Навоий вилояти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

Скачать

Навоий вилояти Режа: 1. Географик ўрни ва ресурс салохияти. 2. Ижтимоий географияси

Вилоят дастлаб 1982-йил 20.04. да ташкил топиб, 1988-йилгача шу макомда мавжуд бўлган. Сўнгги марта эса, у 1992-йил 27-январда кайта тикланган. Майдони 111,0 минг кв. км ёки республика худудининг карийб 1/4 кисмига тенг. Ахоли сони эса 900,7 минг киши (мамлакат ахолисининг 3,0 фоизи) дир. Қизиғи шундаки, бу географик кўрсаткичлар Ўзбекистон микёсида катта қутбийлик характерига эга: майдони бўйича хам, демографик салоҳияти бўйича хам у иккинчи, бирок худудига кўра вилоят Қораколпоғистон Республикасидан кейинги иккинчи, аҳоли сони жихатидан эса факат Сирдарё вилоятидан олдинда, яъни охиридан иккинчи. Ушбу тақкослама кўрсаткичлар Навоий вилоятида ахоли сони зичлигининг нихоятда пастлигидан гувоҳлик беради. Навоий вилоятининг ички маъмурий тузилиши хам унча мураккаб эмас; бу ерда атиги 8 та кишлоқ туманлари мавжуд, холос. Таъкидлаш жоизки, Сирдарё вилоятида хам бундай маъмурий бирликлар сони 8 та, лекин унинг майдони Навоий вилоятига Караганда 23,2 марта кичик. Демак, Навоиида қишлок туманлари жуда катта маЙдонларни эгаллайди ва унинг худуди яхши ўзлаштирилмаган ёки катта иктисодий сиғимга эга эмас. Дархақиқат, Учкудук туманида бу кўрсаткич 46,6, Томдида 42,5 минг км 3 га тенг. Бу борада ушбу туманлар Қорақалпоғистоннинг Қўнғирот туманидан сўнг (76,0 минг км 2 ) иккинчи ва учинчи ўринларда туради. Шу жойда таъкидлаш кифояки, Учкудуқ ва Томди туманлари Навоий вилоятининг 80,3 фоизини, республика умумий майдонининг 1/5 яқин кис мин и эгаллайди. Энг кичик туман - Кармана ва энг катта туман - Учкудуқ ўртасидаги тафовут 49,1 мартага баробар. Конимех туманининг жойланиши ҳам ўзгача: туман маркази асосий ҳудуддан ажралган ҳолда ўрнашган, туманнинг қолган қисмини, қайси бир маънода, эксклав хисоблаш мумкин. Қишлок туманлари орасида Кармана ва Нурота республикамизда биринчилар қаторида ташкил этилган ушбу тоифадаги маъмурий бирликларга киради. Навоий вилояти ташкил этилгуига қадар жанубий ҳудудлар — Қизилтепа, Кармана, Навбахор туманлари Бухоро вилояти, Хатирчи ва Нурота Самарканд вилояти

таркибида бўлган. Бир вақтлар Учкудук ва Томди туманлари Қоракалпоғистон Республикасига қарашли бўлганлар. Навоий вилояти республикамиз ҳудудий мехнат тақсимотида, асосан, тоғ- кон, хусусан, рангли металлургия, кимё, қурилиш материаллари саноати ҳамда гўшт-жун чорвачилигига ихтисослашган. Унинг хиссасига республика ялпи ички махсулотининг 5,4%, саноат ишлаб чиқаришининг- 10,6', кишлоқхўжалиги ялпи махсулотининг-4,7, чакана савдо айланмасининг - 4,0, пуллик хизматларнинг - 3,0 фоизи тўгри келади. Экспорт ва импортда вилоят улуши 2,9 ва 4,5 % (2013 й.). Саноат махсулотининг қиймати бўйича Навоий вилояти республикамизда олдинги ўринларда туради (бу ерда катта иктисодий салохиятга эга бўлган Навоий тоғ-металлургия комбинати маҳсулотлари кирмаган бўлиши мумкин). Географик ўрни ва ресурс салохияти. Вилоят мамлакатимизнинг марказий ва шимолий қисмида жойлашган. У катта масофада Қозоғистон Республикаси билан чегарадош. Шунингдек, вилоят худуди ғарбда Бухоро, жануб ва жануби-шарқда Самарканд ва қисман Жиззах вилоятлари билан, шимолда ва шимоли-ғарбда Қорақалпоғистон Республикаси билан, жанубда, жуда киска масофада, Қашқадарё вилоятига туташ 2 . Вилоят географик харитада ўзига хос ташки худудий киёфага эга: унинг асосий юки, қайта ишлаш саноати, демографик ва иктисодий салоҳияти нисбатан кичик майдонни эгаллаган чекка жанубда, катта марказий ва шимолий ҳудудлари эса экстенсив, ҳақиқий чўл ҳудудларига хос яйлов чорвачилиги ва тоғ-кон саноатига эга. Чегара чизиклари кўпгина жойларда деярли тўғри чизик шаклида ўтказилган. Иктисодий ва ижтимоий географияда бундай гографик вазият, одатда, яхши ўзлаштирилмаган, табиий шароти асосан чўллардан иборат мамлакат ёки минтақаларда учрайди ва унга караб ишлаб чиқариш ҳамда аҳолининг ҳудудий ташкил этиш хусусиятларини дарҳол англаш ёки пайқаш мумкин (республикамизда шунга ўхшаш географик ҳолат ёки киёфа Каракалпоғистон

$Республикасида, хорижий мамлакатлар даражасида Чад, Судан, Канада каби давлатларда учрайди). Навоий вилояти ўзининг орофафик хусусиятлари бўйича республиканинг бошка минтакаларидан кескин фарқ килади. Унинг ҳудудида кичик-кичик қолдик тоғликлар мавжуд. Пасттекисликлар чекка шимол ва шимоли-ғарбда (Қизилкум чўллари), ботиқлар - Мингбулоқ, Молали, Қоратов - вилоятнинг ички кисмида жойлашган. Баландликлар денгиз сатхидан 250-300 м юкорида, тоғликларнинг энг тепа нукталари эса 1800 метрга яқин (Оқтов тизмасида). Нурота, Октов, "Қоратов тизмалари жануо ва жануои-шаркда Туркистон ва Зарафшон тизмаларига қўшилиб кетади. Мазкур тоғлар турли казилма захираларга бой. Бу жихатдан, айникса, кичик колдик тоғларнинг ахамияти катта (Бўкантов, Етимтоғ, Томдитов, Айтимтов, Кўкпатас, Козоктов, Қулжуктов, Белтов, Овминзатов). Бўкантовнинг энг баланд нуктаси - Ирмир тоғи денгиз сатхидан 764 метр баландликда, Етимтоғники - 565 м., Томдитовда - 974 м., Қоратовда 1100 м, Қозоктовда -612 м.да жойлашган. Нурота тоғидаги Авга (1701 м) чўккиси вилоятнинг энг юкори нуктаси хисобланади. Кўриниб турибдики, бу тоғлар унча баланд эмас ва уларнинг умумий ландшафт тузилиши қўшни Қозоғистон ҳудудини, айникса паст ясси тоғларини эслатади. Шундай қилиб, унча баланд бўлмаган тоғлар ёки тепаликлар Навоий вилоятида аҳён-аҳёнда учраб туради, қолган катта майдонларни эса чўкмалар (Крракота, Мулоли, Мингбулок) ва қумликлар (Пикатурма, Ёмонқум ва б.) эгаллайди 1 . Баҳор ойларида бу жойлар ям-яшил ўт ва лолақизғалдоклар билан қопланади ва ажойиб манзарага эга бўлади ■ Эътироф этиш жоизки, худди шундай ер устининг тузилиши унинг казилма ресурсларга бойлигини хам кўрсатади. Вилоят худуди, энг аввало, ўзининг олтин захиралари билан ажралиб туради. Бу ерда уран, фосфорит, асбест, дала шпати, мармар, қурилиш материаллари хом ашёси ва бошка конлар \ам мавжуд. Айни ана шу минерал хом ашё ресурслари вилоят иқтисодиётини шакллантириш, унинг ишлаб чикариш ва экспорт салохиятини ривожлантиришда мухим роль ўйнайди. Аниқрок айтадиган$

бўлсак, олтин Олтинтов, Кўкпатас, Желтой, Томдибулок, Белпонтов, Мурунтов, Амантойтов, Аджибутур, Аристонтол ва бошка жойларда, фосфорит - Жерой-Сардоба конида, мармар - Ғозғон, Октов, Кўкпатасда, оҳактош - Томдибулокда, полиметал рудалар - Оқетпес, Кўкманачи, Высоковольтное, Қорабугутда, мис - Қорамурунда, турли хил қурилиш материаллари хом ашёси Ойтим, Бепасан, Азкамар, Жерой каби конларда бор. Иқлими - ниҳоятда қурук ва континентал, ёғин-сочин микдори жуда оз (ўртача 100-200 мм). Бу эса вилоятда қишлоқ хўжалигини, хусусан, унинг деҳқончилик тармоғини ривожлантириш учун қулай эмас. Шу боис, Навоий вилояти, асосан, яйлов чорвачилиги, қоракўлчиликка ихтисослашган. Вилоятда гидрографик шахобчалар ривожланмаган: Навоий шахри яқинида Зарафшон дарёсининг суви жуда озаЙиб қолади. Жанубий районларда суғорма деққончиликни юритиш мақсадида Қуйимозор, Шўркўл, Тўдакўл сув омборлари қурилган. Шунингдек, бу ерда Аму - Бухоро, Уртачўл, Конимех каналлари хам бор. Нисбатан катта майдонни эгаллаган Ҳайдаркўлнинг эса (унинг бошланиш қисми қўшни Жиззах вилоятида) кишлок хўжалигида аҳамияти деярли йўқ. Навоий вилояти ҳудудининг узоқ масофада шимолдан жанубга чўзилганлиги, унинг ўзлаштирилган ҳудудлари ҳамда маъмурий -марказини чекка жанубда жойлашганлиги минтақа ижтимоиЙ-иқтисодий ривожланишини ташкил қилиш ва бошқаришда бироз қийинчиликлар туғдиради. Айниқса, вилоятда ички транспорт инфратузилмаси ва аҳолига хизмат кўрсатиш соҳаларини ривожлантириш анча мураккаброк. Аҳолиси ва мехнат ресурслари. Навоий вилоятининг демографик салоҳияти унча катта эмас. Ҳудуд сув захираларига бой бўлмаганлиги сабабли, аҳоли зичлигининг кўрсаткичлари - энг паст (1 км га 8,8 киши - Ўзбекистонда охирги ўринда). Ўртача ҳар бир қишлоқ туманига 13,9 минг км 2 дан ер тўғри келади (республикада бу кўрсаткич 2,7 минг км 2 ни ташкил килади). Қишлок

туманлари майдонининг катта эканлиги худуднинг кишлоқ хўжалиги ва аҳоли жойлашуви учуй кулай шароитга эга эмаслигидан далолат беради. Чиндан хам, ахоли зичлиги бу ерда анча паст; у Учкудуқ ва Томди туманларида 1 кишига хам етмайди. Факат Хатирчи ва Кармана туманларида ахоли зичроқ жойлашган (127 ва 116 киши). 40-жадвалдан кўринадики, туманларнинг ахоли сони 15 мингдан (Томди) 180 минг кишигача (Хатирчи) фарк килади 1 Биргина Хатирчи туманида вилоят ахолисининг 1/5 кисми, Қизилтепа билан хисоблаганда 35,2 фоизи яшайди. 1989-2000-йилларда вилоят ахолией 130 минг кишига кўпайган, ўсиш суръати 120,5 фоиз, ўртача йиллик кўпайиш 1,70%. Бу борада у Сирдарё вилоятидан устунроқ, холос. 1989-2014-йилларда эса ўсиш: Нурота, Учкудуқ, Хатирчи, Қизилтепада юкори бўлган. Конимехда ҳам бу даврда ахоли сони бироз кўпайган, бирок энг сўнгти йилларда бу ерда хам камайиш кузатилмокда. Томди, Учкудук ва Кармана туманларида эса у 1989-йилга нисбатан камайган. Кармана туманида бу хол маъмурий-худудий ўзгаришлар туфайли содир бўлган бўлса, Томди ва Учкудукда у ташки миграция натижасида юз берган. Навоий вилоятида туғилиш коэффициенти 1998-2001-йилларда 19-20 промиллега, ўлим 5,0-5,3 га, табиий кўпайиш 14-15 промиллега тенг бўлган. Тугилишнинг энг юкори кўрсаткичлари Хатирчи ва Нурота туман-ларига тўғри келган. Айни вақгда, ташки миграциянинг ахоли сонини ўсишига таъсири айрим йилларда салбий бўлган. Масалан, 1998 йилда шахар жойларда миграция колдиги минус 1,3 минг кишини ташкил килган. 2013-йилда вилоятда туғилиш 21,5, ўлим 4,6 ва табиий кўпайиш 16,9 промилле бўлган (бу кўрсаткичлар ўртача республика даражасига якин). Қишлок туманлари доирасида тугилиш, нисбатан, Конимех ва Учкудукда - юқори, унинг паст кўрсаткичи Томди туманида (бу демографик вазият ҳам миграция окибатлари туфайли вужудга келган бўлиши мумкин) 2 кузатилган. Ўлим коэффициентида катта худудий фарклар кузатилмайди: Кармана ва Конимех туманларида у юқорироқ, Томдида эса пастрок (37-илова). Табиий

кўпайиш коэффициентини асосан туғилиш даражаси белгилаб беради. У Учкудуқ туманида - 21,1 промилле, Карманада - 17,3, Томдида эса - 13,1 промиллега тенгдир. Ахоли миграцияси хам манфий натижага эга бўлган. Чунончи, 2009- йилда ташки миграция колдиги вилоят бўйича минус 1987 ва 2010-йилда 1678 .кишини ташкил килган. Энг катта миграция "йўқотиши" Конимех, Томди ва Нурота туманларида қайд этилган. Фикримизча, бу, энг аввало, козоқ миллатига мансуб айрим кишиларнинг Қозоғистонга кўчиб кетиши боис хам содир бўлган. Миграция колдиги 2013-йилда факат Навбахор ва Хатирчи туманларида ижобий эди (37-илова). Вилоят маркази - Навоий шахрига келганлар 2013-йилда 12,6, кетганлар 28,2, миграция сальдоси минус 15,6 промилле, Зарафшон шахрида бу кўрсаткичлар мое холда 38,6; 40,4 ва 1,8 промиллени ташкил этди 1 . Аҳоли таркибида асосий миллат вакиллари - ўзбеклар 85,7 фоизни ташкил килади. Шунингдек, вилоятда 4,6 % козоқлар, 2,5 % руслар, 2,4 %корақалпоклар, 1,5 фоиз тожиклар истиқомат қилишади (2013 й.). Сўнгти йилларда рус, хусусан, қозоқ миллатига мансуб кишиларнинг республикадаги сони ташки миграция оқибатлари сабабли камайиб бормоқда. Вилоятда 6 та шаҳар ва 47 та шаҳарча мавжуд бўлиб, уларнинг барчасида жами аҳолининг ярми яшайди. Кўриниб турибдики, умумий урбанизация кўрсаткичи бу ерда анча юқори. Мазкур ҳолат, бир томондан, ҳудудда саноатнинг, нисбатан, яхши ривожланганлиги билан изохланса, иккинчи томондан, у интенсив кишлоқ хўжалиги учун имконият чекланганлиги билан боглиқ. Умумий урбанизация даражаси 2008-йидда 39,5 % бўлган, унинг 10 % дан кўпроққа ортиши эса 2009-йилнинг "урбанистик тўлкини" натижасида юзага келган. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, агар вилоят бу кўрсаткич бўйича (40,4 %) 2000 йилда Қорақалпоғистон Республикасидан кейинги ўринда турган бўлса, ҳозирда у мамлакат ўртача кўрсаткичидан ҳам пастрокда - 50,1 %. Сабаби, бошка минтақаларга Караганда бу ерда янги шаҳарчалар озрок

ташкил қилинган. Вилоятда Қишлок тараккиёти ва фаровонлиги йили Давлат дастури туфайли, 30 та ахоли пунктита шаҳарча макоми берилган. Бундай агрошаҳарчаларнинг энг купи, яъни 8 таси биргина Қизилтепа туманида жойлашган. Хатирчи ва Навбаҳор туманларида уларнинг сони бештадан, Томдида эса атиги биттадир (41 -жадвал). Ҳаммаси бўлиб янги шаҳарчаларда 2009-йилда 85,1 киши яшаган, бу барча шаҳарлар аҳолисининг 20,4 фоизи демакдир. Шаҳар жойларнинг аксарият аҳолиси 5 минг кишигача бўлган синфга мансуб: вилоят маркази -Навоийда 134 минг, Зарафшонда 74 минг ахоли яшайди; Нурота, Учқудуқ, Карманада 20-30 мингдан киши бор. Навоий шаҳри ўзининг демографик салохиятига кўра агломерация маркази бўлишига лойиқ, унинг атрофида "йўлдош" шахарчалар (Қизилтепа, Кармана, Бешработ, Конимех, Тиичлик, Маликработ) бор. Бу шаҳар республиканинг бошқа вилоят марказларидан ўзининг архитектура- си, қурилиши ва, хусусан юксак саноат салоҳияти билан ажралиб туради. Шу нуқтаи назардан, у Чирчиқ, Олмалиқ, Ангрен, Қўқон, Марғилон, Бекобод шаҳарларига функционал жиҳатдан турдош ҳисобланади. Навоий вилоятида жами 577 та қишлоқ аҳоли пунктлари мавжуд. Бу борада у, ҳатто ахолией бир неча марта кўп бўлган Наманган (403 та), Андижон (456 та) ва Хоразм (559 та) вилоятларидан хам олдинда туради. Демак, вилоят қишлокдари асосан майда ва кичик аҳоли пунктларндан ташкил топган. Ўртача бир қишлоққа 768 кишидан аҳоли тўғри келади, унинг тахминан 8-9 фоизи мактаб ёшигача, 22-23 фоизи мактаб ёшидагилар бўлса, бундай жойларда таълим муассасаларини ташкил этиш накадар кийинлигини тасаввур килиш қийин эмас. Нисбатан каттарок кишлоклар вилоятнинг жанубий қисмида, суғорма деҳқончилик ривожланган ҳудудларда жойлашган. Вилоятда, 2014-йил 1-январь ҳолатига кўра, мехнатга лаёкатли ёшдаги аҳоли сони 525 минг киши, иқтисодий фаол ахоли 442 минг киши, иқтисодиётда банд бўлганлар эса 420 минг киши. 2013-йилда жами 41,4 минг

янги иш ўринлари (асосан кишлоқ жойларда, кичик бизнес ва тадбиркорликда) ташкил этилган. Инвестиция ва курилнш географиней. Маълумки, ҳар қандай ижтимоий- иктисодий ривожланишнинг асоси, энг аввало, капитал кўйил- малар ва қурилиш объектлари ҳисобланади. Шу боис, вилоятларда қулай инвестиция муҳитини шакплантириш, қурилиш индустриясини ривожлан-тириш катта аҳмиятга эга. Мавжуд маьлумотларга қараганда, бир йилда киритилаётган инвестиция ҳажмининг 3/5 кисми ишлаб чиқариш соҳа-ларига йўналтирилади. Хорижий инвестициялар ёрдамида жами 53 та кўшма корхона курилган бўлиб, улар 20,2 млн АҚШ доллари хажмида экспорт ишларини амалга оширган (2012 й.). Бу, албатта, жуда кам. Бинобарин, кўшма корхоналарнинг экспорт салохиятини кўтариш талаб этилади. Жами қурилишларнинг 37,7 фоизи Зарафшон шахрига тўгри келади, Навоий шаҳрининг улуши 20,2 %. Қишлоқ туманлари орасида курилиш кўпроқ Кармана ва Қизилтепа туманларида олиб борилган. Энг паст кўрсаткич Томди ва Учқудуқ туманларида кузатилади (43-жадвал). Иктнсоднёт географиней. Вилоят иктисодиёти индустриал- aipap йўналишга эга. Ялпи худудий маҳсулотнинг 44,5 фоизини саноат, 6,3 фоизини курилиш, 15,0 фоизини кишлоқ хўжалиги, 12,7 фоизини транспорт ва алоқа беради (2012 й.). Тахлиллар кўрсатишича, Навоий вилояти барча сохаларда ўзига хос мавқени эгаллайди. Масалан, ЯҲМда саноатнинг улуши бўйича республикамизда биринчи, бирок кишлок хўжалиги, савдо ва умумий овқатланиш, солиқлар, кичик бизнес ҳамда хизматлар улуши бўйича хам "биринчи", фақат вилоят рўйхатлари охиридан. Дарҳақиқат, вилоят ЯҲМнинг атиги 36,9 фоизи кичик бизнес ҳиссасига тушади, ваҳоланки, бу кўрсаткич республика бўйича ўртача 55 фоиздан зиёд. Бундай минтақавий хусусиятлар кўпроқ вилоятнинг табииЙ шароит ва ресуреларидан келиб чиққан ҳолда, хўжалигининг тармоклар таркиби ва ихтисослашуви, демографик вазиятига боғлиқ.

$Навоий вилоятида 2013-йил 01.01 холатида рўйхатга олинган кичик бизнес субъектлари сони 13,7 мингта. Бирок, уларнинг саноатдаги улуши атиги 6,3 % (республикада энг кам), қурилишда - 66,6 %, чакана савдода -48,8 %, пуллик хизматларда - 58,0 % дир. Саноатда кичик бизнес ва микрофирмалар ҳиссаси озлитининг сабаби, ушбу макроиктнеодиёт тармоғининг стратегик ахамиятга эга бўлган йўналишларга ихтисосл ашганл игидир. Юқорида таъкидланганидек, минтака иқтисодиётида саноат етакчи ўринни эгаллайди. 2012-йил якунларига кура, кимё саноатининг ялпи саноат маҳсулоти қийматидаги улуши 8,5 %, қурилиш материаллари саноати - 10,0 %, енгил саноат - 33,0 %, рангли металлургия - 66,6 % ни ташкил қилади. Айни вактда, бу ерда машинасозлик ва ёғочни кайта ишлаш саноат тармоқлари - ўта паст даражада. Республиканинг бошқа минтақаларига таққослаганда вилоятда енгил ва озиқ-овқат саноати хам сует ривожланган Бир йилда Навоий вилоятида 850-900 минг тонна аммиак селитраси, 470-480 минг т синтетик аммиак, 30-35 минг т ишкорли кислота, 10-13 минг т нитрон толаси, 20-25 минг т натрий цианисти, 10-12 минг т суюлтирилган хлор ишлаб чикарилади. Шунингдек, бу ерда бошқа кимё махсулотлари, масалан, ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш воситалари, сирка, гипохлорид натрий кабилар олинади. Асосий корхоналари "Навоийазот", "Электрохимсаноат" хисобланади. Улар мамлакатимиз экспортида хам фаол катнашишади. Айникса, республикамиз миллий иқтисодиёти учун нихоятда зарур бўлган суперфосфат заводи хомашёси - фосфоритлар \ам Навоий вилояти худудида ишлаб чикарилади. Маълумки, авваллари мазкур хом ашё кўшни Қозоғистон Республикасининг Жамбул вилоятидан (Қоратов конларидан) келтирилар эди, асосий корхоналар эса Самарканд ва Қўқонда жойлашган. Навоий вилоятининг кимё саноати республикамизда олдинги мавқеларни эгаллайди. Бу ҳусусда курилиш материаллари саноатининг хам ахамияти катта - энг йирик цемент заводи айни шу ерда, яъни Навоий шахрида жойлашган. Бир йилда 3225 минг т атрофида цемент олинади$

(республикамизда 6900-7000 минг т, демак, унинг ярмига якини айни шу вилоятда ишлаб чикарилади) 1 . Цементдан ташкарн темир-бетон махсулот - лари, мармар плиталари, оҳак, шағал тош каби курилиш материаллари олинади. Навоий курилиш ташкилотлари республикамизнинг бошка жойларида хам катта ҳажмдаги бинокорлик ишларини бажаради. Халк истеъмол молларидан 55-60 минг т ун, 45-50 минг т омихта ем, 9-10 минг т усимлик ёғи ишлаб чиқарилади. Пахта толаси бўйича вилоят республикада охирги ўринда туради. Жами саноат корхоналари 1298 та, йириклари 20 та, саноатда банд бўлган ишчи ва ходимлар сони 80-85 минг киши (бу анча юкори кўрсаткич, 2000-йилда у 23 минг кишини ташкил қилган). Асосий саноат корхоналари, кжоридагилардан ташқари, Навоий ИЭС, "Кизилкумцемент", "Қизилқум - Рус - Hyp " ҚК, Тоғ-металлургия комбинати ва бошқалар. Уларнинг айримлари кўшма корхоналар хисобланади. Таъкидлаш ўринлики, Навоий вилоятида мамлакатимиз учун энг муҳим ва стратегик ахамиятга эга бўлган саноат тармоқлари ривожланган. Бу ерда олтиннинг асосий кисми олинади, миллий иктисодиёт учун энг зарур хисобланган фосфорит комбинати хам 2001 йилда ишга туширилган. Сўнгги йилларда вилоят саноати худудий таркибида хам жиддий ўзгаришлар бўлиб ўтган. Масалан, агар 2000-йилда Навоий шаҳри минтака саноат махсулотининг 51,0 фоизини берган бўлса, хозирги кунда бу кўрсаткич 72,2 фоизга кўтарилган. Қизилтепа туманининг улуши - 5,5 %. ХИМ ни ишлаб чиқаришда Навоий ва Зарафшон шаҳарлари етакчи (43- жадвал). 2010-йилда бу шаҳарлар хиссасига, мое равишда, 66,8 ва 9,4 фоиздан ХИМ тўғри келган. Қишлоқ туманлари орасида Қизилтепа ва Кармана бироз ажралиб туради, энг паст кўрсаткич Томди туманнга хосдир. Асосий саноат марказ ва пунктлари Навоий, Зарафшон, Учқудуқ, Қизилтепа ҳамда "ресурс" шахарчалар: Ғозғон, Мурунтов, Шалкар, Лангар кабилар. Янгиработ ва Маликрабодда пахта тозалаш заводлари бор. Навоий шаҳри борган сари йирик саноат тугуни ва республикамизнинг ўсиш кутбига

айланмокда. Бу ерда, аникроғи шахар аэропорти асосида мамлакатимизда илк бор республиками - * Президенти И.А.Каримовнинг 2008 йил 2 декабрдаги Фармонига биноан эркин иқтисодий-индустрнал зона бунёд этилмокда. Бунда Жанубий Корея ва бошка давлатлар билан ҳамкорликда, жуда катта терминал қурилмоқда. Бу эса, ўз навбатида, янги доимий ишўринларини шакллантиришга асос бўлади. 43-жадвал Навоий вилояти нжтимонй-нктнеоднй рнвожланншининг асосий кўрсяткнчлари (жамига нисбатан фоизда, 2 Q 12 й.) т / Ху дудла Х И Қи шлоқ П удра Ч акан П улли1 На 6 0,3 2 4 5 2 За 9 0,4 3 1 6 Туманлар: I Ка 6 15, 1 1 9 2 Ко 1 4,2 1 3 3 3 На 1 17, 4 1 7 4 Ну 1 7,5 6 3 2 5 То 0 2,7 0 1 2 6 Уч 1 2,2 1 4 7 ? Ха 3 29, 3 1 4 8 Қи 6 20, 1 1 6 Ви 1 100 1 1 1 Жадвал Ўзбекистон Респубчикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузипган. Шу билан Ъирга таъкидлаш жоизки, минтақа саноати чиндан ҳам "оғир" Буни вилоят саноат салоҳиятининг юксаклиги ва, айни вақтда, уни, асосан оғир саноатга, тоғ-кон, ундирувчи тармоқларга ихтисослашгани маъносида ҳам тушуниш мумкин. Бинобарин, бу ерда ишлаб чиқаришни модернизация ва диверсификация килиш. айниқса халқ истеъмол моллари ҳамда технологик жараёнларни замонавийлаштириш

НАВОИЙ ВИЛОЯТИ ИКТИСОДИЙ КАРТАCИ негизида кайта ишловчи тармокдарни ривожлантириш, хотин-қизлар учун хам иш ўринларини кўпайтириш долзарб масалалар хисобланади. Албатта, шу ўринда геоэкологии муаммоларни хам эътибордан қолдирмаслик керак. Экологик муаммолар, айниқса, Навоий шахри ва унинг атрофи учун кескин. Катта шахарда қатор улкан, экологик жихатдан анча "хавфли" саноат корхоналарининг (улар кимё, рангли металлургия, курилиш материаллари ва электр-энергетикага тегишли) ҳудудий-урбанистик мужассамлашуви, албатта, атроф-мухитга, атмосфера хавоси ва сувга катта таъсир кўрсатади. Шу нуктаи назардан хам, саноат ишлаб чикаришини модернизациялаш, чиқиндиларни утилизация қилиш, яъни қайта ишлаш бундай катта саноат маркази истикбол ривожланишининг устувор йўналишларидан бири бўлмоғи даркор. Бу хусусда Навоий шахрининг, энг аввало, вилоят маъмурий-сиёсий маркази эканлигини хам унутмаслик лозим. Агроиқтисодиёт географиней. Модомики минтақа хўжалиги, асосан саноатга, кўпроқ унинг оғир тармокларига ихтисослашган экан, табиийки, бу ерда қишлок хўжалигига кам ўрин қолади. Бунинг энг асосий сабаби вилоят худудининг чўллик хусусияти, агроиқлимий ресуреларнинг танқислиги ёки йўқлиги, тупроқ қатламининг ривожланмаганлиги, намгарчиликнинг, сув манбаларининг етишмовчилигидир. Бинобарин, бу худудда суғорма

деҳқончиликни ривожлантириш имкониятлари жуда чекланган, "фойдали ер коэффициенти" хам ўта паст даражада. Қишлок хўжалиги вилоят ялпи худудий махсулотининг атиги 15,0 фоизини, мамлакат ялпи ички махсулотининг 4,7 фоизини беради. Агроиқтисодиёт тизимида чорвачилик, асосан, унинг жун - гўшт йўналиши етакчилик қилади. Унинг хиссасига жами қишлоқ хўжалик махсулотларининг 54,1 фоизи тўгри келади. Фермер хўжаликлари қишлок хўжалик махсулотларининг % қисмидан зиёдроғини таъминлайди. Қизиғи шундаки, экин майдонларининг асосий кисми, яъни 80 фоизи фермер хўжаликларига тўгри келса-да, яратилган махсулотнинг атиги 25,4 фоизини ушбу мулкчилик шакли беради. Бундан хулоса чиқариш мумкинки, фермер хўжаликларига кўпроқ экстенсив ривожланиш хосдир. Вилоятда қишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерлар 8891,9 минг гектарни ёки умумий худуднинг 81,2 % ни ташкил қилади. Жами экин майдонлари 105,9 минг га ёки кишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг атиги 1,3 фоизига тенг. Интенсив қишлок хўжалиги нисбатан жанубий районларда ривожланган. Жумладан, Хатирчи туманида қишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 27,6 фоизи экин майдонлари билан банд. Ушбу кўрсаткич Карманада - 25,7 %, Қизилтепада - 14,6 %, Навбаҳор туманида - 14,3 %. Аксинча, яйлов ва пичанзорлар марказий ва шимолий худудларда кўп. Бу ерларда яйлов чорвачилиги, асосан, кўй, жумладан, қоракўл қўйларини боқиш учун шароит қулайроқ. Томди ва Учқудуқ туманларида пичанзор ва яйловлар жами экин майдонининг 100 фоизини, Конимехда 99,5 % ташкил килади (44-жадвалга қаранг). Жами экин майдони 2010-йилда 100,0 минг гектардан иборат бўлган. Унинг ярми донли экинлар билан банд, шу жумладан бошоқли экинлар 49,2 минг га. Бу экинлар таркибида асосий майдонларни бугдой эгаллайди (48,3 минг га). Бугдой етиштиришда фермер хўжаликлари устунлик қилади. 2012- йилда жами 235 минг т буғдой олинган, ҳосиддорлик 49,1 ц/га бўлган.

$Шунингдек, дон учун маккажўхори ҳам экилади, унинг майдони 1,0 минг гектардан озроқ. Пахтачилик сустроқ ривожланган (асосий муаммо - сувнинг етишмаслиги). Ушбу техника экинига 36,0 минг га ер ажратилган ва ундан ПО минг т пахта хом ашёси олинади; қосилдорлик - 30,8 ц/га. Пахта кўпроқ Хатирчи, Қизилтепа ва Навбахрр туманларида етиштирилади. Пахтанинг ер майдони хам, унинг хосилида қам фермер хўжаликлари етакчилик қилади. Бошқа техника экинларидан қисман масхар, кунгабоқар ҳамда зиғир ва кунжут экилади. Айни вактда, картошка етиштириш хам бу ерда бошқа вилоятларга, масалан, Самарканд, Жиззах вилоятларига Караганда сустроқ ривожланган; 2012-йилда у атиги 1,4 минг га ерни эгаллаган ва 51 минг тонна атрофида хосил олинган. Навоий вилоятининг экнн майдони (фоиз ҳисобида) Сабзавотчиликнннг умумий майдони - 3,5 минг га, ялпи ҳосил 185 минг т. бўлган. Мазкур соха асосан жанубий туманларда ривожланган. Шахар атрофи хўжалигига ихтисослашган Кармана туманида бу тармок кўпрок ривожланган. Табиийки, чорвачиликка ихтисослашган минтақаларда ем-\ашак базаси хам мустаҳкам бўлмоғи лозим. Бирок, Навоий вилоятида, асосан, яйлов чорвачилиги ривожланган, ем-хашак экинлари 7,5-8,0 минг гектарга экилади. Бу ерда хам фермер хўжаликлари олдинда. Ем-ҳашакдан пичан учун беда, силос учун маккажўхори экилади. Мевачилик хам сустрок ривожланган, асосан жанубда. 2012-йилда 5,8 минг га ер боғдорчилик билан билан банд,$ $6,5 минг га узумчиликка ажратилган бўлган. Боғдорчилик ва, хусусан, узумчилик Хатирчи туманида яхшироқ йўлга қўйилган. Бу туманда кўп микдорда сифатли кишмиш тайёрланади. Бир йилда кишлок хўжалигида 100-110 минг т гўшт (тирик вазнда), 315 минг т сут, 186 млн дона тухум, 3063 тонна жун, 323 минг бирлик коракўл териси, 960 тонна пилла олинган. Жун ва коракўл терисини етиштиришда Навоий вилояти республикада олдинги ўринларда туради; рестгубликада етиштирилган жуннинг 11,4 фоизи ва коракўл терисининг 28,3 фоизи айни шу вилоят зиммасига тушади. Йирик шохли корамоллар сони, 2013-йил 1.01 холатида, 356 минг бош, шу жумладан, сигирлар - 159 минг бош, кўй ва эчкилар (асосан кўйлар) - 1707 минг бош. Қўйчилик борасида Навоий вилояти республикам изда кескин ажралиб туради. Агроиқтисодиётнинг худудий таркибида Хатирчи, Қизилтепа, Кармана ва Навбаҳор туманлари етакчи. Ушбу қишлок туманлари хиссасига вилоятда етиштирилган қишлоқ хўжалиги махсулотининг 2/3 қисми тўғри келади. Биргина Хатирчи тумани қишлок хўжалик махсулотини 29,5%ни таъминлаиди. Нурота ва Конимех туманларининг хам мавқелари бироз сезиларли даражада, бирок Томди ва Учқудуқ туманларининг бу борадаги салохияти анча паст (43-жадвал). Навоий внлоятида жами фермер хўжаликлари сони 1753 та бўлиб, уларга 228 минг га ер бириктирилган; уларда банд бўлган ахоли 20,7 минг киши (1.01.2014 й.). Ушбу хўжалик шакллари мнқдор жиқатдан Хатирчи, Қизилтепа ва Навбаҳор туманларида кўпроқ. Ер майдони буйича эса Қизилтепа (61,2 минг га), Хатирчи (46,4 минг га), Навбахор (31,2 минг га) ва Кармана (30,4 минг га) туманлари олдинда. Уларда ишлайдиган ходимлар сонида \ам худди шундай географик хусусиятлар кузатилади. Умуман олганда, ҳар бир фермер хўжалигига вилоятда - 130 га ер ва 10,7 кишидан ишчи ходим тўғри келади. Бундан кўриниб турибдики, бу ерда бошқа минтақаларга Караганда, хусусан, водий ва воҳаларга нисбатан фермер хўжалнгининг ерлари катта, ишловчилар сони эса анча оз. Бу \ам$

бўлса вилоят қишлоқ хўжалигига кўпроқ экстенсив, яъни чорвачилик хос жанлигидан яна бир бор далолат беради. Келажакда хам агроиқтисодиёт тизимининг ривожланиши асосан жанубий худудлар зиммасига тушади. Ижтимоий география. Саноат, қишлоқ хўжалиги ва, умуман, ишлаб чиқаришнинг "эгаси", амалга оширувчиси инсон, меҳнат ресурслари ҳисобланади. Ижтимоий соҳаларда ҳам аҳоли хизмат қилади, бирок бу хизмат инсоннинг ўзига, унинг соглиғи, таълими, дам олиши, даволаниши ва бошқа эҳтнёжларини қондиришга қаратилади. Шу нуқтаи назардан, ижтимоий-иқгисодий ривожланиш ўзаро чамбарчас боғлиқ ва уларни бир- биридан кескин ажратиб бўлмайди. Ижтимоий сохаларга, энг аввало, соғлиқни сақлаш, таълим тизимлари, аҳолига хизмат курсатиш ва сервис сохалари киради. Уларни замонавий талаб даражасида ривожлантириш ва худудий ташкил этишга, баркамол авлодни тарбиялашга "Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги" Давлат дастурида хам катта эътибор берилган. Чакана савдо айланмаси ҳудудий таркибида Навоий шаҳрининг ҳиссаси 40,9 %, Зарафшонники 10,1 % дир. Қишлоқ туманлари миқёсида Кармана етакчи - унинг улуши 12,4 %. Шунингдек, бу салоҳият Қизилтепа ва Хатирчи туманларида ҳам нисбатан каттароқ, Томди ва Навбахорда эса у - энг паст (43-жадвал). Аммо ижтимоий сохаларнинг ҳақиқнй ҳолати салохиятда ёки уларнинг улушларида эмас, кўпроқ ахоли жон бошига қисоблаганда аниқрок намоён бўлади. Шу жиҳатдан Караганда, энг катта кўрсаткичлар, юқоридаги икки шаҳарларни қисобга олмаганда, Учқудуқ ва Кармана туманларида кайд этилади, Навбаҳор ва Нурота туманлари эса -энг паст ўринда. Пуллик хнзматлар, ахоли жон бошига ҳисобланганда фақат Учқудуқ туманида ўртачадан юқори (Навоий шаҳрн бундан мустасно). Аммо аҳоли зичлиги ва кжи энг кўп ҳисобланган Хатирчи туманида бу аҳвол яхши эмас. Туманда вилоятнинг 25,0 % аҳолиси яшайди, пуллик хизматлар ҳажми эса 4,3 %, холос. Бу борада нисбатан юқори даражага Кармана тумани эга - 9,4 %, анча паст улуш Томди ва Нурота туманларида кайд этилди.

Соғлиқни саклаш тизимида жами 39 та муассасалар мавжуд, уларда бемор ўринлари ҳар 10000 кишига 44 та. Амбулатория - поликлиникалар 274 та, ҳар 10 минг аҳолига врачлар сони 29 киши, ўрта медицина ходимлари сони 133 нафар. Вилоятда қишлок врачлик пунктлари сони 140 та ёки, 8 та туманга хисоблаганда, 17 тадан, 577 та кишлоқ аҳоли пунктларига нисбатан олинганда эса - 4,1 та қишлокқа 1 та КВП тўгри келади. Табиийки, бундай майда кишлоқлар кўп ва улар ўртасидаги масофа чўл шароитида катта бўлган ҳудудда ушбу муаммонинг кескинлиги ўз-ўзидан равшан бўлади. Ҳар 10 минг кишига тўгри келадиган касалхона ўринлари Навоий шахри хамда Кармана ва Учкудук туманларида бирмунча кўпроқ. Ҳатто Зарафшон шахрида хам бу курсаткич ўртачадан паст. Хатирчи ва Навбахор туманларида эса у, мое холла, 29 ва 32 ўринни ташкил қилади. Амбулатория- поликлиника муассасаларининг нисбий даражаларида ҳам шунга ўхшаш туманлараро фарқлар кузатилади (38-илова). Таълим географиясини чўл шароитида ташкил этиш ҳам ўзига хос муаммоларга дуч келиши табиий. Мактаблар сони бу ерда кўпрок бўлса-да, уларда ўқувчилар сони анча оз (айниқса, кичик ва майда қишлокларда). Жами вилоятда 4 та академик лицей, 47 та касб-ҳунар коллежлари ва 2 та олий ўкув юртлари бор. Жумладан, бу ерда, аниқроғи Навоий шахрида республикамизда ягона Тоғ-геология институти жойлашган. Маълумки, чўл шароитида аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш ўта мухим масала ҳисобланади (қадимда хам бу муаммо кескинлигидан бундай сув танқис ҳудудларда сардобалар курилган). Аҳолини марказлашган ичимлик суви билан таъминлашнинг ҳозирги даражаси 79,3 %; пастрок аҳвол Навбахор ва Томди туманларида кузатилади. Табиий газ билан таъминланиш даражаси бирмунча яхширок - ўртача 82,0 %. Бу борада энг юкори курсаткич Кармана туманида - 96,6 %, энг паст эса чўл туманларида, яъни Томди ва Учкудукда; шаҳарларда 100 фоизга яқин. Транспорт ва ташқи савдо. Вилоятда транспорт тизими унча яхши ривожланмаган. Унинг жанубидан халқаро темир ва автомобиль йўллар

ўтади, ана шу йўлларга перпендикуляр шаклда Навоий - Учкудуқ темир йўли курилган. Ҳозирги вактда ушбу йўлнинг давоми, яъни Учкудук -Нукус йўналиши курилиб битирилган. Унинг ишга тушиши билан Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистон Республикаси мамлакатимизнинг бошқа ҳудудлари билан бевосита темир йўл оркали, яъни Туркманистонга чиқмасдан, боғланди. Натижада, Навоий шахрининг (Кармана билан бирга) транспорт тугуни вазифаси янада кучайди, Зарафшон, Учқудуқ, Конимех шаҳарлари ривожланишига, чўл ҳудуди табиий ресуреларидан фойдаланишга ҳам қулай имкониятлар яратилди. Вилоят бўйича ташилган юк 362 минг т., йўловчи - 194 млн киши (2012 й.)ни ташкил этди. Умуман олганда эса, бундай катта ҳудудга эга бўлган, ишлаб чикариш ва аҳоли тарқоқ жойлашган минтақада транспорт инфратузилмасини ривожлантириш ўт а мураккаб масаладир. Айниқса, вилоят ички, яъни кишлоқ туманларида (хусусан, Томди, Учкудуқ, Конимехда) йўловчилар қатновини яхшилаш талаб этилади. 2013-йилда ташқи савдо айланмаси 1028 млн. АҚШ доллар, шундан экспорт 437, импорт 591 млн. долларни ташкил этган. Ташқи савдо айланмасининг 3/5 қисми, экспортнинг 85,8 % ва импортнинг 68,0 фоизи биргина Навоий шаҳрига тўгри келади. Қишлоқ туманлари миқёсида фақат Карманани ажратиш мумкин (вилоят ташки савдо айланмасининг 23,3 %), қолганлари заиф; Томди ва Хатирчи туманлари эса кўрилаётган йилда вилоят экспортида умуман қатнашмаган. Экспорт таркибида кимё саноати маҳсулотлари -71,8 %, пахта толаси - 6,7 %га тенг бўлган. Импортда машина ва ускуналар улуши 61,6 %, кимё саноати маҳсулотлари - 20,9 %. Вилоятнинг ташқи иқтисодий алокалари, асосан, "Узок хориж" мамлакатлари билан олиб борилади, уларнинг хиссаси экспортда 76,3 %, импортда 64,2 %дир. Ичкн қудуднй тафовутлар. Вилоятнинг табиий шароити ва у билан боғлиқ ҳолда ишлаб чикаришни ҳудудий ташкил этиш хусусиятлари иккита иқтисодий районни ажратишга асос сифатида хизмат қилади. Бири Жанубий район бўлиб, унинг таркибига Навоий шаҳри, Кармана, Хатирчи, Нурота,

$Навбаҳор ва Қизилтепа туманлари киради 1 . Ушбу районнинг майдони унча катта бўлмаса-да, ишлаб чиқаришнинг ҳудудий мужассамлашуви унда анча юқори. Масалан, Жанубий район ҳиссасига 11,4 % майдон, 80,1 % аҳоли, 24,7 % саноат ва 90,6 % қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари тўғри келади. Ижтимоий соҳалар, транспорт ва ташқи иқтисодий алоқалар ҳам шу районда ривож топган. Район маркази-Навоий шаҳри. айни вактда республикамизнинг йирик саноат маркази ҳамдир. Шаҳар жуда куркам ва обод, архитектура курилиши намунавий. Чўл шароитида шаҳарсозликнинг бундай ютуқлари учун Навоий шаҳри 1972-йилда П.Аберкромби номидаги Халқаро архитекторлар мукофоти билан тақдирланган. Шимолий районга иккита катта, чўл ҳудудларини эгаллаган Томди ва Учқудуқ туманлари киради. Ахолией сийрак, ишлаб чикариш алоҳида "ўчоқлар" шаклида жойлашган. Бепоён чўл шароитида замонавий Зарафшон шахри қад кўтариб туради. Учқудуқ ҳам ривожланиб бормоқда, унинг транспорт-географик ўрни ҳам анча яхшиланди. Район экстенсив чўл-яйлов чорвачилигига ва тог-кон саноатига ихтисослашган. 45-жадвал маълумотлари кўрсатишича, Кармана, Қизилтепа, Учкудук туманларининг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражаси юкорирок. Навоий внлоятн иж i имонн-нқписоднй ривожланншннинг асоснй индикаторларн Хусусан, уларда кишлок хўжалиги, капитал қуйилмалар, чакана савдо ва пуллик хизмат кўрсатиш яхши йўлга кўйилган. Томди, Нурота, Хатирчи, Навбахор ва кясман Конимех туманларининг ишлаб чикариш сало\ияти эса паст даражада. Бинобарин, уларнинг ижтимоий- иктисодий ривожланишига катта эътибор каратиш лозим. Асосий муаммолар. Навоий вилояти иктисодиётининг истикболлари саноатнинг тармокдар таркибини такомиллаштириш, енгил ва озик-овкат саноатини ривожлантириш, аграр соҳани мустахкамлаш, транспорт тизимини яхшилаш билан боғлик. Шунингдек, кишлок инфратузилмасини ва саноатини ривожлантириш, меҳнат ресурсларидан тўларок фойдаланиш, Навоий шахри ва унинг атрофи экологиясини соғломлаштириш, аҳолини$

Навоий вилояти

20.09.2019

0

154.5 KB

Похожие