Markaziy Osiyo metallurgiya sanoati - География - Рефераты

Markaziy Osiyo metallurgiya sanoati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Markaziy Osiyo metalurgiya sanoati Reja: 1. Metalurgiya sanoati haqida umumiy ma’lumot 2. Qora metallurgiya haqida umumiy ma’lumot 3. Rangli metallurgiya haqida umumiy ma’lumot

Metallurgiya xalq xo’jaligini konstruk s ion materiallar bilan ta’minlaydigan tarmoqdir. Metallurgiya sanoati ikki yirik tarmoqni o’z ichiga oladi: qora va rang li metallurgiya. Qora metallurgiya Qora metallurgiya sanoati temir rudasi q azib olish, cho’yan, po’lat eritish, prokat va ferro q otishmalar ishlab chiqarish dan iborat. Qora metallurgiya xalq xo’jaligining o’zagi hisob lanadi va uning asosiy tarmoqlari bilan bo g ’ langan. U mashinasozlikka va q urilish industriyasiga metall beradi, q azib chiqariladigan ko’mirning katta qism ini ishlatadi. Kimyo sanoatining asosiy xom ashyo manbalaridan biri hisob lanadi (koks ishlab chiqarish chi q indilaridan olinadi), qishloq xo’jaligiga tarkibida fosfor bo’lgan shlak-o’ g’ it beradi, temir yo’l izlari (relslar), vagonsozlik, kemasozlik, avtomobilsozlik uchun metall beradi. Metallning asosiy qism i metallurgiya kombinatlarida ishlab chiqariladi. Metallurgiya sanoatida xom ashyoga ketma-ket ishlov beradigan kombinatlar ko’pchilikni tashkil qiladi . Bunday kombinatlarda temir rudadan domna pechlarida cho’yan eritib olinadi, suyu q cho’yan va temir-tersakdan eritish pechlarida (konverter, marten, elektr pechlarda) po’lat eritiladi, po’latdan esa prokat (tayyor ma x sulot) olinadi. Fan-texnika taraqqiyoti metallurgiya sanoatida metall eritishning chi q indisiz texnologiyasini, metall olishning yangi, unumliro q usullarini joriy q ilishga olib keldi, bu po’lat sifatini oshirishni va prokatning xilma-xil turlarini olishga imkon berdi. Metall olishning eng yangi usuli metallni domnadan tashqarida olishdir. Qora metallurgiyada ishlab chiqarishning markazlashuvi tez sur’atlar bilan o’sib bormo q da. Hozir gi paytda bitta yirik domnada bir q ancha zavodda eritilgan miqdorda temir eritilmo q da.

Ammo ilmiy-texnika inqilobi natijasida temir eritishning yangi usullari ixtiro q ilinishi va ishlab chiqarishga joriy q ilinishi munosabati bilan kichik- kichik metallurgiya zavodlari q urish keng ta k omillashmoqda (bu hususiyat Yaponiya va boshqa rivojlangan davlatlar uchun xos). Metallurgiya kombinatlari juda ko’p xom ashyo va yoqilg’i talab qiladi . Shuning uchun metallurgiya korxonalari xom ashyo va yoqilg’i manbalariga yaqin yoki ular orali g’ ida joylashtiriladi. Bir tonna cho’yan ishlab chiqarishga sarf bo’ladigan materiallar miqdori metallurgiyaning texnik darajasiga bog’liq. Xom ashyo va yoqilg’i harajatlari cho’yan tan narxining 80 foizini tashkil qiladi . Kokslanuvchi ko’mir qora metallurgiya uchun asosiy yoqilg’i bo’lib hisob lanadi. Tarkibida karbonat kalsiy bo’lgan o x aktosh va dolomitlar fl yus sifatida ishlatiladi. Metallni eritish paytida flyuslar metallmas jins va koks kuli bilan birgalashib domna chi q indisini hosil qiladi . O’tga chidamli materiallar (shamotdan yasaladigan buyumlar) metallurgiya pechlari q urish uchun kerak bo’ladi. Bir tonna po’lat eritish uchun 150 kg o’tga chidamli material sarf bo’ladi. Qora metallurgiya zavodlari suvni ham ko’p ishlatadi. Suv metallurgiya agregatlarini sovitish, gazni tozalash va boshqalar uchun kerak bo’ladi. Metallurgiya zavodining 1 tonna ma x suloti uchun 900 m 3 suv ishlatiladi, agar aylanma suv ta’minotidan foydalanilsa 15— 20 m 3 suv sarflanadi. Shuning uchun metallurgiya korxonalarini joylashtirishda suv, elektr energiya, tabiiy gaz bilan ta’minlash va tabiatni mu x ofaza q ilish masalalari ham e’tiborga olinadi. Umumiy ruda yoki yoqilg’i resurslaridan foydalanuvchi va xalq xo’jaligining metallga bo’lgan asosiy e x tiyojini ta’minlovchi bir guruh metallurgiya zavodlari asosiy metallurgiya bazasi deb ataladi.

Rossiyada Ural, Markaziy Osiyo va Sibir, Ukrainada Janubiy, AQSH va Kanadada Buyuk ko’llar atrofi, Xitoyda Shimoli-Shar q , Germaniyada Rur metallurgiya bazalari bor. Qora metallurgiyaning asosiy xom ashyosi bo’lgan temir rudasi hozir gi paytda 50 dan ortiq mamlakatda q azib olinadi, ammo asosiy qazib oluvchi davlatlar Rossiya, Braziliya, Xitoy, Avstraliya, AQSH, Kanada hisob lanadi. Eng yirik temir rudasi x avzalari ham shu mamlakatlarda joylashgan: Krivoy Rog (Ukraina), Kursk magnit anomaliyasi — KMA (Rossiya), Itabira va Karajas (Braziliya), Ak-shan (Xitoy), Yuqori ko’l (AQSH), Labrador (Kanada). Jahonda qazib olinadigan temir rudasining 50 foizi eksport qilinadi . Boy temir rudalari tarkibida foydali metallar miqdori 50 foizdan ortiq, qamba g’ al rudalarda esa 25—50 foiz bo’ladi. Umuman ruda deb tarkibida hozir gi texnika imkoniyati doirasida ajratib olish iqtisodiy ji x atdan foyda beradigan miqdorda foydali komponentlari (muhim elementlar yoki minerallar) bo’lgan tog’ jinslari yoki mineral agregatlarga aytiladi. Rangli metallurgiya Rangli metallurgiya rangli metallarni q azib chiqarish, boyitish, eritish ham da q otishmalar ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi. Rangli metallar ilmiy- texnika in q ilobi davrida mamlakatni elektrlashtirish, uning mudofaa salo x iyatini musta x kamlash, atom texnikasi, aviatsiya, raketasozlikni rivojlantirish, qora metallurgiya va kimyo sanoati uchun muhim a ham iyatga egadir. Rangli metallar 6 ta guruhga bo’linadi: 1) og’ir metallar (mis, q alayi, q o’r g ’ oshin, nikel, rux);

2) yengil metallar (alyuminiy, magniy, titan); 3) q immatba x o metallar (oltin, kumush, platina); 4) q iyin eruvchi metallar (volhfram, molibden); 5) nodir metallar (uran, germaniy va boshqalar); 6) legirlovchi metallar (xrom, nikel, titan, vanadiy, volhfram). Ular qator hususiyatga ega bo’lib, ba’zilari ( q alayi, q o’r g oshin, nikel) korroziyaga chidamli, ayrimlari issi qq a chidamli (titan), elektr tokini yaxshi o’tkazadi (alyuminiy, mis, kumush). Bundan tashqari, ruda tarkibida rangli metallar miqdorining ozligi va bir va q tda bir necha rangli metallarning uchrashi ularning muhim hususiyatlaridan biridir. Bu esa texnologik jarayonga va ishlab chiqarishni joylashtirishga katta ta’sir ko’rsatadi. Og’ir metallar rudalari o’z tarkibida metall miqdorining kam bo’lishi bilan farq qiladi . Mis rudalari tarkibida odatda 0,5—2 foiz mis bo’ladi, 1 t mis olish uchun 100 t, 1 t qalayi olish uchun esa 300 t dan ortiq ruda kerak bo’ladi. Shuning uchun juda ko’p miqdordagi keraksiz jinslarni ishlatmaslik maqsadida ular oldindan boyitiladi. Foydali qazilmalarni boyitish deganda rudaning keraksiz q o’shilmalarini chiqarib tashlash yoki yangi moddalar q o’shish yo’li bilan ularning foydali sifatini yaxshilash tushuniladi. Mis rudalarini boyitish natijasida olinadigan kontsentratlar (foydali q azilmalarni boyitish natijasida hosil qilinadi gan ma x sulot) tarkibida metall 8 foizdan 25 foizgacha bo’ladi. Shuning uchun og’ir metallarni boyitish va ishlab chiqarish zavodlari xom ashyo manbalariga yaqin joylashtiriladi. Demak, energiyani ko’p talab etmasligi va boyitilgan rudada misning kam (8 foizdan 25 foizgacha) bo’lishi tufayli, mis va nikel eritish zavodlari xom ashyoga yaqin joylarda q uriladi.

Og’ir rangli metall rudalarining yana bir hususiyati ularning kompleksligidir. Mis, qalayi, rux, q o’r g’ oshin rudalarida o’nlab boshqa metallar, ham da oltingugurt bo’ladi, shu sababli rangli metallurgiyada xom ashyoga kompleks ishlov berish kombinatlari q uriladi. Masalan, Rossiyadagi Norilsk kombinatida nikel, mis va kobaltdan tashqari yana 14 xil ma x sulot olinadi. Kontsentratlarni q aytargich pechlarida eritish natijasida boy mis rudalaridan yarim ma x sulot — tarkibida 40 foizgacha sof mis bo’lgan shteyn olinadi. Uni q ayta ishlash natijasida tarkibida 98—99 foiz metall bo’lgan qora mis olinadi. Q o’r g ’ oshin, rux va q alayining boyitilgan rudalari tarkibida metall ko’p bo’ladi. Shu sababli ko’p energiya talab qiladi gan rux ishlab chiqarish ( q o’r g’ oshin ishlab chiqarishdan farq qilib ) ruda q azib olish rayonlaridagina emas, balki yoqilg’i manbalari yonida ham joylashtiriladi. Alyuminiy ishlab chiqarish ikki asosiy jarayondan iborat, ya’ni alyuminiy oksidlari (glinozyom) ishlab chiqarish va metall-alyuminiy olish. Bir tonna glinozyom olish uchun o’rta hisob da 2,4—4,0 t boksit, 2,6 t shartli yoqilg’i va 2,0—3,5 t o x aktosh kerak bo’ladi. Nefelindan glinozyom ishlab chiqarilganda bir tonna glinozyom olish uchun 1 t nefelin, 9 t o x aktosh, 3 t yoqilg’i zarur. Shuning uchun glinozyom ishlab chiqaradigan zavodlar xom ashyo manbalariga yaqin joylashtiriladi. Metall-alyuminiy elektroliz yo’li bilan glinozyomdan olinadi, bunda ko’p miqdorda elektr energiyasi (1 t alyuminiy olish uchun 20 ming kVt/soat) talab qilinadi . Shuning uchun yengil metall bo’lgan alyuminiy zavodlari arzon elektr energiya manbalariga yaqin q uriladi. 1 t alyuminiy olish uchun 2 t glinozyom, 250 kg kriolit (glinozyomning erituvchisi, dala shpatidan olinadi), 1 t elektrod (ularni tayyorlash uchun antrait, grafit, gudron,; toshko’mir unidan

foydalaniladi) kerak bo’ladi. Alyuminiy turli qotishmalar tariqasida aviatsiya va avtomobil sanoatida, binokorlikda ishlatiladi. Alyuminiydan yasalgan simlarning elektr o’tkazish hususiyati mis simlarnikidan ancha past bo’lsa ham , ammo ular yengil bo’lganidan katta afzalliklarga ega. Magniy alyuminiyga qaraganda ancha yengil metall, u zich qotishmalar, alyuminiy-magniy q otishmalari olishda qo’llaniladi , u yoru g’ lik signallari uchun material bo’lib hisob lanadi, pirotexnikada (piro—olov) ham ishlatiladi. Magniy xom ashyosi bo’lib xlorli magniy, magnezit va dolomitlar, xlormagniyli sho’r ko’llardagi rapalar (sho’r ko’llarning tuz miqdori yuqori bo’lgan suvlari) hisob lanadi. Magniy ishlab chiqarish alyuminiy ishlab chiqarishga nisbatan ko’p energiya talab qiladi (1 t magniy olish uchun 26—30 ming kVt/soat). Nikel odatda mis, temir, kobalt bilan birgalikda uchraydi. U idish-tovo q , laboratoriya va texnika uskunalari yasashda ishlatiladi Turli xil metall buyumlarni q oplash, pardozlash (nikellash) uchun ham foydalaniladi. U temir, mis, rux va boshqa metallar bilan aralashtirilib k otishmalar ishlab chiqarishda ishlatiladi. Nikelni po’latga aralashtirganda po’latning pishiqligi ortadi. Yu q ori sifatli po’lat va maxsus q otishmalar ishlab chiqarish (tanga, qurol lar ishlab chiqarish, kemalarning q oplamalarini tayyorlash) munosabati bilan XIX asr oxirida nikel xalq xo’jaligida keng qo’llaniladi gan bo’ldi. Q alayi rudalari boyitilishi natijasida tarkibida 65 foiz q alayi bo’lgan kontsentratlar olinadi. Boyitish korxonalari xom ashyo manbalariga, qalayi eritish esa iste’molchiga yaqin yerlarda joylashtiriladi. Texnikaning rivojlanishi bilan yangi-yangi materiallarga talab oshdi. Bunday materiallarga turli xil q iyin eriydigan va nodir metallar (titan, niobiy, berilliy, tantal, kadmiy, germaniy, orkoniy, uran va h.k. ) kiradi.

Titan metali, titan k otishmalari aviatsiya texnikasida qo’llaniladi . germaniy yarim o’tkazgich material sifatida keng mi q yo sida ishlatiladi. Bu materiallar radio-texnikada, elektr texnikasida, elektrvakum sanoatida juda katta va tubdan o’zgarishlar yasamoqda. Germaniy toshko’mir va q o’n g’ ir ko’mir tarkidan ajratib olinadi (miqdori 0,001—0,002 foiz). Q immatba h o metallarni (oltin, kumush, platina) boyitish fabrikalari ham , eritish zavodlari ham xom ash yo manbalariga yaqin joylashtiriladi. Rangli metallurgiya juda ham murakkab va xilma-xildir. Uning har bir tarmog’i o’ziga xos hususiyatlarga ega, bu esa ushbu tarmoq korxonalarini joylashtirishda muhim o’rin tutadi. Rangli metallurgiyaning boyitish korxonalari xom ashyo manbalariga yaqin joylashtiriladi. Kontsentrat tarkibida metall miqdori kam bo’lganligi metall erituvchi zavodlarni ham xom ashyo manbalariga yaqin q urishni ta q ozo qiladi . Rux va nikel zavodlarini joylashtirishda yoqilg’i omili ko’pro q ta’sir ko’rsatadi. Elektr energiyasini juda ko’p sarflashni talab qiladi gan alyuminiy, magniy va titan zavodlarini joylashtirishda arzon elektr energiya manbalari a ham iyatga ega. Og’ir metallar turli ma q sadlarda ishlatiladi. Misdan sof x olida ham , q alayi bilan (bronza), nikel bilan (melxior), alyuminiy bilan (duralyuminiy), rux bilan (latun) q otishma x olida ham elektrotexnikada va mashinasozlikda keng foydalaniladi. Q o’r g’ oshin akkumulyatorlar, elektr kabellari ishlab chiqarishda va atom sanoatida ishlatiladi. Nikelning 80 foizdan orti g’ i qora metallurgiyada ishlatiladi. Temir buyumlar zanglamasligi uchun rux bilan sirlanadi. Q alaydan o q tunuka va podshipniklar yasashda foydalaniladi. Jahonda quyida gi mamlakatlarda rangli metallurgiya yaxshi rivojlangan: Rossiya, XXR, AQSH, Kanada, Avstraliya, Braziliya, Yaponiya va Yevropa davlatlarida.

Jahonda mis eritish bo’yicha AQSH, Yaponiya, Rossiya, Chili, Zambiya, Kanada, Belhgiya, Germaniya, Polsha; k o’r g oshin va rux eritish bo’yicha AQSH, Yaponiya, Belhgiya, Frantsiya; q alayi eritish bo’yicha Malayziya, Indoneziya, Braziliya; alyuminiy eritish bo’yicha Rossiya, AQSH, Avstraliya, Frantsiya, Vengriya, Braziliya yetakchi. Yaponiya, Kanada, Norvegiyada alyuminiy sanoati chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi, asosiy boksit eksport qiladi gan davlatlar — Avstraliya, Gvineya, Yamayka, So’rinam. Demak, rangli metallurgiya sanoati ham asosan rivojlangan davlatlarda yaxshi rivojlangan, rivojlanayotgan davlatlarda esa asosan q azib olish va boyitish korxonalari joylashgan.

A dabiyotlar 1. X.Vaxobov, M.Tillaboeva «iqtisodiy geografiya asoslari». Toshkent. 2001 « Oq ituvchi» nashriyoti» 2. A.S.Soliev «Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb muammolari» 3. A.G. Xrushev «geografiya promqshlennosti». Moskva 1989. yil 4. «O’zbekiston iqtisodiy va ijtiomiy geografiyasi» Assonov G, Nabixonov M, Safarov I. Toshkent 1984 yil 5. A.S.Soliev «iqtisodiy geografiya asoslari» ma’ro’zalar matni.

Похожие

Markaziy Osiyo hududida kimyo sanoati

Metallurgiya sanoati majmui

Markaziy Osiyoning sanoati

Jahon qora va rangdor metallurgiya sanoati

Markaziy Osiyo transporti