bektemir tumanida) va Jizzaxda temir- beton ariq (lotok) zavodi bor.

Yog`ochsozlik sanoati ham qurilish industriyasining tarkibiy qismi bo`lib, uning sanoat korxonalari yog`ochsozlik yoki duradgorlik, uysozlik, asbobsozlik, aravasozlik, sandiqsozlik, o`ymakorlik singari juda ko`p tarmoqlardan tarkib topgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O`zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно- терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983. 5. Akramov Z . M . O ` zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o ` quv dasturi . T ., 1992. 6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.: O`qituvchi, 1990. 7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994.

Похожие

Kimyo sanoati

Kimyo sanoati

Dunyo kimyo sanoati

O`zbekistonning yoqilg`i energetika sanoati tarmoqlari geografiyasi

O`zbekistonning relefi