Ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish shakllari - География - Рефераты

Ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish shakllari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish shakllari Reja: 1. Umumiy ta`rif 2. Mujassamlashuv shakli 3. Ixtisoslashuv 4. Kooperatsiya 5. Kombinatsiya

Ishlab chiqarishni tashkil kilishining barcha shakllari mujassamlashuv (kontsentratsiya) ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinatsiya ayni paytda ijtimoiy va xududiy tomonlarga ega. Albatta iqtisodiy va ijtimoiy geografiya uchun ishlab chiqarishnish xududiy tomoni yetakchi rol o`ynaydi Shunga q aramasdan bu nuktlarni bir — birlari bilan bog`liq bo`lman holda o`rganish taxlil q ilish biridan ikkinchisiga o`ta bilish geografik fikrlashning muhim hususiyatidir. Mujassamlashuv yoki ishlab chiqarishnish to`planishi xalq xo`jaligining barcha tarmoqlariga tegishlidir Ammo geografik ji x atdan u eng avvalo sanoat, qishloq xo`jaligi va transport ya`ni moddiy sohalarda yaqqol namoyon bo`ladi. Q olaversa i q tigodiy geografiya fanining ob`ektini aynan shu tarmoqlarning xududiy tashqi ta`siri ularning joylashish hususiyatlarini belgilab beradi. Chunonchi sanoat uchun «nu qt a» yoki tugun ko`rinishidagi x ududiy tashkil etish, qishloq xo`jaligiga areal yoki mintaqaviy (zonal) transport uchun esa lentasimon yoki chizi k shaklidagi joylashuv xosdir Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya ma`lum darajada xuddi ana shu nu qt alar — sanoat markazlari va tugunlari areal va zonalar tomonlarini o`rganadi. Ularning joylashuvi, aloqasi va x ududiy tashkil etilishi esa yuqoridagi tarmoqlar joylashuvi bilan belgilanadi. Masalan aholi va unga xizmat ko`rsatuvchi sohalarning xududiy tizimlari sanoat, qishloq xo`jaligi va transport geografiyasi asos- ida amalga oshiriladi. Mujassamlashuv sanoat misolida juda ani q va sezilarli ko`rinadi . Bu borada ishlab chiqarish fondi, yalpi ma x sulot yoki ishchi va xizmatchilarni turli yiriklikdagi korxonalarda yi g ilishi to`planishi sof holdagi ishlab chiqarish yoki korxona mujassamlashuvi ularning shaharlar va rayonlar joylashuvini esa urbanistik va x ududiy mujassamlashuv sifatida ko`rsatish o`rinli. Mujassamlashuvning bu shakllari bir —biriga o`tib turadi va turli rayon yoki mamlakatlarga har xil birikma bo`ladi. Chunonchi shaharning markazlashuv darajasi ma`lum bir bos q ichi yetgandan keyin o`ziga xos vaziyat vujudga keladi ya`ni endi mazkur shaharda q uo`himcha korxonalarni ko`rish imkoniyati qolmaydi. Ekologik uy — joy transport muammolari keskinlashadi ko`rish uchun yer maydoni ham yetishmaydi va ayni paytda yangi korxona bu markazdan olisda

joylashuvni ham «istamaydi». Demak yirik shaharda ham emas undan o`zo q da ham emas shaharning ichki imkoniyati yo`q korxona esa undan yiroqlasha olmaydi. Natijada yangi korxona yoki ilmiy tekshirish muassasalari oliy u q uv yurtlari yirik sha har ning ta`sir doirasida o`rnashadi — shahar aglomeratsiyasi yoki sanoat tuguni vujudga keladi. Yuqorida keltirilgan muloxazalarga misol qilib Toshkent atrofida joylashgan go`sht kombinati (Urtaovul shaharchasi) ToshGRES Toshkent qishloq xo`jaligi universiteti (Yalan g och manzilgo x i) yadro fizikasi institugi (Ulug`bek sha har chagi) alkogolsiz ichimliklar kombinati ( K ibray) va boshqalarni ko`rsatish mumkin. Toshkent aholisi extiyoji va xo`jaligi uchun zarur bo`lgan bu korxonalarning poytaxtda q urishning iloji yo`q, lekin ular iste`molchi sanoat ilm —fan markaziga yaqin bo`lmo g` i lozim. Bundan yana bir xulosa ya`ni ishlab chiqarish mujassamlashuvi bilan sha har rivojlanishi o`rtasidagi munosabat kelib chi q adi. Dastlab sha har ning vujudga kelishi va ulg`ayishida ishlab chiqarishni joylashtirish (mujassamlashuv) yetakchi rol o`ynaydi keyinchalik esa shaharning o`zi ishlab chiqarishning x ududiy tashkil etish omiliga aylanadi Endi turli shakldagi mujassamlashuvga misol keltiraylik . Masalan O`zbekiston sanoat ma x sulotining yarmidan ko`pini har birida 2000 dan ortiq ishchi ishlaydigan korxonalar ishlab chiqaradi deb faraz q ilaylik. Bu ishlab chiqarish yoki korxona darajasidagi mujassamlashuvdir. Toshkent sha x rida mavjud korxonalar O`zbekiston Respublikasi sanoat ma x sulotining taxminan 20 foizini beradi —bu urbanistik mujassamlashuv bo`ladi. Agar Farg`ona vodiysini respublikamizning asosiy pilla yoki meva maskani neft ma xs ulotlar yoki o`simlik moyi chi q aruvchi rayoni sifatida ko`rsak u holda x ududiy mujassamlashuvni nazarda tutgan bo`lamiz. Mujassamlashuvning yuqori yoki pastligi ayni paytda ma`lum bir sohaning rivojlanganlik darajasini belgilaydi. Bu yerda «umumiy maxraj» bo`lib sha har , viloyat yoki boshqa bir joyda yashovchi aholining ulushi xissasi xizmat qiladi. Aytaylik Farg`ona vodiysida O`zbekiston res- publikasi aholisining 27 foizi joylashgan. Agar u yoki bu ishlab chiqarish ko`rsatkichi shu ra q amdan q ancha yuqori bo`lsa u holda mazkur ishlab chiqarish tarmog`i vodiyda rivojlangan

mujassamlashgan bo`ladi. Korxona, urbanistik va x ududiy mujassamlashuv turli rayon yoki mamlakatlarda turlicha birikma hosil qiladi. Nisbatan past darajadagi urbanistik mujassamlashuvida korxona yoki ishlab chiqarish mujassamlashuvi yuqori bo`lishi ham mumkin Bunga kichiqroq shaharda masalan Xivada katta gilam- kombinatining joilashuvi misol bo`la oladi. Xuddi shunday past darajadagi urbanistik mujassamlashuv yuqori ko`rsatkichdagi xududiy mujassamlashuvga ham olib keladi. Bu holda mazkur xududda juda ko`p kichik sanoat punkti yoki markazlari mavjud bo`ladi. Xuddi shu vaziyatii respublikaning ko`pgina viloyatlaridagi (Andijon, Buxoro, Farg`ona Qashqadaryo, Namangan, Xorazm va h,k,) to`qimachilik korxonalarining tar q o q filiallar asosida joylashganligida uchratamiz. Shu bilan birga past darajadagi x ududiy mujassamlashuvi yuqori urbanistik ko`rsatkich bilan ham uy g` unlashgan holda keladi. Masalan bir va qt lar Fransiya deganda avvalo uning poytaxti Parij, Vengriya ramzida esa Budapesht tushunilar edi . Hozir ham qo`shni Qirg`iziston Respublikasida ishlab chiqariladigan yalpi maxsulotning talaygina qism ini uning poytaxti Bishkek beradi. Shunday qilib yuqori darajadagi mujassamlashuv ayni q sa o`ta yirik korxonalarni barpo etish hamma va q t ham ijtimoiy —iqtisodiy ji x atdan samarali emas. Bunday xollarda tayyor ma x sulotni transportda tashish harajatlari ko`payadi ishchi kuchi yetishmaydi va eng muhimi — ekologik muvozanat buziladi. Xo`sh q aysi darajadagi mujassmlashuv ma` qul degan savol tug`iladi. Axir ayni bir x ajmdagi maxsulotni turli xil birlikdagi korxona sha har yoki rayonlarda ishlab chiqarish mumkin —ku!. Bu yerda ham bir tomonlamalik qat`iylik zararli va xatarlidir deb o`ylaymiz; Binobarin turli xil yiriklikdagi korxonalar, shaharlar bo`lgani ma q sadga muvofi q bo`lsa kerak. Demak mujassamlashuv ob`ektiv qonuniyat biroq u barcha mamlakatlarga xos va iqtisodiy samaradorlikka ega bo`lsada uning ma`lum chegarasi ko`lami doirasi bo`lishi shart.

Mamlakatning birgina aksariyat x ollarda poytaxt shahar asosida rivojlanishini Lotin Amerikasi davlatlarining yaqin o`tmishdagi tara qq iyoti yoki hozirgi Afrika mamlakatlari misolida ko`rishimiz mumkin. Ushbu mamlakatlar o`z ijtimoiy —iqtisodiy borlig`ini ularning eng yirik markazi bo`lgan poytaxt sha x rida mujassamlashtiradi. Bunday xollarda ishlab chiqarishning bir tomonlama yoki nomutanosib x ududiy tarkibi o`ta markazlashgan mujassamlashuvni bildiradi. Respublikada ham fa q at Toshkent yoki Toshkent viloyatini rivojlantirib q olgan mintaqalarni o`z xolicha q oldiraverish ham yaramaydi albatta. Shu bois Qoraq alpogiston Respublikasi Xorazm Surxondaryo Jizzax kabi viloyatlar ijtimoiy — iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish mustaqil davlatning ilmiy aosida ishlab chiqariladigan mintaqaviy siyosatida o`z aksini topmo g` i lozim. Markazlashuv mujassamlashuvning bir ko`rinishidir. Bu yerda ishlab chiqarish korxonalari yoki boshqa tashkilotlar va sohalarni asosan birgina shaharda joylashuvi tushuniladi. Ayni paytda mamlakat yoki xo`jalik boshqaruvining bunday tizimi yakka x okimlik — monopoliyaga olib kelishi turgan gap, bu esa ma q sadga nomuvofi q dir. Yuqoridagi ma`noda mujassamlashuv tushunchasi hamma va q t markaz tushunchasini ifodalaydi. Shub x asizki, bu markaz balandro q turishi ko`zga ya qqo l va darxol tashlanishi lozim. Ammo, «markaz» deganda shaharlarni umuman sanoat yoki madaniyat markazi sifatida qarash ham to`g`ri bo`lmaydi . Qolaversa, hamma shaharlar ham sanoat, madaniyat markazidir. Shuning uchun sha har ning aynan q aysi sanoat tarmog`i markazi ekanligini ani q lash ma` qul ro q hisoblanadi. Chunonchi, Angren umuman sanoat markazi emas, balki ko`mir sanoat markazi, Mar g` ilon yoki Namangan esa tu k imachilik, Asaka xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda bunyod etilayotgan mashinasozlik sanoatining markazlari ekanligini ko`rsatish to`g`riro q bo`ladi. Ixtisoslashuv ham ishlab chiqarishni tashkil etishning muhim shakli bo`lib, u mehnat ta q simoti va iqtisodiy rayonlarni tarkib topishi bilan chambarchas bog`liq. Uning uch bos q ichi va uch turi mavjud. Ixtisoslashuvning uch bos q ichi deganda korxona, shahar yoki rayon miqyosidagi ixtisoslashuvi tushuniladi. Boshqacha

qilib aytganda, ularning har biriga x ududiy yoki ijtimoiy mehnat ta q simoti natijasida ma`lum bir ma x sulotning ishlab chiqarilishi biriktiriladi. O`z navbatida, ixtisoslashuv shu korxona (u jamoa xo`jaligi bo`lishi ham mumkin), shahar rayonlarning « q iyofasini», ularning mehnat ta q simotida tutgan o`rnini belgilab beradi. Ixtisoslashuvning uch turi —bu qism (detal), texnologik yoki yarim maxsulot (polufabrikat) va predmet (tayyor maxsulot ishlab chiqarish ixtisoslaiguvidir ixtisoslashuvning bunday ko`rinishlari bir —biri bilan uzviy bog`liq va ular turli x ududiy bos q ichda o`zgacha hususiyatga ega. Ixtisoslashuv o q ibatida xalq xo`jaligining tarmoqlari vujudga keladi, iqtisodiy rayonlar, sha har larning funktsional turlari shakllanadi. Shu bilan birga u tash k il transport iqtisodiy aloqalarini ta q ozo etadi, chunki ishlab chiqarilgan va ma x alliy iste`moldan ortib q olgan maxsulot chetga chiqariladi va mazkur rayonda yetishmaydigan ma x sulot esa boshqa joylardan keltiriladi , ixtisoslashuvni ani q lash uchun bir necha shart va sharoitlar zurur. Muhimi — ma x sulot fa q at shu joy talabini q ondiribgina q olmay, balki ortiqchasi-boshqa rayonlarga —bozorga chiqarilishi yoki tovar hususiyatiga ega bo`lishi kerak. Masalan: respublikamiz paxta tolasi, pilla, tog` —kon sanoati, qishloq xo`jaligi mashinasozligi va boshqa sohalarga ixtisoslashgan. Uni ip yoki ipak gazlamasi, un neft sanoatiga ixtisoslashgan deyish bir oz mushko`lro k , sababi — bu ma xs ulotlar O`zbekistonda Hozir cha yetarlicha ishlab chiqarilmaydi va ular maxalliy talabni tula k ondira olmaydi. Ixtisoslashuv, albatta fa q at moddiy ishlab chiqarishga tegishli emas . U barcha ijtimoiy jab x alarga ham molik hususiyatidir. Q olaversa, ayrim oliygo x lar u q ituvchi, boshqalari — agronom, muxandis tabobatchi kabi mutaxassislarni tayyorlaydi. Chunki bu oliygoxlar aynan ana shunday xodimlarni tayyorlashga ixgisoslashgan. Ixtisoslashuvning ham mujassamlashuv kabi o`zining chegarasi bo`lishi lozim, o`ta tor ixtisoslashuv bir tomonlamalikka (ijtimoiy xayotda tor fikrlashga) yo`l harajatlarining ko`payishiga olib keladi. Ulkan korxonalarni k o`rish qanday zararli bo`lsa, xaddan tashqari tor ixtisoslashuv, yakkaxokimlik

ham shuncha xatarlidir. Afsuski, yaqin o`tmishda mamlakatimiz qudrati , uning rivojlanganlik darajasi shu «yirik», «eng katta», «yagona» kabi tushunchalar bilan ifodalanar, «birinchi» bo`lishi esa ko`p x ollarda q olgan barcha sohalarda qoloql ikni anglatar edi. Ammo bu mulo x azalardan notu g` ri xulosa chiqarish ham kerak emas, chunki ixtisoslashuvsiz sha har , tuman, viloyat iqtisodiy rayonlarning, k olaversa, jamiyat va kishilarning o`zini ham rivojlanganligini tasavvur k ilish q iyin. Shuning uchun ixtisoslashgan tarmoqlar bilan birgalikda boshqa yordamchi yoki ikkilamchi sohalar ham x ech bo`lmaganda ma x alliy e h tiyoj doirasida rivojlangan bo`lishi lozim. Bu yerda ixtisoslashgan tarmoqni daraxtning tanasiga daryoga, k o`shimcha tarmoqlarni esa daraxtning shox va shoxchalariga, daryolarning irmo k lariga o`xshatish o`rinli. O`z —o`zidan ma`lumki, tanasiz shox ham bo`lmaydi, shoxsiz daraxt esa —bu oddiy butadir, irmoqsiz daryo ham barkamol daryo tizimini shakllantirmaydi. Demak, ixtisoslashuv kompleks, har tomonlama rivojlanish bilan uy g unlashuvi kerak. Zero, ixtisoslashuvda yo`l q o`yilgan xatolar o q ibatini hozir gi kunda sezib turibmiz. Bu kamchiliklar ayni q sa, sobi q Ittifoqdosh respublikalarning o`zaro iqtisodiy aloqalarini bo`zilishida o`z aksini topmo q da. Shu sababli e`tibor ko`pro q har bir respublikaning mumkin q adar atroflicha rivojlanishiga q aratilmo q da . Albatta, bunday taraqqiyot respublikani jahon hamjamiyatidagi boshqa mamlakatlardan farq k ildiruvchi, uning o`rnini belgilab beruvchi ixtisoslashgan tarmoq l arni takomillashtirish orqali amalga oshirilishi ma q sadga muvofiqdir. Kooperatsiya pirovard natijada muayyan bir ma x sulot yaratish uchun turli korxonalarning hamkorligidir . Bu korxonalar fa q at bir yoki ikki tarmoq q a tegishli bo`lmasligi mumkin. Shu bilan birga kooperatsiyada x ududiy birlik barcha ixtisoslashgan korxonalarning bir joyda o`rinlashuvi uncha sezilmaydi va aksincha, ularning tar q o q holda joylashuvi ko`zatiladi. Kooperatsiyada qatnash uvchi korxonalar soni vujudga kelayotgan ma x sulotning murakkabligiga bog`liq . Chunonchi, mashinasozlikda, ani q ro g` i yengil va yuk mashinalarini ishlab chiqarish uchun juda ko`p e x tiyot qism lar, detallar kerak. Shu bois bunday mashinalarning yaratilishida yuzlab ixtisoslashgan korxonaharning ulushi bor

Masalan, Moskvada yengil avgomobil yoki Lixachev nomli zavod, Tolyattidagi Volga avtomobil zavodi (Jiguli) va shunga o`xshash birlashmalar 200 va undan ortiq, korxonalar bilan hamkorlik qiladi. Madomiki asosiy yakunlovchi yoki yig`uvchi bosh korxona ko`p joydan asbob — uskunalar detall va jixozlar olar ekan u transport geografik ji x atdan ko`l ay nu q tada o`rinlashuvi zarur. Kombinatsiya kombinatlash kooperatsiyaga o`xshab korxonalar birlashmasidan iborat. Ammo bu yerda tar q o q holda joylashgan birlik emas, balki ularning xududiy umumiyligi tushuniladi . Shu sababli kombinatsiyada kooperatsiyadan farqli o`laro q ko`pro q x ududiylik namoyon bo`ladi. Bu ikki yuzaki q araganda bir —biriga o` xshash tushuncha o` rtasida boshqa farqlar ham bor . Xullas, bu shaklni k aerda «kombinat» so`zini uchrasak uni usha sohada ko`rasiz, x atto aholiga xizmat ko`rsatuvchi tarmoq l arda ham (maishiy xizmat kombinatlari). Sanoatda kombinatlar bir necha texnologik ji x atdan bog`liq bo`lgan zavod yoki sexlardan tashkil topgan bo`ladi. Chunonchi qora metallurgiya kombinatlari ani q ro g` i to`la siklli kombinatlar cho`yan po`lat va prokat ishlab chi q aruvchi zavodlar birlashmasidir. Agar ularning bittasi bo`lmasa u holda kombinat to`li q siklga ega emas (Bekoboddagi O`zbek metallurgiya kombinati xuddi shunday korxonalardandir) To` q imachilik kombinatlari yigiruv bo`yo q lash, tayorlash sexlaridan iborat xom ashyo bitta —paxta tolasi yoki pilla ma x suloti. Go`sht kombinatida ham yagona xom ashyo asosida bir necha maxsulot go`sht konserva, kolbasa kabi boshqa ma x sulotlar olinadi. Uning chi q indisidan masalan, suyak va q ondan qishloq xo`jaligi va tibbiyot sohasida foydalanish mumkin, terisi esa oshlagandan so`ng charm - poyafzal sanoatida ishlatiladi. O`rmon, sement —shifer kimyo kombinatlarining tuzilishi ham xuddi shunday. Q olaversa markazlashgan issi q lik elektr stantsiyalari ham kombinat hususiyatiga ega chunki ular ayni paytda elektr energiyasi va par (bu g` ) beradi. Shunday qilib kombinatsiya sanoat tarmoq l arining ko`pchiligiga xosdir . Faqat mashinasoziqda «kombinat» so`zini uchratmaymiz, ammo moxiyatan bu yerda ham u mavjud zotan metalldan asosiy ma x sulot bilan bir qator da xalq

iste`mol mollari ham ishlab chiqariladi. Masalan, Toshkentdagi Chkalov nomli aviatsiya birlashmasi samolyotdan tashqari avtomobil uchun ba`zi bir ehtiyot qism lar, bolalar aravachasi va shunga o`xshash turli xil xalq iste`mol mollarini ham ishlab chiqaradi. Umuman olganda ishlab chiqarishning ijtimoiy shakllari o`zaro bog`liq. Chunonchi, ixtisoslashgan korxonalar yoki kooperatsiya va kombinatsiya doirasidagi ishlab chiqarish bu g inlari ham u yoki bu ko`rinishda mujassamlashuvni anglatadi. Biroq bu yerda ularning bir joyda to`planganligi, yi g` ilganlik darajasi boshqa joylarga nisbatan yuqori bo`lishi lozim, aks holda tom ma`noda mujassamlashuv bo`lmaydi. Mujassamlashuv yoki ixtisoslashuv ayni paytda shu sohaning rivojlanganligidan dalolat beradi. Ammo bu rivojlanganlik mujassamlashuvda korxona yoki tashkilotning kattaligi, ko`lami bilan o`lchansa ixtisoslashuvda esa u o`z ifodasining yagonaligi, noyobligi va betakrorligida topadi. Hozir gi sharoitda mamlakat iqtisodi yo tini ham «pastdan» ham «yuqoridan» k o` rish lozim. Binobarin, xorijiy davlatlar sarmoyalari orqali yoki ular bilan hamkorlikda barpo etilayotgan sanoat korxonalari uchun ularga zarur bo`lgan texnologik qism lar, detal va dastgo x larni o`zimizda tayyorlash imkoniyatlarini vujudga keltirish zamon talabidir. Shu bilan birga mavjud imkoniyat va resurslardan to`la foydalangan xolda mamlakatimiz x ududida ko`pro q tayyor ma x sulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni rivojlantirish va jahon bozorida faol ishtirok etishiga katta ahamiyat berish lozim. Tayanch tushunchalar: Ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari, mehnat taqsimoti, mujassamlashuv, ixtisoslashuv, koopretsiya, kombinatsiya.

Adabiyotlar 1. K.Vaxobov, M.Tillaboeva. «Iqtisodiy geografiya asoslari». Toshkent, 2001 y. 2. A.S.Soliyev. «Iqtisodiy geografiya asoslari» Ma`ruzalar matni. 3. A.S.Soliyev. «Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari». Toshkent, 1995 y. 4. G.Assonov, M.Nabixonov, I.Safarov. «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi». Toshkent, 1994 y. 5. A.Soliev, R.Muhammadaliyev. «Iqtisodiy geografiya asoslari». Toshkent, «O`zbekiston» - 1995 y.

Похожие

Sanoatda ishlab chiqarishning ijtimoiy tashkil etish muammolari

Ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etish shakllari

O‘zbekiston respublikasida nomoddiy ishlab chiqarishning ijtimoiy iqtisodiy ahamiyati

Ishlab chiqarishning texnik iqtisodiy asoslari

Sanoat ishlab chiqarishning asosiy miqdor va sifat ko'rsatkichlari