IX-XIV asrlar tarixiy geografiyasi - География - Рефераты

IX-XIV asrlar tarixiy geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

IX-XIV asrlar tarixiy geografiyasi Reja : 1. Sоmoniylar davlati tarixi geografiyasi. 2. Qoraxoniylar davlati tarixi geografiyasi. 3. G'aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar tarixi geografiyasi. 4. IX-XII asrlarda geografik bilimlar. 5. Mo`g'illarning O`rta Osiyoni istilo qilishi. 6. Chig'atoy ulusi davrida O`rta Osiyo 7. Mug'illar davrida geografik bilimlar.

IX asrning oxirgi choragida Movoraunnarxrning barcha viloyatlari Samoniylar tasarrufiga o`tib u o`з mustaqilligini tiklab oladi. Samoniy davlati 888 yilgi aka ukalar jangidan so`ng Ismoil Samoniylar davlatiga asos soladi. Uning davrida Buxoroning Komprak devori qurilishi to`xtatib qo`yiladi. Tarixshunos mutafakkur Narshoxiyning yozishicha Amir Ismoil kuchli qo`shinini nazarda tutib, "Toki men tirik ekanman Buxoro viloyatining devori men bo`laman" - deb aytgan edi. Somoniylar davlat boshqaruvida amir devonlar boshqaruvidan foydalangan. Somoniylar davlati o`nta devon asosida boshqarilgan. Nasr II (914-943) davrida Buxoroning Registon maydonida podsho qasri qarshisida devonlar uchun saroy qurilib davlat mhkamasi mana shu maxsus binoga joylashtirilgan edi. Ular orasida "Vazir devoni2 bosh boshqaruv maxkamasi hisoblanar va davlatning ma`muriy siyosiy xo`jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon boshliqlari vazir devoniga tobe edi. "Mustafiy devoni" bu devon davlatning butun moliyaviy ishini boshqargan. "Devoni Amir - al mulk" davlat ahamiyatiga molik bo`lgan rasmiy xujjatlarni tuzish bilan shug'ullangan. Bundan tashqari bu devon chet davlatlar bilan olib boriladigan o`zarol munosabatlarni boshqargan. "Sohibi-ash shur`at" bu devon davlat ahamiyatiga molik bo`lgan xujjatlarni, xabarlarni etkazish bilan shug'ullangan. "Muxtasib devoni" bozorlarni, sotuvchilarni qadoq toshlar og'irligi bozordagi mollarning narxini sifatini nazorat qilish bilan shug'ullangan. "Mushtarif devoni" xazinaning daromadini xarajatlarini nazorat qilgan. "qozi az-ziya devoni" davlat erlarini "vaqf devoni" hadya etilgan erlarni va musulmon ruxoniylarning boshqa mol mulklarini nazorat qilish. Er egaligining quyidagi shakllari: Mulki sultoniy-shaxsan amirga tegishli er, suv, tegirmon, do`konlar, bu mulklarni qishloq chorikorlari ijaraga olganlar. Yana er egaligining tu`ma (umrbod berilgan er) iq`to (merosiy) turlari bo`lgan. Xususiy shaxslarga tegishli mulk erlari xukmdor tabaqa honadoni, dehqon, zodagonlarga,sayidlar, spahsozlar, davlat savdogarlarga tegishli mulklar hisoblangan. Shartli er egaligi ham bo`lgan.

Vaqf mulklari diniy-muassasalarga va madrasalarga tegishli mulk, bu mulkni muassasa mutavvalisi boshqargan. Jamoa erlari - yaylov tog' bag'irlaridagi suvsiz lalmikor erlar kirgan. Xiroj sharoit va davlat qonunlariga asoslanib olingan. Somoniylarning Buxoro va Karmana viloyatlari Xurojdan tushga ndaromad 11116866 dirhomni tashkil qilgan. Somoniylar davrida erni qaytadan taqsil qilinadi. Er egaligining yangicha guruhi tashkil qilinadi. Ularnig ko`pchiligi spohiylardan chiqqan edi. Bu davrda Movoraunnaxr va Xuroson sharqning iqtisodiy jixatdan eng rivojlangan o`lklardan hisoblanar edi. Hususan va ayniqsa Movoraunnaxr dexqonchilik o`lkasiga kiritilgan edi. Bu erlarda dehqonchilik asosan sun`iy sug'orishga asoslangan. Buxoro vohasida Shopurkon, Shohrud, Karmana, Koykand, Samarqand vohasida Darg'am, Barmashi, Buzmadisoy, Ishtihon kabi kanallar shahar va qishloqlarni suv bilan ta`minlaydi. Bundan tashqari bunday kanallar Xorazm, qashqadaryo Farg'ona va Shoshda ham bo`lgan. Dalalarda bug'doy, arpa, sholi va boshqa boshoqli ekinlar ekilgan. Dehqonchilik solig'i - xirojdan xazinaga tushadigan daromad davlat kirim chiqimlarining kattagina qismini qoplar edi. Dehqonchilik paykallariga suv etkazib berish uchun mirob, jo`ybor va poykar kabi xalq ichidan chiqqan sug'orish bo`yicha mutaxassislar yoz bo`yi oyoqqa turganlar. IX asrdan boshlab Buxoro vohasining suv ta`minoti bilan shahsan shahar qozisining o`zi shug'ullangan. Somoniylarda paxtadan tashqari rang olish uchun zafaron va ro`yon kabi nodir texnik o`simliklar o`stirilgan. Bog'dorchilikka ham katta ahamiyat berilgan. Bog' va Chinorbog'larda uzum, anor, anjir, olma, nok, behi, o`rik, shaftoli, olxo`ri, rocha, tut, jtyda va boshqa mevalar etishtirilgan. Xususan uzumning o`nlab navidan nixoyatda ko`p xosil olingan. Uzumdan mag'iz, shinni, sirka va musullas tayyorlanar edi. Movoraunnahr va Xorazmda sabzlvlt va poliz ekinlari serob bo`lib, qovunlari nixoyaida shirin bo`la р edi. Somoniylar davrida chorvachilik ham taraqqiy etgan. Ot, eshshak, tuya, xo`kizlar qo`sh arava va moyjuvozlarga qo`shib ishlatilgan. Davlat xarbiy

qo`shinlari uchun ot etkazib berish chorvachilikni нг muxim vazifasi edi. Aholining go`sht va teri, jun bilan ta`minlash ham chorvadorlar qo`lida edi. Somoniylar davrida ayniqsa Movoraunnaxir va Xorazmda to`qmachilik, kulolchilik, degrezlik, chilangarlik misgorlik, zargarlik shishasozlik kabi xunarlarancha rivojlanadi. O`sha davrda Buxor о "zandonachi", Samarqand esa "Vadoriy" nomli to`quvchilikdagi matolari bilan nom taratgan. Konchilikda somoniylar davrida Zarafshon vodiysidan (tog'laridan) temir), mis, qo`rg'oshin, feruza. Э loq viloyati kumush va qo`rg'oshin Farg'ona vodiysidan ko`mir va neft topib ishlatilgan. Ichki va tashqi savdo somoniylar davrida rivojlandi. Savdoning rivoji uzoq davlatlar bilan savdo o`sh а davrda keskin tusda avj oldi. X asrda tashqi savdo masalalalirda savdogarlar "sorrojlik cheklaridan" foydalanganlar. Somoniylar davrida ichki savdoda "foiz" deb atalgan mis chaqa, tashqi savdoda esa kumush tanga - dirxom ishlatilar edi. Kumush tangalar faqat xukumdor boshlig'i nomidan Marv, Samarqand, Buxoro va shashda davlat zorbxonalarida so`qilar edi. Somoniylar "ismoiliy" "Muhammadiy" "g'itrifiy" nomli kumish dirxomlar zarb ettirishgan. Kumush tanga xolida ko`proq sharqi й Evropa mamlakatlariga olib chiqilgan. X ars o`rtalarida Issiq ko`lning Janubiy va qashg'arda yashagan yagmo qabilalari kuchayib avval o`zlaridan Shimoliy Sharqdagi jikiy qabilalari bilan itfoq tuzadilar. Dastlab ular Ettisuvga xujumm qilib qorluqlarni bo`ysindiradi va qoraxoniylar davlatini tashkil qiladi. Yo!zma manbalarda yaxmolarning turkiy qavmlari ichida madaniy jixatdan eng qolog'i deb tariflaydilar. Bu yangi turk davlati podsholari "Arslonxon" yoki "Buxroxon" nomi bilan yuritilgan. Bu unvonlar bu ikki qabilaning totemi xisoblangan. Arslon - jikul qabilasining totemi. "Bug'ro" esa yag'mo qabilasining totemi bo`lgan. U og'ir yu к ko`taradigan tuya manosini bildirgan. 992 yilda Xason Buxroxon boshliq qoroxoniylar Movaraunaxrga xujum boshlaydilar. Ular Buxoroga yurish qilib qiyinchiliksiz somoniylarni engadilar va Buxoroni egallaydilar. Bug'roxon kasalligi tufayli qoshg'arga qaytadi. 996 yili

qoraxoniylar yana Buxoroga yurish boshlaydi. Э ndi Somoniylar davlatiga putur etadi va uning o`rnida qoshg'ordan Amudaryogacha cho`zilgan, Sharqiy Turkistonni bir qismini, Ettisu, Shosh, Farg'ona qadimgi So`g'dni o`z ichiga olgan qoraxoniylar davlati tashkil topadi. 1038 yilda mahalliy hukmdor. Ibroxim Bo`ritakin Amudaryo bo`yi viloyatlari Hutalon, Vaxsh, Chog'oniyonni g'aznaviylardan tortib oladi. U Farg'ona va Movaraunaxrni o`ziga bo`ysindirib mustaqil davlat boshqara boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga bo`linib ketadi. Birining poytaxti Bolasog'in bo`lgan qoraxoniylar davlati. Ikkinchisi Movaraunaxrdagi qoraxoniylar davlati edi. qoraxoniylar davlati el-yurt va viloyatlarga bo`lib boshqariladi. Э l-yurt hokimligi " Э loqxon"viloyat noiblari esa "Tekin" deb yuritilgan. Э loqxonlar o`z nomlari bilan chaqa tangalar chiqarar, viloyat mustaqilligi uchun intilar edi. Xo`jaligi Movaraunnaxrdagi qoraxoniylar dehqonchilik mavzelarini ham yaylovlarga aylantirganlar, ekinzorlar qoraxoniylar xonadonining tayanchi xisoblanar, turk qabilalarining asosiy mulkiga aylantirildi. XI asrda Movaraunnaxr va ayniqsa, Zarafshon vodiysida dala, poliz va bog'lar barpo bo`ldi. Э kin maydonlari qisqarib ketadi. Abu nasir Ahmadning yozishicha "Buxoro va uning atrofidagi erlar shunchalik (tushi) qadri tushib ketgan edig hatto uni tekinga ham berar edilar. Ammo u erlarni hech kim olishni istamasdi. qoraxoniylar davrida "Dehqon" degan nom o`zining "qishloq hokimi" ni anglatuvchima`nosini yo`qotib, qishloq mehnatkashlari uchun umumiy nomga aylanib ketdi. XI asrda erdan foydalanishning iqto tartibi juda keng yoyiladi. Bu tartib orqali qoraxoniylar bo`ysindirgan erlardan soliqni osonlikcha to`play olishgan. Shunday qilib XI-XII asrlarda Movaraunnaxr va Xurosonda mulkchilikning yangi turi - iqto` eralari kengayib uning asosiy shakllaridan biriga aylanadi. Bu davrda musulmon ruxoniylarga bo`lgan etibor kuchayishi va mamlakatda ular siyosiy tasirinig tobora ortishi vaqf erlari ancha ortishiga olib keldi. Biroq mayda xususiy mulklar turli vositalar orqali yirik erdorlar tasarrufiga o`tib, ularning maydoni kamayib boradi. O`sha davrda Movaraunnaxr va Xurosonda er egaligining to`rt turi mavjud edi: A) Mulki sultoniy - davlat erlari.

B) Iqto` - davlat tomonidan inom etilgan erlar. V) Vaqf erlari - maschid va madrasalarga qarashli erlar. G) Mulk erlari - shaxsiy erlar. Erlarning hammu turida ham barzikor (dehqonlar) yonlanib ijaraga ishlagan. Etishtirgan xosilning 0,3 qismini olgan. Xosilning yana 0,3 qismi davlatga soliq sifatida to`lashgan, qolgan qismini er egasi o`ziga olgan. XI-XII asrlarda shaharlar kengayadi va rivojlanadi. Samarqand, Buxoro, Termiz, O`zgan, Toshkent, Marv, Obivard va Niso kabi shaharlar ichki va tashqi savdo uchun xalma-xil xunarmandchilik maxsulotlari uchun hamda chaqa tangalar vositasi bilan olib boriladigan bozor tijoratning markaziga aylandi. Bu davrda ayniqsa kulolchilik shishasozlik, misgarlik va chilangarlik kabi sohalari rivoj topdi. Bu davrda sirli koshinkor, qobartma naqshli sopollar, rangdor shisha buyumlari, naqshinkor shisha idishlarixilma-xilligi va yuqori darajagi naqshinkorligi bilan ajralib turar edi. Hunarmandchilikning kengayishi ichki va tashqi savdoning rivajiga katta xissa qo`shdi. qoraxoniylar davrida Bolosog'un, Taroz, O`zgan, Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarida zarbxonalar bo`lgan. XI-XII asrlarda Movoraunnahr va Xurosondatovar-pul munosabatlari nihoyatda rivojlanib bu mamlakatning hamma viloyatlarini qamrab olgan edi. G'azna shaxri Xurosonning siyosiy markaziga aylanishi X asrning ikkinchi yarmiga to`g'ri keladi. g'aznaviylar davlatining asoschisi Sobuqtegin bo`lib, bu davlat uning o`g'li Muhammad g'aznaviy davrida musulmon olamining eng kuchli davlatiga aylandi. Bu davlatning hududi g'aznaviyning istilochilik yurishlari natijasida Shimol va Shimoliy Hindiston, Chog'oniyon va Xorazmgacha cho`zil ган bo`lib, unga Э ronning ham katta qismi kirgan. Masudbek davrida siyosiy kurashlar kuchayadi. Xorazm (1034 yil) Xorin ibn Oltintosh boshchiligida mustaqil bo`lib oladi. Lekin Masud ayg'oqchilari tomonidan Xorun o`ldiriladi. g'aznaviylar sultoni Masud Xurusonga yurish qilgan turkiy-saljuqiylar bilan ko`p bor to`qnashishga majbur bo`ladi. Xurosonga joylashib olgan saljuqiylar g'aznaviylarga katta havf tug'dirardi. 1035 yilda Saljuqiy lar Xurosonga yana xujum boshlaydilar. Saljuqiylarning nabirasi Tug'rul va Changri boshchiligidagi turkmanlar

g'aznaviylar qarorgohiga xujum qiladi. 1037 yilda aprel' oyida turkmanlar Marv uzil-kesil egallaydilar. Shu tariqa Xurosonda yangi davlat - Saljuqiylar davlatiga asos soladilar. g'aznaviylar va Sadjuqiylar o`zaro Xuroson uchuni ko`p bor to`qnashadilar. 1040 yil Dandanakon degan joydagi jang eng katta to`qnashua hisoblanadi. Bu jangda saljuqiylar to`liq ustunlikka erishadilar. Saljuqiy hukmdori Turg'ulbek g'oyat ko`p istilochilik urushlari uyushtiradi. Balh, Aroqning shimoli, Ozarbo`yjon, qurdiston va qo`xistonni bosib oladi. Saljuqiylar davlati poytaxti Gay shaxri bo`lgan. 1055 yilda Saljuqiylar Bog'dodga bostirib xalifadan o`z nomiga xutba o`qitishni talab etadi. Xalifa shundan keyin hokimiyatga egalik qilib dunyoviy hokimiyatni sulton unvoni bilan Tog'rulbekka topshiradi. Saljuqiylar xohi Malikshoh 1089 yil qoraxoniylar ichki nizosidan foydalanib Buxoro va Samarqandni egallaydi. Sulton Sanjar davrida Saljuqiylar poytaxti Marv shahriga ko`chiriladi. 1141 yil qutbiddin Muhammad Xorazmshoh saljuqiylarga xujum qiladi va ularni engadi. Shu tariqa Saljuqiylar davlati yakun topadi. Uning vrnida esa Xorazmshohlar o`z tasarrufiga oladigan buyuk Xorazmshohlar davlatiga asos solinadi. Xorazmshohlar davlati XII asrga kelib davlat sifatida shakllana boshlaydi. Bunga Xorazmshoh Otsizning xizmatlari katta. Saljuqiylar davlatidagi xar-qanday siyosiy variantdan Otsiz unumli foydalandi. U dastlab Xorazm bilan iqtisodiy jixatdan bog'liq bo`lgan Sirdaryoning etagi va Mang'ishloq yarim orolini egallaydi. Otsiz davrida Kaspiy dengizi ro Sirdaryoning o`rta oqimigacha bo`lgan erlarni bosib olgan edi. Xorazm davlati, ayniqsa Otsizning nabirasi davrida hududi ancha kengaydi. U Nishopur, Ray va Marv shaharlarini bosib oladi. 1194 yil Saljuqiy1lar sultoni Tug'rulga zarba berib Э ronni Xorazmga bo`ysindiradi. 1195 yil Iroqqa bostirib kiradi. Takash vafotidan so`ng uning o`g'li Sulton Muhammad taxtni egallaydi. Lekin bu davlat ichki siyosati yaxshi ahvolda emas edi. Takashning katta xatosi xotini Turkanxotunga mansub bo`lgan qipchoq qabilalariga erkinlik berish va davlat ishlariga Turkanxotinning arlashuvi ichki nizolarning kuchayishiga olib keldi. Bo`lib berilgan hududlarda vakillarning markaziy hokimiyatga ega emasligi XIII asrga kelib Chingizxon bosqiniga sabab

bo`ladi. qolaversa Xorazmshohlarning ichki siyosatidan norozi bo`lgan xalq ko`p bora isyon ko`tardi. Shu tariqa Xorazmshohlar zaiflashib Mug'ullarga osonlikcha egiladi. IX-XII asrlar tarixiy geografiyasi bilimlari. IX-XII asrlarda O`rta Osiyo geografiyasi tarixida o`ziga xos muhim va yorqin davrlardan biridir. O`rta Osiyo tabiati haqidagi IX-XII asrlardagi tasavvurlarning ikki muhim manbai bor. Birinchisi O`rt а Osiyolik olimlarning ilmiy asoslari bo`lsr, ikkinchisi chet el geogriflari va sayyohlarining ilmiy ma`lumotlaridir. Bu davrga oid geografik bilimlar Xorazmiy, Farg'oniy, Jayxoniy, Abu Zayd Balxiy, Beruniy, qoshg'ariy Zamaxshariy va Chag'miniy asarlarida o`z aksini topgan. Xorazmiyning eng yirik kartografik asari "Surat al-az" ("Erning tasviri") bo`lib, 1878 yil qohiradan topilgan. IX-XII asr geografiyasiga oid maxsus asar yaratgan O`rta osiyolik olimlardan biri At-Termiziydir. Uning "Salnoma va ro`znoma" asarida qadimiy turkiy kalendar'-muchal yili tahlili qilingan, dehqonchilik ishlari, ob-havo va tabiiy ofatlar berilgan. Abu Abdulla Xorazmiyning "Mafotix al-ulum" (Ilmlar kitobi) asari ham muayyan geografik ahamiyatga ega. Terminologik lug'at harakterdagi bu asarda tabiiy geografiyaga oid bo`lgan ko`plab terminlar izohlab berilgan. Abu Rayhon Beruniy o`zining "Al asor al-boqiya an al-qurun alqxolil" (O`tmish zamonlardan qolgan yodgorliklar) asarida turli tildagi ko`plab manbalar asosida yunrnlar, rimliklar, forslar, so`g'dlar, xorazmliklar, va boshqa xalqlarning barcha tarixiy davlari oid bayram hamda kalendar' sistemalari madaniy va adabiy tarixi aniq bayon qilingan. O`rta Osiyo geografiyasiga oid nodir manbalardan yana biri XI asrning turkshunos olimi Mahmud qoshg'ariyning "Devoni lug'oti turk" asaridir. Uning bu asarida butun dunyo xaritasi berilgan. Hamda juda ko`plab geografik hududlarga nomlar berilgan. O`rta Osiyo va unga tutash erlardagi qabilalar geografiyasi aks ettirilgan, geografik terminlar to`plapib ular izohlangan. Bundan tashqari ko`plab boshqa shu davr olimlarining asarlarida O`rta Osiyo tabiati, geografiyasi va boshqalari haqida ma`lumotlar berilgan.

XIII asr arafasida mo`g'il qabilalari Urug'-aymoqchilik tizimida yashamoqda edilar. 1204-1205 yillarda ichki kurashlar natijasida Temuchin boshchilik qilgan qabila boshqa mo`g'il qabilalarni qo`l ostiga birlashtirib yagona ulusni tashkil etdilar. Ular xozirgi Mo`g'iliston xududidagi Toli, Kerulan, Onon daryolar bo`ylarida chorvachilik Bilan shug'ullanib kelishgan edi. Birlashtirilgan davlat poytaxti etib qoraqoqo`rim belgilangan. 1206 yil chaqirilgan quriltoyda temuchin yagona xukmdor deb elon qilinib unga "Chingizxon" nomi berildi. Bu payt u Mo`g'illarga naymonlar keroitlar, tatarlar, ungutlar, uyg'urlar va boshqa qabilalarni birlashtirgan edi. Chingizxonning davlat chegarasi Irtishdan Manchjuriagacha Boyko`ldan Tang'utgacha cho`zildi. 1206 yilgi qurultoyda "Yaso" qonuni qabul qilindi. Yaso mo`g'il davlatini konstituttsiyasi bo`lib qoldi. Buyuk xondan tortib to oddiy fuqorogacha qonunga amal qilishi shart edi. 1207 yili Chingizxonning bosqinchilik yurish boshlandi. Shu yili Tong'utlar boj to`lamaganlikda ayblanib er mulklari talon-taroj qilindi. 1207-1208 yillarda Э nasoy xavzasi, Ettisuvning shimoliy qismi hamda mo`g'il erlari egallandi. 1211 yili Xitoyga yurish boshlandi. Bu yurish 1215 yili Pekinni egallash bilan yakunlandi. Xitoyni egallashi Chingizxonning keyingi yurishlarida muxim axamiyat kasb etdi. Bu paytga kelib "Iskandar Soniy" deb elon qilindi. Sulton Muxammad Xorazm shox (1200-1220) erlari Daytu qipchoqdan Iroq g'aznagacha Kasbiydan Ettisuvgacha cho`zilgan edi. O`zlarini davrining eng buyuk tojdori deb xisoblashgan. Ikki davlat arboblari o`rtasida, ikki davlat o`rtasida diplamatik munosabatlar o`rnatilgan, lekin asosiy mAqsad ayg'oqchilik ma`lumotlarini yig'ish edi. Oldindan tayyollangan bahonalar asosida 1919 yili Mo`g'illarning O`rta Osiyoga yurishi boshlandi. Birinchi zarba Turkiston va Etti suvga qaratildi. 200 ming kishilik Mo`g'il, Tatar qo`shinlari 4 yo`nalishga bo`lindi. Birinchi qismga o`g'illari Chig'atoy va O`qtoy boshchiligida O`tror qamalida qoldirildi. Ikkinchi qismga kata o`g'li Shuji boshchilik qilgan. Bu qism Sirdaryoning etagi orqali Sig'noq, O`zgan, Jan dva Yangikent shaxarlariga chiqishi kerak edi.

Uchinchi qism Oloqko`yon va Suketucho`rbiy qo`mondonligida Sirdaryoning o`rta qismi orqali Binokat va Xo`jandga chiqishlari kerak edi. To`rtinchi asosiy qismga Chingizxonning o`zi boshchilik qilib Buxoro yo`nalishda yurish boshladi. 1221 yili qishda Xorazmshoxlar poytaxti Urganch egallandi. Shaxar olingach Mo`g'il-tatarlar janubga-Balx, Xirot Marv va g'azna shaxarlarini talash uchun yo`l oldilar. O`rta Osiyo va uning xanubidagi erlar egallagach Chingizxon 1223 yili Kavkazga chiqdi va rus inyazlarini tor-mor keltirdi. Sarkardalar Jebe va Subatay boshchiligida qo`shinlar Kalkada Ruslar Bilan to`qnashdilar, 1223 yili Bulg'or egallandi. Chingizxon tiriklik paytidayoq zabt etilgan butun erlarni o`z o`g'illariga bo`lib berdi. Katta o`g'li Jujiga Janubiy Sibirv, Ddashtqipchoq , Volga bo`yi Shimoliy Xorazm va Darbongacha bo`lgan erlar berildi. Ikkinchi o`g'li Chig'atoyga SharqIy Turkiston, Ettisuv Movorounaxr Xorazmning janubiy xududlari va yana Balx, Badaxshon, qobul, g'azna to Sind daryosigacha bo`lgan erlar. Uchinchi o`g'li O`qtoyga vatani Mo`g'iliston va Xitoy. To`rtinchi kenjatoy o`g'li To`liga Xuroson va Э ron erlari berilda. Har to`rt ulus ulug' xoqonga bo`yin egar edi. Xoqon poytaxti qoraqo`rim edi. Chig'atoyga berilgan erlar Chig'atoy ulusideb nomlanib poytaxti Beshbalig' shahri edi. Mo`g'illarning o`troq halqni boshqarish tajribalari bo`lmaganligi tufayli mahalliy zodogonlar xizmatidan foydalanganlar. Muxmud Yalovoch ham shular jumlasidan edi. Bundaylar noib etib tayinlanib, ular orqali butun aholidan soliq yig'ishtirilib olinar edi. SoliqLar miqdori "Yaso" qonunlariga ko`ra belgilanar edi. Asosiy soliq "kalon" bo`lib xosilning 1g'100 qismidan olingan. "qopchur" solig'i(1935) chorva solig'i bo`lib har 100 boshdan bita olinar edi. Davlat xazinasi uchun "Shulen" yoki "Shulsi" solig'i belgilangan bo`lib, har bir podadan 2 yashar qo`y va qimiz uchun har mingta otdan 1 ta biya olinar edi. "Yom" larning xizmat xarajati ham aholidan undirib olinarji. Mo`g'il xukmdorlariga yaxshi xizmat qilgan mahaliy zodogonlar va savdogarlar turli payzalar Bilan taqdirlanar edi. Kun tabaqa

vakillari esa ikki tomonlama zulm ostida qoldilar. Shu tufayli 1238 yilgi Maxmud Tarobiy kabi qo`zg'olonlar kelib chiqadi. XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mo`g'il zodogonlari o`troq xayot tarziga ko`cha boshladilar. 1269 yili Chig'atoy ulusi xoni qaydu mo`g'il shahzoda va no`yonlarini quriltoyga chaqirib tog' va cho`llard а yashashga, shahar atrofiga manzil ko`rmaslik, sababsiz, ekinzorlarni payxon qilmaslik qaror qabul qildi. Lekin mo`g'il zadogonlarining o`troqlashuvi davom etdi. Chig'atoy ulusida erga egalik qilishning 4 turi mavjud edi: 1-chisi Mulki devon-davlat erlari, 2chisi mulki inju-xon noiblari va ularning avlodlariga qarashli erlar, 3-chisi mulki vaqf-masjid, madrasa, xaloqo, mozor va mAqbaralarga qarashli erlar, 4-chisi Xususiy mulk. Chig'atoy ulusida savdo xo`jalikni asosiy turlaridan biri edi. Ma`sudxon davrida (12 1289) pul tavar munosabatlarini tartibga solish mAqsadida 16 ta shaxarni bir xil vazn va o`lchovda bo`lgan sof kumush zarb ettirildi. Asta sekinlik bilan savdo, xunarmandchilik, dexqonchilik iziga tushadi. Yana bir pul isloxoti Kepekxon (1309; 1318-1326) davrida o`tkaziladi. O`roqlikni va Islom dinini afzal ko`rgan Kepakxon iqtisodiy xayotni tartibga solish mAqsadida ma`muriy va pul isloxoti o`tkazildi. U davlatni viloyat va tumanlarga bo`ladi. Tijorat uchun umumiy nomi "kepaki" deb ataluvchi yirik kumush tangalar-dinor, mayda kumish tangalar- derhamni muomilaga kiritdi. "Kepaki" temuriylar davrida ham muomilada bo`lgan. O`troqlasha boshlagan mo`g'il xonlari shaxar qurilishga ham etibor Bera boshladilar. Duvoxon (1291-1306) davrida Andijon shaxriga asos solindi. Kepekxon Nasaf shaxri janubida saroy qurdirdi va joy qarshi nomini oldi. Bu shahar Kepekxon davlatini poytaxti bo`lib qoldi. Mo`g'illar hukmdorligi O`rta Osiyo fan arboblari uchu no`ta og'ir davr bo`ldi. Ko`pchilik olimlar xalok bo`ldi, bir qismi chet elga ketib o`sha erda ijod etishga majbur bo`ldi. Mo`g'illar davriga oid o`lkamiz geografiyasi haqidagi malumotlar ikkiga: sharq olim va sayyoxlarining asarlari va mo`g'il xukmdorlari xuzuridagi Rim papasi elchilarining sayyoxlik malumotlariga bo`linadi. Shunday asarlardan biri Xitoylik sayyox Chan Chunning Chingizxon topshirig'iga ko`ra 1221-1223 yillarda O`rta Osiyoga qilgan sayyoxati asosida vujudga kelgan. "SiYuTszi"

"g'arbga qilingan sayyoxat tasviri" asaridir. Uning sayyoxati qozag'istonning shimoliy-sharqi- Shimoliy qIrg'iziston-Chuv vodiysi-Talas vodiysi-Sirdaryo- SamarqAnd-Amudaryo-Balx marshuriti bo`yicha o`tgan. Chan Chun asarda o`zi bo`lgan xududlarning rel'efi, iqlimi, erlari haqida yozgan. M. Sirdaryoning oqimi, suvga chanqoq Mirzacho`l va qizilqum. Iqlimga e`tibor bergan va uni Oltoy Bilan solishtirgan. O`rta Osiyo tabiatiga xos mexalar haqida. . . Yana bir agar Muhammad Avfiy qalamiga mansub bo`lib "Javomial-xikoyat va al-rivoyat" (1227) asaridir. Asar bir necha bobdan iborat bo`lib erning umumiy tasviri va unda yashaydigan turl и halqlalr haqida ma`lumot bergan. Xitoy haqida, shimoliy-SharqIy Evropa va O`rta Osiyodagi turkiy halqLar haqida, Rim va Yunonlar haqida, Arabiston, Xindiston, Xabashiston tasviri, Kaspiy dengizdagi orollar, Kaspiyga yaqin halqLar va ularning xayti xaqida keng ma`lumotlar berilgan. Ushbu asarga Sho`rolar davrining Rus olimlari juda yuqori baho berganlar. Tarixiy geografiya faniga o`z xissasini qo`shgan O`rta Osiyolik olimlardan yana biri Faxriddin Banokatiy (XIV asr boshlari) dir. Binokatiyning "Tarixi Binokatiy" (yoki "Ravzat ulul al-bob fi tavorix ul akobir va ansob" - "Ulug' kishilarning tarixi va nasabi bobida donishmandlar bog'i") asarining VII bobbi geografiyaga bog'liq. Unda Xindiston, Armaniston, Э ron, Rum, Xitoy, Mo`g'iliston, arab va yaxudiylarerlaridan hamda O`rta Osiyoning tabiati, aholisi to`g'risida zarur ma`lumotlar bor. O`rta Osiyoda mo`qullar hukmronlik qilgan davrdagi o`lka geografiyasi, uning tabiati, tarixi, shaharlari va asholisi haqidagi ma`lumotlar tarixchi Rashididdin (1247-1318), Jamol qarimiy, Abul Fido (1273-1332) va mashhur arab sayyohi Ibn Batuta (1304-1377) asarlarida ham uchraydi. Biroq bu ma`lumotlar geografik mohiyati jthatidan ilk o`rta asr klassiklari ma`lumotiga deyarli muhum yangili к qo`sha olmaganligi uchun ulrga maxsus to`xtab o`tmaymiz. Evropalik o`rta asr elchilari orasida Osiyo geografiyasi tarixida eng katta iz qoldirgan sayyoh venetsiyalik dvoryan Marko Polodir (1254-1324). Biroq bu mashhur sayyoh o`z sayyohatida O`rta Осиё territoriyasida Pomirdagina bo`lgan.

Marko Polo 1274 yil eron-BalxPomir orqali qashqarga Matteno Poloning 1260 yil. O`rta Osiyoda bo`lib, Xiva-SamarqandTurkiston-Shimoliy Tyanshan' marshurit и bo`yicha kezib, O`rta Osiyo haqida to`plagan ma`lumotlaridan ham foydalangan. Xulosa qilib aytsak, O`rta Osiyoda mug'ullar hukmronligi bu o`lka haqidagi geografik tasavurlarning rivojlanishiga katta salbiy ta`sir ko`rsatdi. Bu davrdan SAqlanib qolgan kamdankam manbalar O`rta Osiyo tabiati to`g'risida bir butun va mukammal tasavvur hosil qilmaydi. Adabiyotlar: 1. Ulug`bek. To`rt ulus tarixi. 2.Raximbekov R. U Dontsova 3,4 O`rta Osiyo tabiatini geografik o`rganish tarixi. Toshkent 1982 yil. 3. Karimov Sh, Shamsiddinov R Vatan tarixi. (1 kitob). Toshkent 1997 yil. 4. Tarixiy geografiya ma`ruzalar matni. Namangan 2001 yil.

Похожие

O’rta Osiyoning XIV-XV hamda XVI-XVIII asrlardagi tarixiy geografiyasi

Ilk o`rta asrlar geografiyasi va arablarning O’rta Osiyoga istilo davri tarixiy geografiyasi

Mustaqillik davri tarixiy geografiyasi

Xonliklar davri tarixiy geografiyasi

O’zbekistonning sovet davridagi tarixiy geografiyasi