Eron Islom Respublikasi - География - Рефераты

Eron Islom Respublikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

5078 KB

Eron Islom Respublikasi Reja:  Geografik o‘rni va chegaralari.  Tabiiy sharoiti va resurslari.  Tarixi.  Davlat tuzumi va siyosiy partiyalari.  Aholisi va mehnat resurslari  Xo‘jaligiga umumiy ta’rif.  Qishloq xo‘jaligi.  Eronninng tashqi iqtisodiy aloqalari.  O‘zbekiston va Eron munosabatlari.  Ichki tafovutlari.

Tayanch so‘z va iboralar: relyef; cho‘l; yassi tog‘; pasttekislik; delta; voha; allyuviy; koriz; neft; kokslanuvchi ko‘mir; uran; flora; teokratik yakka hokimlik; emigratsiya; imigratsiya; urbanizatsiya; irrigatsiya; ekstensiv xo‘jalik; lalmi; tranzit; neft quvuri. Geografik o‘rni va chegaralari. Eron Islom Respublikasi Osiyoning Janubi- G‘arbida joylashgan mamlakat. Eron bilan shimoli-g‘arbdan chega ralanuvchi Turkiyadan, sharqdagi Afg‘oniston va Pokistondan, g‘arbdagi Iroqdan maydon jihatidan ustun turadi. Agar Yevropa davlatlari bilan taqqoslasa, u holda Angliya, Ispaniya, Fransiya, Italiya, Shvesariyani birga qo‘shib olganda Eron xududiga teng bo‘ladi. Osiyo davlatlaridan faqat Xitoy va Hindiston maydondan kichik. G‘arbdan Iroq (1458 km) va Turkiya bilan (499 km), shimolda Turkmaniston (992 km), Ozarbayjon (611 km) va Armaniston bilan (35 km), Sharqda Afg‘oniston (936 km) va Pokiston (909 km) bilan, janubda Fors ko‘rfazi va Ormuz bo‘g‘ozi suvlari bilan, shimolda Kaspiy dengizi suvlari bilan yuvilib turadi. Chegarasining umumiy uzunligi 5440 km, sohilbo‘yining uzunligi 2440 km (Kaspiy dengizi sohillarining uzunligi 740 km). Eron xududining umumiy maydoni 1.648.000 km ², shu jumladan quruqlik maydoni 1.636.000 km ². Mamlakat poytaxti – Tehron. Eron rivojlanishning kapitalistik yo‘lini tanlagan rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Neftdan kelayotgan katta daromadga tayanib mamlakatda ijtimoiy- iqtisodiy islohatlar o‘tkazildi. So‘nggi yillarda Eron xo‘jaligini rivojlantirishda katta yutuqlarga erishdi, endilikda qoloq mamlakatdan agrar-industrial mamlakatga aylandi. Neft savdosidan tushayotgan katta miqdordagi chet el valyutasini Eron sanoatini rivojlantirishga sarflamoqda. Sanoatning yangi tarmoqlari tashkil qilindi, jumladan neftkimyo, mashinasozlik, avtomobilsozlik, aviatsiya, har biy, metallurgiya sanoatlari rivojlandi. Eron rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam beruvchi mamlakatga aylandi. Tabiiy sharoiti va resurslari. Relyefi. Eron Janubi-G‘arbiy Osiyo dagi Eron tog‘ligining katta qismini egalaydi. Eron tog‘ligining ⅔ qismi Eronda joylashgan.

Eronning eng chekka shimoli-g‘arbida Armaniston tog‘ligining janubi-sharqiy qismi o‘tadi. Eron tog‘ligining ichki qismi baland tekkisliklar, tog‘ zanjirlari va tog‘lararo botiqlarning almashinib kelishini o‘zida aks ettiradi. Eron tog‘ligi ning katta qismi 1000-2000 m balandlikka ega. U tog‘ tizmaslari shimolda Elbrus tog‘ tizmasi, sharqda davomi bo‘lgan Turkman-Xurosan tog‘lari, janubda va janubi-g‘arbda Mekron va Zagros tog‘lari bilan o‘ralgan. Ichki Eronning shimoliy qismini yer yuzida eng hayotsiz cho‘llardan biri Dashti- Kebir egallagan. U deyarli Tehron darvozasidan boshlanib g‘arbdan sharqqa 400 km ga cho‘zilib, kengligi 250 km ga yetadi. U bir qator sho‘rxok cho‘kmalaridan tashkil topgan. Ularning balandligi 600-800 m. Eron sharqida qAQSHatqich va quruq cho‘l Dashti-Lut cho‘zilgan. Uning g‘arbiy qismi glinali va toshloqlardan, sharqiy qismi balandligi 200 m ga yetuvchi barxan qum cho‘lidan iborat. Qum bo‘ronlari vaqtida harakatlanuvchi qumlar karvonlarni o‘tishini qiyinlashtiradi, quduqlarni to‘ldiradi. Uning uzunligi 550 km, eni 200 km ga yetadi. Bu yerda tagi yassi bo‘lgan balandligi 200-250 m ni tashkil qilgan oqmas cho‘kmalar almashinib turadi. Barxan va qum qatorlari, taqir va sho‘rxok yerlar ustun turadi. Siyrak vohalar kuzatiladi. Ichki Eron yassi tog‘ligi Sharqiy Eron va O‘rta Eron tog‘ tizmalari bilan kesishadi, alohida cho‘qqilari 3000-4000 m va undan baland (Xezor 4419 m, Kuxe-Lolazor 4374 m). O‘rta Eron tog‘ligida vulqan jinslar keng tarqalgan. Eron tog‘ligini shimoldan janubga tomon ikkita katta tog‘lar o‘rab turadi. Kaspiy dengizining janubiy sohiligacha yetuvchi shimoldagi tog‘ tarkibiga Demovand (5604 m) cho‘qqisi bilan baland tog‘ tizmasi Elbrus ham kiradi. Elbrus sharqida Turkman-Xuroson tog‘ligi o‘tadi. U ikkita yo‘na lishdan tashkil topgan: shimolda Kopetdog‘, janubda Nishopur tog‘i. Bu ikki yo‘nalish orasida Gorgon – Mashxad vodiysi va botig‘i joylashgan. Tog‘larning balandligi kam hollarda 3000 m dan oshadi, 1500-2000 m balandlikkacha yetadi. Nishopur tog‘ining baland cho‘qqisi - Miraba tog‘i (3322 m), Kopetdogniki esa - Xezor– Masjid tog‘i (3117 m).

Shimoliy-g‘arbdan janubi-sharqqa Eronning garbiy chegarasi bp`ylab Zagros tog‘lari cho‘zilgan. Janubi-g‘arbda Eron tog‘liklari bilan tutashgan. Uzunligi 1600 km, kengligi 200-300 km. Maksimal balandligi 4548 m (Zerdkux cho‘qqisi). Tog‘ cho‘llari, shimoli-g‘arbda buta va siyrak o‘rmonlar bilan qoplangan. Zagros tog‘ning relyefi kuchli erroziyaga uchragan. Ochiq g‘orlar uchraydi. Shimoli- g‘arbiy va janubi-sharqiy qismi ko‘p yo‘llar bilan kesishgan, Zagrosning markaziy qismi eng baland, yovvoyi holda, chiqish qiyin, o‘tish yo‘llaridan mahrum. Mekron tog‘i - Erondan boshlanib, Pokiston xududida davom etadi. Tog‘larning o‘rtacha balandligi 2000 m atrofida. Zagros kabi Mekron uchun ham kuchli yemirilish xos. Mamlakatning shimoli-g‘arbiy chekkasi Eron Ozorbayjoni deb nomlanuvchi Arman tog‘ligi bilan band. Sharqda bu Elbrus tog‘ligi bilan, g‘arbda Qurdiston tizmasi bilan chegaralangan. Bu chekka tog‘lar oralig‘i Qoradag tizmasi, Mishudag, Bozkush, katta vulqonli massiv Sebelandag, Saxend Janubiy Ozorbayjon keng yassitog‘ligi, shuningdek tog‘lar oralig‘ida botiqlar va yirik cho‘kma Rezoye (Urmiya) ko‘li bilan band. Eronda pasttekisliklar kam, ular mamlakat maydonini 1/5 qismini egallaydi. Mamlakatning eng cheka shimoli-g‘arbiga balandligi 60-300 m ga yetuvchi pasttekislik Eron Mugoni kiradi. U Kura-Araks pasttekis ligining bir qismi hisoblanadi. Janubiy Kapiy pasttekisligi Elbrusning shimoliy etagida joylashgan. Bu pasttekislikning kengligi 2-6 km dan 30-40 km gacha. Pasttekislik dunyo okeani sathidan pastda joylashgan. Kaspiy dengizining janubiy sohili kam parchalangan, bu esa kemalar to‘xtashi uchun noqulay. Janubiy-Kaspiy pasttekisligidan sharqda yassi Gorgon pasttekiligi joylashgan. Unda taqirlar, qumli sho‘rhok yerlar uchraydi. Mamlakat janubida Fors va Ummon ko‘rfazi sohili bo‘yida kengligi 10-15 km ga yetuvchi tekislik Garimsir cho‘zilgan. Uning pastki qismlari botqoqliklar bilan band. Eronda eng katta pasttekislik janubi-g‘arbda joylagan. Bu mashhur Mesopotamiya pasttekisligining bir qismi bo‘lgan Xuziston tekkisligidir. Uning yuzasi tekkis, bir xilda dengiz sathidan 100 m balandlkda joy lashgan. Pasttekislik

asta-sekin janubi-sharqqa Fors ko‘rfazi sohili tomon pasayadi. Xuzistonning janubiy qismi kuchli botqoqlashgan. Sulaymon tog‘lari Eron tog‘liklarining sharqiy chekkasida joylashgan. Uzunligi 600 km. Bir necha qator parallel submeridianal tog‘ tizmalaridan iborat. Eng baland cho‘qqisi 3441 m. Umuman olganda shimoli-g‘arbidan janubi-sharqqa Eronning faol seysmik belbog‘ kesib o‘tadi. Bu yerda zilzilalar tez-tez bo‘lib turadi. Foydali qazilmalari. Eron foydali qazilmalarga boy. Qidirib topilgan neft zahiralari 8,9 mld.t ni tashkil etadi (kapitalistik dunyoning 12-13% nefti va Yaqin va O‘rta Sharqning 20% nefti). Yirik neft konlari mamlakatning janubi-g‘arbiy qismida to‘plgan: Neftsefid, Xeftgel, Agajari, Masjid–Sulaymon va boshqalar. Mamlakat markazidagi neft koni Qumli, shimoldagi neft konlari Eron Ozarbayjonida joylashgan. Eronning tabiiy xaritasi. Shuningdek, Eronda katta tabiiy gaz zahiralari bor (dunyo zaxira sining 15%). Yirik gaz koni Pazenan. Eronda boshqa energiya resurs laridan ko‘mir, umumiy zahirasi 5,5 mld t. Sanoat ahomiyatiga ega bo‘lgan konlar mamlakat shimolida

Shemshek, Abek, Zirab va boshqalar. Bu konlarning ko‘miri yuqori quvvatligi bilan farq qiladi (7000-8000 kal/kg). Shunigdek, ko‘mir Eron Ozarbayjonida Hurosonda mamlakat g‘arbida Xamadon rayonida, markazda Kashan va Isfaxon yaqinida janubda Karmona rayonida bor. Eron metalurgiyasini rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan temir ruda konlari Kermon rayonida – Zerandda bor. Eronda umumiy temir ruda zahirasi 5 mld.t. Eron foydali qazilmalar orasida temir rudasi, xrom, mis, magniy, nikel, kobolt, rux, marganes, volfram, molibden, qo‘rg‘oshin, qalay, simob, kumush, oltin, platina, qazilmalari bor. Karmonada, Xuroson, Isfaxon, shuningdek Eron Ozorbayjonida, Elbrus tog‘ tizmasida uran va boshqa radiaktiv metallar topilgan. Eronda nometall qazilmalardan oltingugurt(Dashti-Kabir, Qurdiston), osh tuzi, kaliy tuzi, biryuza koni qurilish va bezatish materiallari (granit, marmar, glina, gips, ohaktosh) zahiralari bor. Iqlimi va ichki suvlari. Eronning katta qismida iqlim subtropik, faqat eng cheka janubida Fors va Ummon ko‘rfazlari sohillarida tropikdir. Mamlakat hududida shimoli-g‘arb va sharqiy yo‘nalishdagi shamollar, Eron Ozorbayjonida esa g‘arbiy shamollar xukumronlik qiladi. Qishda Eronga mo’tadil va tropik havo massalarining bir-biri bilan almashinib kelishi xosdir. U havoning issib ketishi va sovib ketishi bilan bog‘liqdir. Yanvarning o‘rtacha harorati -2+1ºC va janubda +15ºC. Biroq Arktika havosining kirib kelishi (har yili sodir bo‘lmaydi) sovuq -25ºCgacha bo‘lishiga olib keladi. Bu xukumronlik asosan tog‘larda kuchli shamollar, qorbo‘ronlari va izg‘irinlar bilan kuzatiladi. Qor ko‘chkilari tog‘ davonlarini to‘sib qo‘yadi. Transport harakatini to‘xtatib qo‘yadi. Kuchli sovuq va izg‘irin shimoliy va markaziy Eronda kuzatiladi. Qishda tropik havo massalarining kirib kelishi natijasida keskin issib ketishi ham halokatlarga olib keladi. Bu havo massasi sel va suv toshqinlarini olib keladi. Toshqin vaqtida sohil bo‘yidagi qishloqlar va kichik shaharlar suv ostida qoladi.

Ichki Eronda yoz issiq va jazirama bo‘ladi. Iyulning o‘rtacha haroati shimolda +25ºCni, janubda +35ºCni tashkil qiladi. Kaspiy bo‘yi pasttekisligida iqlim nam subtropik (yozda +26ºC qishda +11ºC), janubi-g‘arbda esa tropik (Xuzistonda yoz +31ºC qishda +14ºC). Yozda Eron janubiy Osiyo past bosim oblasti ta’sirida bo‘ladi. Biri shimoli- g‘arbiy, boshqasi esa janubi-g‘arbiy. Asosan shimoli-g‘arbiy oqim doimiy va kuchli bo‘ladi, biroq Eron tog‘laridan o‘tayotganda u dengiz havosi tarkibini yo‘qotadi va issiq, quruq changli tropik havoga aylanadi. Bu havoning kelishi va doimiy yozgi shimoli-g‘arbiy shamollar ko‘rinishida aniq ifodalaniladi. Ular orasida asosan Fors ko‘rfazi sohilidagi Shemal mashxur. U Mesopotamiyadan esib “120 kun shamoli”deb nomlanadi. Eron tropik havosi doimo yozda tog‘lar ustida shakllanib, juda quruq va issiq uning harorati +40ºCga, katta chang-to‘zonda esa hatto +50ºCga yetadi. Juda issiq cho‘l tropiq tipidagi iqlim yog‘inning eng kamligi bilan shu bilan birga quruqligi bilan farq qiladi. Fors va Ummon ko‘rfazi bo‘yidagi Garimsir Erondagi eng yog‘insiz rayon hisoblanadi. Bu yerda qor umuman bo‘lmaydi, yanvarning o‘rtacha harorati +14ºCdan yuqori. Issiq fevraldan boshlanadi. Yilning katta qismida bu yerda issiq va changli shimoli-g‘arbiy shamol esadi. Asosan kuchli va doimiy 6 xafta iyun va iyul davomida esadi (Buyuk Shemal). Eron yog‘inlarga juda kambag‘al Eron tog‘ligida yog‘in miqdori bir yilda 100-200 mm dan oshmaydi, faqat ba’zi tog‘larda 300 mm gacha yetadi. Tog‘lar bilan o‘ralgan Eronning ichki cho‘l rayonida 50 mm dan kam yog‘in tushadi, ko‘pincha ketma-ket bir necha yil bir tomchi ham yog‘in tushmaydi. Bu rayonlarda yog‘in asosan qishki va bahorgi mavsumga to‘g‘ri keladi. Eron xududida nam joylar kam. Mamlakat sharqidagi baland yon bag‘irlariga Hind okeanidan keluvchi oqimlar musson yomg‘irlarini olib keladi. Eron shimolida Kaspiy dengizi sohilida, shuningdek Elbrusning dengizga qaragan yonbag‘irlarida bir yilda 1000-2000 mm yogin tushadi. Eng ko‘p yogin (60%) kuzda tushadi. Insonlar uchun ancha qiyin iqlim sharoiti mamlakatning eng cheka janubi- g‘arbi Axvaz rayonida kuzatiladi. Yozgi issiq + 50ºCga yetadi.

Daryolari. Eron ichki suvlarga boy emas. Ko‘p daryolari kam suvligi bilan va vaqtinchalik oqim hosil qilishi bilan farq qiladi. Doimiy oqimlar faqat Janubiy Kaspiy bo‘yida va alohida namga to‘yingan tog‘ tizmalariga boy. Mamlakatning markaziy qismidagi daryolar asosan Markaziy Erob cho‘lidagi cho‘kmalarda yerga singib ketadi. Mamlakatning sharqiy qismidagi daryolar tog‘ qor va muzlik suvlaridan to‘yinadi. Ko‘pchilik daryolarda to‘lin suvliklik bahorda yomg‘irli va qor erish mavsumida boshlanadi. Chekka rayonlardagi daryolar maromi yog‘inlar tushishga bog‘liq holda o‘zgaradi. Kaspiy dengizi havzasidagi yirik daryolar Araks va Atrek daryolari, shuningdek Sefidrud va Gorgan hisoblanadi. Shatt-al-Arab orqali Fors ko‘rfaziga o‘z suvini quyuvchi Eromdagi yagona kema qatnovchi daryo – Qorun hisoblanadi. Qorun daryosi - Shatt-al-Arab daryosining chap irmog‘i. Xavzasining maydoni 60 ming km², uzunligi 820 km , Zagros tog‘laridan boshlanadi, pastki oqimi Mesopotamiya tekisligida joylashgan. Suvlari yerlarni sug‘orishga ishlatiladi. Kerxe daryosi - Eron va Iroqdan quyi oqimi o‘tadi. Uzunligi 870 km. Xavzasining maydoni 50 ming km². Zagros tog‘laridan boshlanib, Xuziston tekisligi botqoqlarida yo‘qoladi. Bahor toshqini paytida suvlarining ayrim qismi Tigr daryosiga oqib tushadi. Bulardan tashqari Erondan Turkmaniston chegarasi yaqinidan Atrek daryosining kichik qismi oqib o‘tadi. Ozarbayjon va Armaniston chegaralarida Araks daryosi tabiiy chegara bo‘lib turadi. Ko‘llari. Mamlakatda ko‘llar ko‘p, ular asosan Eron tog‘ligining ichki qismlarida joylashgan. Ularning hammasi oqmaydigan, kuchli sho‘rlangan va kam suvli. Ko‘p ko‘llar yozda qurib qoladi va sho‘rxoklarga aylanadi. Eronning eng yirik ko‘li Urmiya (Rezoye) mamlakatning shimli-g‘arbida 1275 m balandalikda joylashgan. Suvi oqib chiqib ketmaydigan sho‘r ko‘l. Maydoni 5800 km², uzunligi 130 km, kengligi 30 km atrofida. Ko‘lning o‘rtacha chuqurligi 5-6 m, taxminan 15 m dan oshmaydi. Bu ko‘lda 50 dan ortiq orollar bor. Sohilbo‘ylarida sho‘rxoklar

joylashgan. Ko‘l tubida davolovchi balchiqning qalin qatlami joylashgan. Kemalar qatnaydi. Mamlakatdagi eng katta chuchuk ko‘l – Xomun ko‘lidir. Eron daryolari energiya resurslariga boy emas, lekin sug‘orish uchun ahamiyati katta Eronning hamma daryolari ichida Araks energiya zahira lariga birmuncha boy. Bu daryoda boshqa davlatlar bilan hamkorlikda bir qator gidrotexnik inshootlar qurilgan. To‘g‘onning balandligi 35-40 m, suv omborining suv sig‘imi 1350 mln m³, 40 ming ga yerni sug‘orishni ta’minlaydi va GESning quvvati 44 ming kVt/s. Ustki chuchuk suv manbalarining yetishmasligidan Eronda grunt suvlaridan keng foydalaniladi. Yer yuziga yaqinlari quduqlar orqali, qolganlari yer osti kanallari – korizlar yordamida olinadi. Eron xalqi uzoq tarixiy davr mobaynida suvni saqlash va tejab sarflash borasida boy tajriba to‘pladi. Bunga misol qilib korizlarni aytish mumkin. Koriz – bu shunday o‘ziga hos bo‘lgan inshoot-ki tog‘ etaklarida tarqalgan yer osti kanalidan tashkil topgan bo‘lib, ba’zan bir necha km ga cho‘zilgan va kuzatuv quduqlar tizimi bilan jihozlangan. Korizlarning tuzilishida quduqlar cho‘kmalarni yig‘ish uchun, korizlarni tozalash va shamollatish uchun xizmat qiladi. Quduqlarning chuqurligi tog‘ yaqinida ba’zan 150-200 m ga yetadi, tog‘lardan uzoqlashgan sari asta-sekin qisqaradi. Tuproqlari. Tog‘ oldi tekisliklaridagi bo‘z tuproqlarda cho‘l o‘simlik lari, tog‘lardagi jigarrang tuproqlarda kserofit dasht o‘simliklari o‘sadi. Pasttekisliklar sho‘rxok. Elburs tog‘larining shimoliy yonbag‘ri kengbargli o‘rmonlar bilan qoplangan. O‘rmonlar Eronda hududining – 11%ni qoplagan. Eronning janubidagi qizil tuproqlarda savanna tipli o‘simliklar o‘sadi. Daryo vodiylari o‘tloq, tuprog‘i - allyuvial. O‘simlik dunyosi. Eron florasida eron-turon o‘simliklari hukumronlik qiladi. Eron o‘simliklarining umumiy soni 6000 dan ortiq turlarini tashkil etadi. Eng keng tarqalgani dukkaklilar va murakkab gullilar hisoblanadi. Dukkaklilar orasida astragallar oilasiga (600 tur atrofida), murakkab gullilar orasida esa kuziniyalar oilasiga (200 turdan ortiq, ulardan 180 tasi-Eron endemiklari) boy. O‘simliklar

endemik turning umumiy soni 900 atrofida, bu mamlakat florasining 15%ini tashkil etadi. Eron hududining katta qismi cho‘l va quruq dasht o‘simliklari bilan qoplangan. Bu o‘simliklar frigana deb ataluvchi o‘ziga xos bo‘lgan shaklni hosil qilgan. Uning uchun balandligi 1metrgacha bo‘lgan yostiqsimon ignali butalar asosiy namoyondasi bo‘lib, ignalari ko‘tarilgan tipratkanni eslatadi. Ular orasida akantolimunlar, juda turli- tuman astragallar va boshqalar xosdir. Butalar bilan bir qatorda Eronning ichki qismidagi qurg‘oqchil rayonlarda turli xildagi shuvoq, chalov, ko‘plab efemerlar (uzoq yashaydigan bahorda ko‘karib, yozda qurib qoladigan o‘t-o‘lanlar) o‘sadi. O‘rmonlar hissasiga mamlakat hududining 1%dan sal ortig‘i to‘g‘ri keladi. O‘rmonlar Elburs va Zagros tog‘larining tashqi yonbag‘irlaridagi tor hududlarda va bu tog‘larga yondosh namga to‘yingan viloyatlarda o‘sadi. Kaspiy dengizi sohilbo‘yida va Elbursning 2500m gacha bo‘lgan yonba g‘ir larida qimmatbaho turlardan tashkil topgan quyuq baland bo‘yli nam keng bargli o‘rmonlar o‘sadi: kashtanbargli eman, temir daraxti, sharqiy qoraqayin, klyon, grab (qayin oilasiga mansub daraxt), shumtol, qarag‘ay, grek yong‘o g‘i, platana va yog‘och beruvchi o‘rmonlarga boy. Kaspiy oldidagi ba’zi o‘rmonlar o‘tib bo‘lmas subtropik chakalakzorlardan iborat bo‘lib, liana, yovvoyi uzum, pechak, xmel, ilon o‘tlar bilan daraxtlar o‘rab olingan. Elbursning janubiy yonbag‘irlarida, shuningdek Zagros va Janubiy Eron tog‘larida o‘rmonlar eman, klyon, pista, shumtoldan tashkil topgan. Daraxtlar tez- tez qurg‘oqchillikka chidamli butalar bilan aralashadi. 2600m dan yuqoriga egri- bugri o‘rmonlar va alp o‘tloqlari almashinadi, ulardan molar uchun yaylov sifatida foydalaniladi. Eron Ozarbajoni tog‘ligida Araks vodiysi bo‘ylab eman va archa siyrak o‘rmonlari uchraydi. Ichki tog‘liklar va Eron tog‘ligini janubi-sharqiy qismi deyarli o‘rmonsiz, bu yerlar o‘tloq dasht o‘simliklari kamdan-kam uchraydigan pista, tog‘bodomi va archalar bilan qoplangan.

Fors va Ummon ko‘rfazi sohilbo‘yida o‘simlilar tropik daryolarning botqoqlik yerlarida va sohilga yaqin orollarda mangra o‘rmonlari o‘sgan. Vohalarda xurmo palmalari keng tarqalgan. Hayvonot dunyosi. Eron hayvonot dunyosi boy va turli-tuman. Bu yerda tuyoqlilardan cho‘llarda – jayron, kiyik; tog‘larda – arxar (yovvoyi tog‘ echkisi); o‘rmonlarda – kosulya (bug‘u turi), beozor ohu; ichki yassitog‘lilarda yovvoyi eshak-onagr hali ham saqlanib qolgan. Yirtqichlar ham ko‘p: turon yo‘lbarsi, qamishzor mushugi, yo‘l-yo‘l sirtlon, shoqol, qoplon, bo‘ri. Kemiruvchilar soni ko‘p bo‘lib, asosan qum sichqonlar tarqalgan. Qushlarning 400 turi hisobga olingan. Shuningdek sudraluv chilar faunasi turli-tuman bo‘lib, 100ga yaqin turi bor, jumladan zaxarlilar bor (kobra, gurzi, fors gadyukasi). Kaspiy dengizi suvlarida baliqlarning qimmatli turlari yashaydi. Tarixi. Forslar dastlab m.a.IXasrlarga oid Ossuriya manbalarida tilga olinadi. M.a.556-550-yillarda Buyuk KirII qadimgi dunyoda buyuk imperiyani yaratgan fors podsholari sulolasiga asos soldi.DoroI(M.a.522-486-yillarda) davrida imperiya o‘zining rivojlanish cho‘qqisiga ko‘tarildi. Imperiya hududi Hindistondan O‘rta dengizgacha kengaydi. Misr, Kichik Osiyo va Frakiya yerlari imperiya tarkibiga kiritildi. M.a. V asr oxirlarida forslarning ekspansiyasi greklar tomonidan to‘xtatildi. M.a. 330-yilda Fors imperiyasi Aleksandr Makedonskiy qo‘shinlari tomonidan zabt etildi. M.a. 224-yilda mamlakatni to‘rt asr davomida idora qilgan sosoniylar sulolasi hokimiyat tepasiga keldi. Fors imperiyasi VI asr oxirlarida va VII asr boshlarida rivojlanishning eng yuqori darajasiga ko‘tarildi. Arablar bosqini imperiyani zaiflashtirdi, islom dini kiritildi. XI asrda mamlakat saljuqiy turklar tomonidan zabt etilgandan so‘ng islom-fors sivilizatsiyasi inqirozga uchradi. 1221-1222-yillarda Chingizxon, XIV asrda Amir Temur tomonidan bosib olindi. XVI asr boshlarida mamlakat yana forslar- saffaviylar sulolasi tomonidan boshqarildi.XVIII-XIX asrlarda bu hududlar o‘z ta’sir doiralariga ega bo‘lish uchun intilgan Rossiya va Buyuk Brutaniyaga qarshi kurashishga to‘g‘ri kelgan bir qancha fors sulolalari almashdi. 1925-yilda hokimiyatga kelgan pahlaviylar sulolasi mamlakatni 1979-yilgacha shoh

Muhammad Rizo Pahlaviy hukumatga qarshi chiqishlar natijasida taxtdan ag‘darilganiga qadar idora qildi. 1934-yildan boshlab mamlakat Eron deb nomlana boshlandi. 1980-yilda Eron Islom Respubliasi deb e’lon qilindi. Davlat tuzumi va siyosiy partiyalari. Boshqaruv shakli: teokratik respublika. Poytaxti – Tehron. Ma’muriy tuzilishi: 30ta ostondan iborat. Mus taqillik kuni 1979- yil 1-aprel (shu kunda Eron Islom Respublikasi deb e’lon qilingan). Milliy bayrami: 1-aprel Respublika kuni (1979-yil). Amaladagi konstitusiyasi 1979-yil qabul qilingan bo‘lib, 1989-yili unga o‘zgartirish kiritilgan. Unga ko‘ra Bosh vazir lavozimi yoqotilib, uni vakolatlari prezi dentga berildi. Ijro hokimiyati: davlat rahbari: Oliy rahbar Oyatulloh Ali Husayni-Xumayni (1989-yil 4-iyundan). Isolm Inqilobi yetakchisi (oliy rahbar) Ruhoniylar Kengashi tomonidan umrbod muddatga tayinlanadi. Eronning ma`muriy-hududiy bo‘linish xaritasi. Prezident xalq tomonidan 4 yilga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hoki miyati - bir palatali parlament – Islom qo‘mitasi Kengashi (majlis). Eron Islom Respublikasi (EIR) Konstitutsiyasiga ko‘ra Eronda noislomiy siyosiy partiya va tashkiloylar

faoliyati taqiqlanadi. Shunga qaramasdan mamlakatda bir qator oppozitsion partiyalar: Eron Kurdistoni demokratik partiyasi (EKDR), Eron xalq partiyasi (EXR) va boshqalar faoliyat ko‘rsatadi. Aholisi va mehnat resurslari. Eron Janubi-G‘arbiy Osiyoning eng ko‘p millatli mamlakakatlaridan biri. Bu yerda 30 dan ortiq yirik va mayda xalqlar yashaydi, agar ellat va qabila guruhlarini olsak bu son yanada ko‘payadi. Eron xalqining ko‘pchiligi eron guruhining hinduyevropa tillar oilasiga kiradi. Bu guruhga forslar (51%), gilonlar, mozondariylar(8%), kurdlar(7%), lurlar(2%), balujilar (2%), baxtiyorlar, tolishlar, tatlar, hazoriylar, jamshidlar, armanlar, afg‘onlar, tojiklar kiradi. Ikkinchi guruh tyurk guruhining oltoy tillar oilasiga kiruvchilar ozorlar (24%), turkmanlar (2%), qoshg‘aylar, kajarlar, afshorlar, shohsevanlar, qorapapahlar, nafarlar, hurosonlar, baharlular, eynalular kiradi. Uchinchi guruh semit guruhining semito-hamit tillar oilasiga arablar (3%) va ossuriylar kiradi. To‘rtinchi kartvel guruhining kavkaz tillar oilasiga gruzinlar kiradi. Eronning ko‘p millatliligiga uning qadimiy va o‘rta asrlardagi hukm - ronlarining bosqinchilik siyosati, o‘z hukmronligiga ko‘pgina har xil tilli qabila va xalqlarni qo‘shib olishi, shuningdek shunday bosqinchiliklarni bir nechtasini o‘z boshidan o‘tkazishi sabab bo‘lgan. Mamlakatning asosiy etnik birligi forslar (eronliklar). Eronning mar kaziy va janubiy tumanlarida to‘plangan, eronliklar joylashgan tuman lar ning shimolida ularga etnik jihatidan yaqin gilonlar, mozandoriylar va tolishlar yashaydi, g‘arbda - kurdlar, lurlar va baxtiyorlar, sharqda - afg‘on, balujiylar, xazoriylar va tojiklar yashaydi. Ozorlar Ozarbayjon Respub likasi bilan che garadosh bo‘lgan Eronning shimoli- g‘arbida yashaydi. Ular ga qardosh bo‘l gan yarim ko‘chmanchi va o‘troq qabilalardan afshor lar, shoxsevanlar, qorapapahlar ham shu yerda yashaydilar. Mamlakatning janubida qoshg‘aylar va ba’zi bir tyurk ko‘chmanchi qabilalar, shuningdek arablar yashaydi. Eronning yagona davlat tili fors tili hisoblanadi (58%). Hamma rasmiy ishlar, maktab va oily o‘quv yurtlarida darslar fors tilida olib boriladi. Boshqa tarqalgan

tillardan tyurk (26%), kurd (9%), turk (1%), arab (1%), lur (2%), baluj (1%), boshqa tillarda 2%. Eronning davlat dini islom dini bo‘lib (99%), shundan shialar 89% va 10% sunniylar tashkil etadi, oz qismi (1%) zardushtiylar, yaxudiylar, xristanlar tashkil etadi. Shialik mamlakat dini deb 1502-yilda Safoviylar hukumatining asoschisi Ismoil I tomonidan e’lon qilingan. Eronda shialik ka forslar, ozorlar, gilonlar, mozondariylar, lurlar, baxtiyorlar, qoshg‘aylar, shoxsevanlar, tolishlar, kurdlar va arablarning bir qismi e’tiqod qiladi. Sunniylikka afg‘onlar, balujiylar, kurdlar va arablarning bir qismi, turkmanlar, jamshidlar e’tiqod qiladi. Eronning aholi soni 2007-yil ma’lumoti bo‘yicha 72 mln kishini tashkil etadi. 70- yillarda mamlakat aholisi 34 mln. kishini tashkil etganda olimlar bashorati bo‘yicha 2000-yili uning soni 60 mln. kishidan ortish kerakligini bildirishgan. Ko‘rib turibsizki oxirgi yillarda Eronning aholisi tez ko‘pay moqda. Aholining tabiiy o‘sishi taxminan 0,72%ni tashkil etadi. Aholining o‘sishiga emigratsiya va imigratsiya unchalik ta’sir ko‘rsatmaydi. 1933 yilda Eronning aholi soni 15 mln. kishi, 1956-yil – 18,9 mln. kishi, 1977-yil – 34 mln. kishi, 1995-yil – 64,6 mln. kishini tashkil qilgan. 23 yil mobaynida (1933 – 1956 y) mamlakatning aholi soni 3,9 mln. kishiga ko‘paydi, 1957 – 1977 y (20 yil) 15,1 mln. kishiga va oxirgi 18 yilda 1977 – 1995 y 30,6 mln kishiga ko‘paydi. Tug‘ilish har 1000 kishiga-16,83 bola, o‘lim har 1000 kishiga-5,55 tani tashkil etadi, (bolalar o‘limi har 1000 ta bolaga – 41,58 tasi o‘ladi). O‘rtacha umr ko‘rish- erkaklarda-68,31 yosh, ayollarda – 71,07 yosh. Har bir ayolga o‘rtacha 1,82 tug‘ilgan bola to‘g‘ri keladi. iqtisodiy faol aholi 23.68 mln kishi, shundan qishloq xo‘jaligida – 33%, sanoatda – 25%, xizmat ko‘rsatishda – 42% aholi band, ishsizlik – 11,2%. Yosh tarkibi: 0-14 yoshgacha – 28%, 15-64 yoshgacha – 67,2%, 65 va undan yuqori – 4,8%. Tarix fanlaridan ma’lumki shaharlar juda qadimgi zamondan ma’mu riy hokimiyat, savdo va hunarmandchilik markazlari, xarbiy qo‘rg‘onlar sifatida Nil, Dajla va Furot daryolari deltalarida paydo bo‘lgan. Kapita lizmning rivojlanishi va

yirik mashinasozlik sanoati, transport va jahon bozorining o‘sishi bilan shaharlarda sanoat to‘plandi, ko‘p shaharlar trans port tugunlariga, savdo-taqsimot markazlariga aylanib bordi. XX asr o‘rta larida nomoddiy ishlab chiqarish sohalarining o‘sishi bilan shaxarlarning vazifalari yanada ko‘paydi. Hozirgi vaqtda aholining joylashishi shaharlar geografiyasiga tobora ko‘proq bog‘liq bo‘lib bormoqda. Xorijiy osiyoda aholining joylashuvi ayniqsa noteksdir. Bu yerda bir tomondan-aholisi nihoyatda zich dengiz bo‘yi tekisliklari, daryo vodiylari va deltalari hamda vohalardan, ikkinchi tomondan esa aholi nihoyatda siyrak tarqalgan cho‘llar va chalacho‘llar baland tog‘lar, tropik o‘r mon lardan iborat. Eronda ham aholi juda notekis joylashgan. Oxirgi yillarda bu yerda aholining o‘rtacha zichligi ko‘tarilgan holda (18 dan 39 kishigacha 1km²) ayrim hududlarida odam yashamaydi. Eron aholisining eng zich joylashgan hududlari: markaziy viloyati, Isfaxon atrofidagi yangi sanoat tumani, Eronning shimoliy, shimoli- g‘arbiy va g‘arbiy qismlari. Regionning ko‘pgina mamlakatlarida ro‘y berayotgan shaharlarning nixoyatda jadal o‘sishi tufayli aholining hududiy joylashuviga urbani zatsiya tobora katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Yirik shaxarlar, “millioner” shaharlar ayniqsa tez o‘smoqda. Urbanizatsiya (lotincha urbs - shahar) deb mamlakatda, hudud va jahonda shaharlarining o‘sishi va shahar aholisi salmog‘ining oshishiga, murakkab shaharli shoxobchalari, tizimlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga aytiladi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab shaharliklarning soni ko‘paya boshladi. Asrning boshlarida shaharliklarning soni taxminan 25% tashkil etar edi. Oxirgi yillarda esa Erondagi aholi soni 100 ming kishidan ortiq bo‘lgan, 14 shaxarda 25% dan ortiq, hammasi bo‘lib shaharlarda 70% ortiq aholi yashaydi. Texron, Isfaxon, Tabriz, Mashxad, Sheroz, Obodon shaxarlari tez o‘smoqda . Masalan, Isfaxonda 1966-yildan 1976-yilgacha aholi soni ikki baravar ko‘paydi. Yangi shahar-yo‘ldoshlar paydo bo‘lyapti (Isfaxon yaqinidagi metallurglar sharhri Aria-Shaxr qad ko‘tardi).

Eronning ko‘p shaharlari bir-biriga o‘xshaydi va haligacha o‘ziga xos bo‘lgan ko‘rinishini saqlab qolgan. Odatda shaharning markazida maydon joylashadi va shu maydondan to‘rtta katta ko‘cha to‘rt tomonga yo‘naladi, chekkalarida daraxtlarni sug‘orishga muljallangan ariqlar oqadi. Bu yerda masjid va usti yopilgan bozor ham joylashgan. Markaziy ko‘chalarga bir qa tor kichik, ensiz egri-bugri va qishloq ko‘cha va tor ko‘chalar tutashgan. Sha har ko‘chalarida ko‘rimsiz bo‘lgan kambag‘al aholining uylari to‘plangan. Yirik zamonaviy yevropa uslubida qurilgan ko‘pqavatli binolar mavjud. Qishloq aholisi. Shaharlarning tez o‘sayotganligiga qaramay, jahon aholisining yarmidan ortig‘i qishloq joylarda yashaydi. Qishloq aholisining joylashishida asosan ikki xil shakl mavjud: g‘uj va tarqoq joylashish. Aholining qishloqlarda g‘uj bo‘lib joylashishi Rossiyada, G‘arbiy Yevropada, Xitoy, Yaponiyada va rivojlanayotgan ko‘p mamlkatlarning ko‘pchiligida ko‘p tarqalgan. Lekin qishloqlarning shakli xilma-xil bo‘ladi. Fermalar AQSH, Kanada va Avstraliyada eng ko‘p tarqalgan. Aholi joylashishining aralash turlari ham mavjud. Ko‘chmanchi chorvachilik o‘lkalarida doimiy qishloq joylari umuman yo‘q. Osiyoda qishloq aholi punktlarining tarqalishi uchun qishloq shakli xarakterlidir. Mangollarda, afg‘onlarda, beduin-arablarda, ya’ni saxro arab larda va boshqa xalqlarda ko‘chmanchilik bilan turmush kechirish tarzi saqlanib qolgan; bu joylarda aholi asosan o‘tovlarda yashaydi. Eronda XX asrning boshlarida qishloq aholisi asosiy xalq bo‘lib kelar edi. Shaharlarda sanoat korxonalari ko‘paygani sari uning ulushi 50-yillardan kamaya boshlab, endilikda atigi aholining 25%ini tashkil etadi. Ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar avval Eronning ijti moiy- siyosiy hayotida katta rol o‘ynar edi. Endi esa ular o‘z ahamiyatini yo‘qotdi, ko‘plari o‘troqlikka o‘tdilar. Ammo haligacha mamlakatda ko‘ch manchi va yarim ko‘chmanchi aholi hali ham bor.

Eronda demografik siyosat. Eron prezidenti Ahmadi Nojod o‘z mamlakati fuqorolarini aholini ikki baravar ko‘paytirishga chaqirdi. Parlamentda nutq so‘zlab turib, bu Texronni G‘arb bilan qarama-qarshi turishga yordam beradi deb aytdi. Ahnadi Najod Erin aholisining soni 70mln.dan 120mln.ga yetishi shart deb hisoblaydi. Eron aholisining o‘sishiga din ulamolari qarshi, lekin shu payitgacha bu yo‘nalishni qo‘llab-quvvatlagan edi. Bundan tashqari hukumat tug‘ilish darajasini nazorat qilib turish uchun o‘z budjetidan mablag‘ ajratadi. Bu mablag‘lar, jumladan ayollrni “sterilizatsiyasi” uchun, shuningdek yosh oilalir uchun mahsus kurslarga sarflanadi. Shu payitgacha Eron hukumati ota-onalar ikkitadan ortiq farzand ko‘rishmasligi siyosatini qo‘llab-quvvatlar edi. Prezidentning aytishicha oilada ikkita farzand meyor emas deb hisoblaydi. Bizning mamlakatda imkoniyatlar juda ko‘p, g‘arb mamlakatlarida esa tug‘ilishda muammolar ko‘p. Ular Eron mamlakatida tug‘ilishning ko‘pa yishidan havotirda va biz oxir-oqibat ular ustidan hukimronlikni o‘z qo‘limizga olamiz deb aytdi Ahmadi Najot. Deputatlarga oilada nechta bola bo‘lishidan qat’iy nazar ayollarga ko‘proq bo‘sh vaqt yaratib berish haqida qonun ishlab chiqish uchun topshiriq berdi. Biroq prezident g‘oyalariga darxol ko‘p tanqidlar paydo bo‘ldi. Ular davlat boshlig‘ining mulohazasi uchun hali vaqt erta deb hisoblashadi: mamlakatda inflyatsiya va ishsizlik darajasi o‘sayotgan bir vaqtda norasmiy ma’lumotlarga ko‘ra mehnatga layoqatli aholining 25%i ishsizdir. Xo‘jaligiga umumiy ta’rif. Ikkinchi jahon urushiga qadar qishloq xo‘jaligida feodal va yarimfeodal munosabatlar hukmron bo‘lgan edi. Eron agrar mamlakat edi. Og‘ir sanoatda faqat neft qazib olish rivojlangan edi. Ikkinchi jahon urushidan keyin kapitalistik munosabatlar tez rivojlandi. 60-yillarning birinchi yarmida Eron hukumati agrar islohot o‘tkazishga kirishdi va mamlakatning industriallashtirish yo‘lini tutdi. Sanoatda davlat sektori kengaytirildi (yirik metallurgiya va mashinasozlik korxonalari barpo qilindi). Eron iqtisodida neft sanoati muhim rol o‘ynaydi. Investisiya va ijtimoiy-iqtisodiy islohatlar natijasida iqtisodiy rivojlanish sur’ati tezlashib Eron rivojlanayotgan mamlakatlar orasida oldingi o‘rinlarga

chiqib oldi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga uning sobiq Sovet Ittifoqi va boshqa sotsialistik mamlakatlar bilan iqtsodiy va texnikaviy hamokorligi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Eronda sanoatning o‘sishi natijasida qishloq xo‘jaligining xissasi ancha kamaydi. Sanoati. 1960-yillardan boshlab Eron hukumati mamlakatni sanoat lashtirish siyosatini olib bormoqda, uning sanoati rivojlangan mamlakatlar qatoriga o‘zgartirish kiritish harakatini olib bormoqda. Neftdan kelayotgan daromadlariga tayanib Eron diversifikatsiya o‘tkazmoqda, ya’ni o‘z iqti sodiyotining turli-tuman strukturalarining (tuzilishlarining) kuchaytirishga intilmoqda. Bu mamlakat uchun yangi bo‘lgan metallurgiya, mashi na sozlik, avtomobilsozlik, kimyo, elektrotexnika, neftni va boshqa foydali qazilmalarni qazib olish va qayta ishlash sanoat tarmoqlari tuzildi. Og‘ir sanoat. So‘nggi 30 yil ichida Eronda eronliklar orzu qilgan og‘ir sanoat tashkil etildi, ya’ni sanoat mamlakatda eng yangi zamonaviy texnika bilan jihozlanmoqda. 1973-yilda Isfaxonda birinchi metallurgiya zavodi ishga tushdi. 1972- yil Erak va Tabrizda mashinasozlik zavodlari ishga tushdi. Faqat 70-chi yillarning boshida 115 ta sanoat ob’ektlari ishga tushirildi, shu jumladan Bander-Shoxnurdagi transeron (eron orasidagi aloqaga oid) gazoprovodi, Xavftepadagi sellyuloz-qog‘oz kombinati va h.k. qurildi. Bandar-Abbosda, Axvazda, Bushirda, Seraxs va Mashxadda po‘lat eritish zavodlari ishga tushirildi. Fors ko‘rfazi sohillaridagi Axvaz va Bushirda Xindistondan keltirilayotgan temir rudasi va yoqilg‘i sifatida gazdan foydalanayotgan metallurgiya zavodi faoliyat ko‘rsatmoqda. Mamlakatda sarflnayotgan mablag‘ning 45%i davlat sektoriga tegishli. Eronga xorijiy va xususiy sarmoya aralash xolda kirib kelmoqda (Eron sarmoyasi bilan birgalikda). 1974-yil Eronda yiliga 10 ming. avtomobil chiqaradigan katta eron-amerika «Jeneral Motors-Eron» zavodi o‘z ishini boshladi (keyinchalik bu son 50 minggacha yetdi). Fransiya bilan Eron o‘rtasida sun’iy o‘git ishlab chiqarish zavodi, gazni suyultiruvchi zavod va AESlar qurish to‘g‘risida bitimlar tuzildi.

Eronning an’anaviy ishlov beradigan sanoat tarmoqlari ham rivojlan moqda, masalan: to‘qimachilik sanoati. Eron o‘ziga kerakli iste’mol tovar larning 92%ini ishlab chiqaradi. Akril, polisteror va neylon gazlamalarni ishlab chiqaradigan uchta fabrika qurilgan. Yoqilg‘i sanoati. Eron dunyoda eng yirik neft qazib chiqaruvchi davlatlardan biridir. Eron neft qazib chiqaruvchi davlatlar orasida 4-o‘rinda turadi. Neft sanoati XX asrning boshlarida paydo bo‘ldi. Angliya fuqarosi Uiliyam d’Arsi 1901-yil eron shoxidan Eron hududining 70%ida neft quvurlarini 60 yillik monopol ekspluatatsiya qilish uchun konsessiya oldi. 1908-yilda Fors Ko‘rfazida neft konlarini ochdi. Aksiyalarning asosiy qismi Buyuk Britaniyaga qarashli bo‘lgan Angliya-Eron neft kompaniyasi Massodiq hukumati neft kompaniyalarini davlat mulkiga aylantirgunga qadar, 1951-yilgacha neft qazib olish ishlarini olib bordi. Bu tarmoqni boshqarish uchun “Eron milliy neft kompaniyasi” (INNA) tashkil qilindi, ammo bu kompaniya ishlarni yo‘lga qo‘ya olmadi. Chunki dunyoda yirik neft qazib chiqarish transmilliy neft kompaniyalari Erondagi milliy lashtirish siyosatiga qarshi chiqib, INNAning eksport qilayotgan neftiga baykot e’lon qilishdi. 1954-yil Massodiq hukumati ag‘darilgandan so‘ng Eron shoxi neft tashkiloti bilan yangi shartnomalar tuzdi. Bu shartnomada 40% AQSH, 40% Buyuk Britaniya, 14% aralash Anglo-Niderlandiya va 6% fransuz kompaniyalari o‘z sarmoyalari bilan ishtirok etishdi. INNA esa neft konlariga mulkdorlik huquqini saqlab qoldi. So‘nggi yillarda Eron neft konlarini o‘zlashtirish uchun yangi xorij firmalarini jalb etishga harakat qilmoqda. “Total” neft kompaniyasi Sirri neft konlarini o‘zlashtirmoqda, bundan tashqari Eronda Malayziyaning “Petronas” kompaniyasi, Italiyaning “Adjin” kompaniyasi va boshqalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Eron Janubi-G‘arbiy Osiyoda neftni qayta ishlash sanoati rivoj langanlik darajasi bo‘yicha eng yetakchi davlatlardan hisoblanadi. Neftni qayta ishlovchi korxonalar – Obodon, Isfaxon, Sheroz, Erak, Bandar-Abbos, Bandar-Tohirda barpo qilingan.

Eron gaz qazib chiqarish va eksport bo‘yicha dunyoda 3-o‘rinni egallaydi. Xuroson va mamlakatning janubiy hududlardagi aniqlangan gaz zahiralari 17,010 trl.m³. Transeron gazoprovodi ishga tushirilgandan so‘ng gaz sanoatda va hayotda keng ishlatila boshlandi, Saraxs-Mashxad yangi gazoprovodi qurildi. Texron yaqinidagi Keroj, shimoldagi Sefidrud, janubdagi Diz va boshqa daryolarda bir nechta elektrstansiyalar qurilganidan so‘ng mamla katda elektroenergiya ishlab chiqarish oshdi. Qayta ishlovchi sanoat. Qayta ishlash sanoati 1960-yillarning bosh larida cheklangan turdagi iste’mol mahsulotlarini, oziq-ovqat mahsu lotlarini, to‘qimachilik va qurilish materiallarini o‘z ichiga olgan. 1970-yillarning o‘rtalariga kelib, mustaqil keng turdagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yoki mahsulotlarni yeg‘ish bilan shug‘ullanuvchi yangi kor xonalar paydo bo‘ldi. Ularga uy-ro‘zg‘or, elektr jihozlari, medikomentlar neftkimyo, yengil avtomobillar, avtobuslar, alyuminiy va shinalar ishlab chiqaruvchi korxonalar kiradi. Qayta ishlovchi tarmoq korxonalarining 40%ga yaqini Tehronda joylashgan. Quyidagi shaharlar ham zarur sanoat markazlari hisoblanadi: Isfaxon (to‘qimachilik va qora metallurgiya), Tabriz (mashinasozlik, shu jumladan og‘ir mashinasozlik), Kazvin va Save (yengil sanoatning turli tarmoqlari), Reshtda (elektrotexnika va elektron sanoati), Sherozda (neftkimyo va elektron sanoati), Axvazda (mashinasozlik va metalni qayta ishlash), Erakda (alyuminiy eritish va mashinasozlik), Obodon va Bandar-Xumoyniyda (neftkimyo va neftni qayta ishlash). Yengil sanoat. To‘qimachilik, poyafzal, shisha sanoat tarmoqlarining ahvoli murakkabligicha qolmoqda. Bu tarmoqlarda Eron va xorij ishlab chiqaruvchilari o‘rtasida keskin kurash ketmoqda. Asosan Xitoydan kirib keluvchi katta miqdordagi kontrabanda mahsulotlari salbiy ta’sir ko‘rsat moqda. So‘nggi vaqtlarda Eron matbuotida yengil sanoat korxonalarining soliq to‘lovlarida imtiyozlarni ko‘rib chiqish mumkinligi to‘g‘risida xabarlar paydo bo‘ldi. Poyafzal, to‘qimachilik va trikotaj tarmoq korxo nalari bundan holi bo‘lishi mumkin. Ko‘rsatib o‘tilgan korxona egalari soliq imtiyozlaridan mahrum bo‘lishdan

qo‘rqib, zudlik bilan ishlab chiqarish tarmoqlarini Erondan BAAda ko‘chirishmoqda. Eronning to‘qimachilik sanoati mahsulotlari 30 yil ilgari Yevropa bozorlarida Eron eksportining asosiy mahsuloti hisoblanar edi, hozirgi vaqtda esa hattoki ichki bozor ehtiyojlarini to‘liq hajmda qondira olmayap ti. Eron agentligi “Mouj” ning xabar berishicha tarmoq duch kelayotgan asosiy muammolar qatoriga joriy yilda korxonlar aylanma mablag‘larining qisqarishi, o‘tgan yili ishlab chiqarishning past hajmi, bir qator to‘qima chilik korxonalarini yopilishi, qishki mavsumda yoqilg‘i muammosi va boshqalarga taalluqli. Eron to‘qimachilik sanoati direktorlar kengashi Birlashmasining vakili Muhammad Moravvejning takidlashicha tarmoqning muammolaridan tash qari, shuningdek mamlakat iqtisodining boshqaruv uslubi bilan bog‘liq. Ish lab chiqarish korxonalarining muammolari iqtisodni neft daromadlari hisobidan to‘ldiradi. Neft bahosining o‘zgarishi iqtisodiyotga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Dunyo bozorida neft bahosi pasyganda mamlakatda ishlab chiqarish rivojlanadi. Moravvej yana shuni ta’kidladiki aralash ishlab chiqa rish korxonalarida import paxta va kalava ip xom ashyosi yetkazib berishda qiyinchiliklar hech qanday isbotlanmagan narxlarga bog‘liq. Eron Markaziy bankining noto‘g‘ri siyosati sababli ishlab chiqarish korxonalri hukumat tomonidan to‘qimachilik sanoatida xom ashyo sifatida foydalaniluvchi import kalava ipga 10%li va import paxtaga 15%li ustama narxlar qo‘yilishi nati jasida xom ashyo sotib olish uchun zarur bo‘lgan yetarli miqdorda naqd aylanma mablag‘lar yetishmasligi muammosiga to‘qnashmoqda. Bularning hammasi an’anaviy ishlab chiqarishni to‘xtatishga va import mahsulotlar bozorini rivojlanishiga olib kelmoqda. Muhammad Moravvej aytadiki tarmoqning yana bir muammosi sarmoyalarni qaytarishdadir, aynan shu sarmoya to‘qimachilik sanoatini rivojlantirish uchun ajratilgan edi. 1990-yillarda eski korxonalarga $ 500 mln. sarmoya ajratilgan edi. Bugungi kunda yevro kursining ko‘tarili shi sarmoyalarni qaytarishni qiyinlashtirmoqda.

Erondagi sement ishlab chiqaruvchi yetakchi korxonalardan “Exdasse Sanat”(Endasse Sanat Corporation) korporatsiyasi hisoblanadi. Bu korporat siya 12ta sement zavodlarini birlashtiradi va 13ta ishlab chiqarish tarmoq larini nazorat qiladi. Shuni alohida aytib o‘tish kerakki, sementning katta qismini (90%dan ko‘proq) Eronda hususiy korxonalar ishlab chiqaradi. Sement ishlab chiqarish tarmog‘ida vaziyat umuman olganda bir maromda ketmoqda. Hususan 2008-yil rejasi bo‘yicha 50mln. t sement ishlab chiqarish ko‘zda tutilgan edi, biroq sanoatni ta’mirlash va moder nizatsiyalash Tashkilotining so‘nggi statistik ma’lumotlariga ko‘ra sement ishlab chiqarish hajmida yetishmovchilik bo‘lgan va 44mln. t ni tashkil qilgan. Asosiy sabablardan biri bir qator loyihalarni tugatish uchun, jumla dan ikkita sement zavodlari qurilishi uchun mablag‘larning yetishmasligi hisoblanadi. Eronda radiotexnika va elektron vositalar ishlab chiqarish bilan 1973-yilda tashkil topgan elektron sanoati Tashkiloti (“Eron SA”) shug‘ullanadi. Xolding mahsulotlari ichida elektron, optika, elektronoptik vositalar, kampyutrlar va elektron komponentlar tashkil qiladi. Xolding “Eron SA” mudofaa sanoati Tashkilotiga kiradi va o‘z tarkibiga tarmoqning 6ta yetakchi korxonalarini birlashtiradi. Jumladan: -Sheroz radio zavodi (Shiraz Elektronics Industries (SEI)) harbiylar uchun elektron vositalar, radarlar va radoireley stansiyalar, mexanik kompyuterlar, elektron-optik uskunalar, raketalarning elektron qismlari, tungi ko‘rish uskunalari, lazer dalnomerlar, testlash tizimi, maxsus elektron vositalar, sifat nazorati tizimi, radio manitoring tizimini ishlab chiqaradi. -Texron zavodi (Iran Communication Industries(ISI)) radio aloqa vositalari, telekommunikatsiya vositalari, mexanik qismlar, elekrton kom pyuterlar ishlab chiqaradi. Bularni ishlab chiqarish 75ta ishlab chiqarish tarmoqlarida tashkil qilingan, tayyor mahsulotlarni qabul qilish harbiy talablar orqali amalgam oshiriladi. -Eron informatsiya tizimi (Information Sustem of Iran(ISIRAN))- kom pyuter texnologiyalari tizimida yetakchi korxona hisoblanadi. Ma’lumotlar tizimi,

ma’lumotlarning katta bazasini tarqatadi va qayta ishlaydi, dasturlar ta’minoti va xizmatlarni tashkil etadi hamda moslashtiradi. -Elektron komponentlar zavodi (Electronic Components Industries (ECI)) mikroelektron texnologiyalarni qayta ishlaydi, o‘zining yarim o‘t kaz gich asboblar va integral mikrosxemalar, elektron mikromodullar ishlab chiqarishga ega. -Isfaxon optika-mexanika zavodi (Isfahan Optics Indastries(IOI)) harbiylar uchun kerakli keng turdagi kunduzgi va tungi ko‘rish usku nalarini ishlab chiqaradi. -Eronning ilmiy tekshirish markazi elektronika sohasida (Iran Electro nics Research Center(IERC)) yetakchi g‘arb texnologiyalarining namuna larini o‘rganish va nusha ko‘chirish bilan, ularni xoldingni ishlab chiqarish korxonalariga moslashtirish va o‘zlashtirish bilan, shuningdek o‘zining hususiy buyumlarini qayta ishlash va o‘zlashtirish bilan shug‘ullanadi. Eron hukumati tomonidan xorij kompaniyalari bilan hamkorlikda mobil telefonlar ishlab chiqarishni tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Buning uchun investitsiyalar hajmi $2mld. deb baholanmoqda. Buni “Eron SA”nazorat qiladi. Qishloq xo‘jaligi. Qishloq xo‘jaligi mamlakat iqtisodining muhim tarmog‘i hisoblanadi. 1962-yilda Eron hukumati tomonidan ishlab chiqilib, 1963-yil 26- yanvarda ijtimoiy- iqtisodiy islohatlar referendumi tasdiqlandi. U”oq inqilob” “yoki oltinchi baxman” inqilobi deb nomlanadi. Unda yer islohatlari, o‘rmon va yaylovlarni milliylashtirish, yer islohatlarini moliya lashtirish uchun, davlat korxonalarini xususiylashtirish uchun sotish masalalariga tegishli edi. Eronda agrar islohatlar hayotga tadbiq qilungunga qadar yirik yarim feodal pomeshchik yirik yer egaligi davlati edi. Shox va uning oilasiga, pomeshchiklarga, qabila boshliqlariga, oliy tabaqalilarga, ya’ni mamla kat ning 1% aholisini tashkil etuvchilarga qishloq xo‘jaligiga yaroqli yerlar ning 80%dan ortig‘i tegishli edi. Mayda yer egaligiga esa yerlarning 12%gina to‘g‘ri kelar edi. 70% dehqonlar yerga ega emasdilar. Agrar islohatlarning maqsadi pomeshchik yer egaligini tugatish emas, faqat uni cheklash, aniqrogi yarim feodal asosidagi yirik yer egaligini tugatish edi. Yer islohatlari 2,9 mln dehqon oilalarga

(15 mln kishi) kichik yer uchastkalari, o‘rtacha bir oilaga 2-2,4 gadan yer ajratib berdi. Agrar islohatlar Eron qishloqlarida ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarga olib keldi. Qishloq xo‘jaligida texnika ta’minoti oshdi, mineral o‘g‘itlarni qo‘llash ko‘paydi. Agrar o‘zgarishlar ozmi-ko‘pmi siljishlarga olib keldi. 1970-yillarga kelib g‘alla importyoridan eksportyoriga aylandi. G‘alla, arpa, sholi, mevalar va sabzovotlar yetishtirish ko‘paydi. Ekin maydonlari kengaytirildi. 12 ta yangi to‘g‘onlarning ishga tushirilishi ishlov berila digan yerlar maydonining kengayshiga olib keldi. 1975-76 yillarda 2860 qishloq xo‘jalik kooperativlar mavjud edi. Ekin maydonlarining 40%ga yaqini sug‘orma yerlardir. Qishloq xo‘ja ligi mahsulotlarining asosiy qismi shu yerlarda yetishtiriladi. Sug‘orish uchun suv turli manbaalardan olinadi: chuqur quduqlar, Qorachoy, Sefid rud, Diz va Qorin daryolari, shuningdek an’anaviy yer osti korizlar suvi hisobiga sug‘oriladi. 1968- yil suv manbalarini milliylashtirish to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Suv ta’minotini yaxshilash uchun hukumat tomonidan bir qancha to‘gon va irrigatsiya inshootlari barpo qilindi. Dehqonchilik. Dehkonchilikka yaroqli yerlar 17 mln.ga, shundan 11 mln.ga lalmi yerlardir. Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i - dehqonchilik (qishloq xo‘jalik mahsuloti qiymatining 60%) hisoblanadi. Noqulay tabiiy omillar, jumladan quruq iqlim va tog‘li relyef dehqonchilikda faqat 10% yerlardan foydalanishga imkonini beradi. Asosiy oziq-ovqat ekini bug‘doy (jami ekin maydonining 60%). Shuningdek arpa, sholi, dukkaklilar ham ekila di. Sholi hosilining 80%i Kaspiy bo‘yi viloyatlari Gilon va Mozan daronda yetishtiriladi. Dukkatli ekinlarning yarmidan ko‘progi mamlakat shimoli va Isfaxon ostonida yetishtiriladi. Texnika ekinlaridan paxta, qandlavlagi, tamaki, shakarqamish,choy, kanop,kunjut yetishtiriladi. Bog‘ dor chilikda o‘rik, shaftoli, anjir, pista, xurmo, bexi, anor, sitrus mevalar, banan, mango, yong‘oq va x.k.lar yetishtiriladi. Uzumchilik, sabzavotchilik va polizchilk bilan mamlakatning hamma qismida shug‘ullaniladi.

Chorvachilik. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishda milliy daromadining ⅓ qismi ekstensiv chorvadorlikka to‘g‘ri keladi. Chorvachilik bilan asosan ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qabilalar shug‘ullanadi. Bu ularning asosiy trikchilik manbaasidir. Chorvachilik butun yil davomida oyoq ostidagi ozuqa bilan ta’minlangan: qishda ular vodiy va dasht tekislik lariga, yozda esa tog‘ yonbag‘irlariga haydaladi. Chorvachilikning asosiy rayonlari: mamlakatning shimoli-g‘arbi, markazi va janubi-sharqi. Mam lakatning shimoliy rayonlarida qorabax, tekin, arab, turkman zotli otlar ko‘paytiriladi. Yirik shaharlar atrofida zamonaviy parrandachilik fabrika lari va sut fermalari qurilgan. Baliqchilik bilan Kaspiy dengizi va Fors ko‘rfazi sohilbo‘yida shug‘ullaniladi. Kaspiy dengizidan osyotr baliqlari ko‘plab ovlanadi. Eron qora ikra eksport qiladi. Ummon va Fors ko‘rfa zidan dur olib chiqiladi. Davlat mulkiga aylantirilgan o‘rmonlar 18 mln.ga maydonni egal laydi. Uning 10%igina xo‘jalik ahamiyatiga ega. Yiliga Elbursning shimo liy yonbag‘rlarida o‘suvchi qimmatbaho kengbargli o‘rmonlardagi qattiq yog‘ochli taxtalar 1,8 mln m³ atrofida tayyorlanadi. O‘tmishda daraxtlarni tartibsiz kesib tashlanishi natijasida o‘rmon resurslari zahirasini kamayi shiga olib keldi. Biroq o‘rmonlarni kesilishi u milliylashtirilgandan keyin ham davom etmoqda. Bu jarayon esa ba’zi markaziy rayonlarda cho‘l lashishga olib kelmoqda. Transporti. Bir necha 100 yil davomida Eron yo‘llariga ega bo‘lmagan mamlakat edi. Bu yerda tuyadan transport sifatida foydalanishgan. Shosse yo‘llar qurilishi faqat XX asr boshlarida shimolda Chor Rossiyasi va janubda Angliya tomonidan qurilishi boshlangan edi. Shosse yo‘li II Jahon urishi davrida o‘zgartirildi. O‘shanda antigitler kaolitsiyasi Eron orqali Sovet Ittifoqiga tovarlarni olib o‘tar edi. Eron SENTO ga a ’ zo bo‘lib kirganda, harbiy-strategik ahamiyati oshgan. 50- yillarda yo‘l qurilishiga katta e ’ tibor berilgan. Mamlakatning hamma qismida kesishuvchi yirik magistrallar Tehron orqali o‘tadi. Eronda avtomobillar transporti birinchi darajali rol o‘ynaydi. Yuk va passajirlar tashishda avtomobil transporti xissasi katta. Avtomobil yo‘llari uzunligi 178.152 km.ni, tez yurar avtomagistrlar

taxminan 470 km., qattiq qoplamli yo‘llar 49440 km.ni va qoplamasiz yo‘llari 90,760 km.ni tashkil qiladi. Temir yo‘llar Tebriz – Julfa 1916 - yil Chor Rossiyasi tomonidan qurilgan edi. Asosiy Temiryo‘l magistrali trans Eron yo‘li Kaspiy dengizi porti B a nd a r-Shoxni Fors ko‘rfazi porti B a nd a r-Shoxpur bilan bog‘laydi. U Texron orqali o‘tib uzunligi 1394 km. ga yetadi. Temiryo‘llarining umumiy uzunligi 7203 km. ni tashkil etadi. Eronni tranzit yo‘lga aylantirish maqsadida turli magistrallar quriladi. Bu yo‘l Markaziy Osiyo davlatlarinig Xind okeaniga chiqishlari uchun xizmat qilishi kerak. Qum-Zaxedan t emiryo‘li bitkazilgandan so‘ng transkontenental magistral Yevropa va Turkiyani Hindiston bilan birlashtiradi. Shunday qilib Zaxedon-Kvetta temiryo‘li Eronni Pokiston bilan bog‘laydi. Ichki suv yo‘li Urmiya ko‘lida va Qorun daryosini Shatta-al-Arab orqali Fors ko‘rfazi bilan bog‘laydi. Ichki suv yo‘llari 904 km. ni tashkil qiladi. Fors ko‘rfazidagi portlar, Arabiston dengizidagi Chaxbexar porti va Xark orolida. Neft quvurlarining uzunligi 5900 km. ni tashkil etadi. Gaz quvurlarining uzunligi 4850 km. ni tashkil etadi. Mamlakatda jami 317ta aeraportlari bor. Qattiq qoplamli uchish - qo‘nish polasasiga ega bo‘lganlari 11 7 ta. Qoplamsizi 200 tani tashkil etadi. Eronninng tashqi iqtisodiy aloqalari. Eronning tashqi dunyoga sotiladigan mahsulotlari qiymati 75% i neft xissasiga to‘g‘ri keladi. Boshqa eksport mahsulotlari gilam, paxta, quruq mevalar, teri va jun, metal rudalari, ikra, sovun, neft mahsulotlari, to‘qimachilik mahsulotlari. Eron mashina va jixozlar, qora metallar, qog‘oz, avtoshinalar, po‘lat, elektrotexnik aporatlar, medikamentlar, oziq-ovqat, import qi l adi. Jahon bozorida neft narxining pasayganligi tufayli chetdan import qilish qisqardi. Tashqi savdo hamkorlari: AQSH, GFR, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Italiya, Turkiya, Fransiya, Janubiy Koreya, Shvetsariya.

1990 - yillarda Eronning tashqi qarzlari boshqa davlatlarga nisbatan uncha katta emas edi. Islom tuzumi shox h ukumatining moliyaviy majbu riyat larini katta qismini to‘ladi. 1990 - yillarning oxiriga kelib neftning narxi pasayganligi tufayli, yana qarzlar ko‘paydi. O‘zbekiston va Eron munosabatlari. “Sovetlar davrida rahbarlar islo miy inqilob O‘rta Osiyoga tarqaladi deb nihoyatda qo‘rqar edi. Bu yo‘na lishda choralar ko‘rar edi. O‘zbekiston mustaqilikka erishgach, Eron bilan aloqalar rivojlanayapti deb bo‘lmaydi. Transport magistrallarini rivojlan ti rishda ham O‘zbekiston o‘ta ehtiyotkorona siyosat yuritmoqda", - deydi jamiyatshunos. S himoliy Xuroson provinsiyasi tadbirkorlarining O‘zbekis tonga tashrifi doirasida O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi 28 fevral kuni "Markaziy" mehmonxonasida ikki mamlakat ishbilarmon doiralari vakillari ishtirokida O‘zbekiston-Eron biznes- seminarini tashkil etdi. Ma’lumki, oxirgi yillarda O‘zbekiston va Eron o‘rtasida iqtisodiy aloqalar ancha yaxshi rivojlanib bormoqda. Ushbu munosabatlar mahsuliga e’tibor qaratsak, u holda 2006 yilda mamlakatlarimiz o‘rtasidagi tovar aylanmasi 658 mln. AQSH dollarini tashkil etganini ko‘rish mumkin. Boz ustiga O‘zbekiston 582,7 mln. AQSH dollari miqdorida ijobiy saldoga ega (O‘zbekiston eksporti – $620,6 mln. va importi – $37,9 mln.). O‘zbekis tonda 89 ta qo‘shma korxona faoliyat olib boradi. Ulardan 23 tasi 100 foizlik Eron kapitaliga ega bo‘lib, xalq iste’mol mollari, to‘qimachilik va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, qurilish materiallari, gilam ishlab chiqarish bilan band. Shuni ta’kidlash zarurki, Eron tovarlarimizni xorijga eksport qilishda asosiy hamkorimiz sanaladi, chunki O‘zbekistonning barcha tovarlari Eron bandargohlari orqali jahon bozorlariga chiqadi. Shimoliy Xuroson provinsiyasi O‘zbekistonga eng yaqin mintaqa sanaladi. Kooperatsion birja natijasidan biz ko‘p narsalarni kutib qolamiz, ikki mamlakat ishbilarmon doiralari vakillari hamkorlik istiqbollarini muhokama eta oladi degan umiddamiz. Shuningdek biznes-seminarda Eron Respublikasining mamlakatingiz dagi elchisi janob I.Ilohiy ham so‘zga chiqdi. U mazkur tadbir tashki lotchilariga,

ayniqsa Savdo-sanoat palatasiga minnatdorchilik bildirdi. "Kooperatsion birjada elchixonamizning asosiy vazifasi O‘zbekiston biznesmenlari va tadbirkorlariga imkoniyat yaratib berishdir, – deydi janob I. Ilohiy. Mamlakatlarimiz ham iqtisodiy va ham geografik nuqtai nazardan kelishuvga erishgan ekan, biz shunchaki ikki tomonlama munosabatlarni o‘rnatishimiz va rivojlantirishimiz zarur. Demak, biz munosabatlar rivojiga turtki berishimiz lozim va bu bizning asosiy maqsadimizdir. Janob N.Qosimov ta’kidlaganidek, mamlakatlarimiz o‘rtasidagi tovar aylanmasi 658 mln. AQSH dollarini tashkil etdi, va yaqin vaqt ichida biz bu ko‘rsatkichni 1 mlrd. AQSH dollariga yetkazni mo‘ljallayapmiz. To‘qimachilik sanoati, neylon va neyloks, gilam, kir yuvish va dezinfeksiya vositalari, motor moylari, turli qurilish materiallari, farmat sevtika va tibbiyot uskunalari ishlab chiqarish, choy va quruq meva savdosi bilan mashg‘ul bo‘lgan taxminan 40 ta yirik kompaniya, shuning dek transport va savdo kompaniyalari rahbarlari va vakillari delagatsiya tarkibidan joy olgan. Poytaxtimizdagi Xalqaro hamkorlik markazida 2008-yil 30 iyul kuni Savdo- iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik bo‘yicha O‘zbekiston-Eron hukumatlararo komissiyasining to‘qqizinchi majlisi bo‘lib o‘tdi. Tadbirda ikki mamlakatning savdo, iqtisodiyot, yoqilg‘i-energetika, bank- moliya, qishloq va suv xo‘jaligi, oziq-ovqat, kimyo, transport va trans port kommunikatsiyalari, qurilish, to‘qimachilik, farmatsevtika, say yohlik kabi sohalarda faoliyat ko‘rsatayotgan qator vazirlik va idoralari, firma va kompaniyalari vakillari ishtirok etdi. Anjumanda O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari, komissiya ham raisi N.Xonov O‘zbekiston bilan Eron o‘rtasidagi aloqalar barcha sohalarda izchil rivojlanib borayotgani, bunda ikki davlat rahbar larining uchrashuvlarida erishilgan kelishuvlar muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qilayotganini alohida qayd etdi. Eron Islom Respublikasi savdo vaziri, komissiya hamraisi Sayyid Ma’sud Mirkozimiy mamlakatlarimiz o‘rtasidagi do‘stlik, o‘zaro hurmat, ishonch va

manfaatdorlik asosiga qurilgan hamkorlik siyosiy, savdo-iqti sodiy, ilmiy- texnikaviy, ijtimoiy-madaniy sohalarda izchil rivojlanib bora yotganini ta’kidladi. O‘zbekiston va Eron munosabatlarida transport va transport kommu - nikatsiyalari sohasidagi hamkorlik muhim o‘rin tutadi. Mamlakatimiz o‘z mahsulotlarini Eronning Bandar-Abbos va Chobahor portlari orqali Hind okeaniga chiqaradi. Eron esa O‘zbekiston hududi orqali Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlariga tovar yetkazib beradi. Majlisda birinchi galda Eron hududida yangi temir yo‘l uchastkalarini ishga tushirilishi munosabati bilan tariflarni qayta ko‘rib chiqish va uyg‘unlashtirish, tarif preferen siya larini kengaytirish, belgilangandan ortiq miqdordagi yoqilg‘i uchun to‘lovlarni qisqartirish kabi masalalar muhokama qilindi. Mamlakatlarimiz o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli hamkorlik jadal rivoj lanmoqda, – deydi Sayyid Ma’sud Mirkozimiy. Tashrifdan maqsadimiz bar cha sohalardagi o‘zaro munosabatlarni yanada kengaytirish va mustahkam lashdan iborat. Muloqotlar tez orada samara berishiga shubha yo‘q. 2007 yili mamlakatlarimiz o‘rtasidagi o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi 565 million AQSH dollarini, joriy yilning yanvar-iyun oylarida esa 384,8 million dollarni tashkil qildi. O‘zbekiston Eronga asosan paxta tolasi, qora va rangli metalllar, organik o‘g‘itlar hamda ipak kabi mahsulotlarni eksport qiladi. Erondan O‘zbekistonga oziq-ovqat mahsulotlari, meva, lok-bo‘yoq va boshqa turdagi qurilish-bezash materiallari keltiriladi. Yurtimizda eronlik sarmoyadorlar bilan hamkorlikda tuzilgan 117 qo‘shma korxona faoliyat ko‘rsatmoqda. Mamlakatimizda Eronning 29 kompaniyasi o‘z vakolatxonasini ochgan. Majlisda ikki mamlakat o‘rtasida savdo-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlikni yanada rivojlantirish imkoniyatlari ko‘rib chiqildi, istiqbolli sohalar belgilab olindi. Kimyo va oziq-ovqat sanoati, qurilish materiallari ishlab chiqarish, farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash kabi sohalardagi aloqalarni yanada kengaytirish, ikki tomon uchun ham manfaatli bo‘lgan qo‘shma loyihalar ishlab chiqish va amalga oshirish masalalari yuzasidan atroflicha fikr

almashildi. Qo‘shma korxonalarni va tovar ayirboshlash hajmini oshirish masalalari muhokama qilindi. Forumda ikki mamlakat o‘rtasida sarmoyaviy hamkorlikning yangi yo‘nalishlarini shakllantirish, sarmoyalarni jalb qilish va o‘zaro rag‘bat lantirishni yanada takomillashtirish, kimyo, oziq-ovqat, qurilish, sayyohlik kabi sohalardagi hamkorlikni rivojlantirishga oid masalalar yuzasidan fikr almashildi. Eron kompaniyalarini mamlakatimizdagi xususiylashtirish jarayoniga keng jalb etish masalasi ham atroflicha muhokama qilindi. Bunda O‘zbekiston va Eron ishbilarmonlari o‘rtasidagi bevosita hamkorlik aloqalarini yanada rivojlantirish muhim o‘rin tutishi alohida ta’kidlandi. Eron mintaqadagi geosiyosiy vaziyatga faol aralasha boshlagan. Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a’zo bo‘lishga intilmoqda. Eron va O‘zbekiston aloqalari so‘nggi yillarda bir qadar illiqlashgan. O‘zbekiston 1990-yillarda Eronga nisbatan sanksiyalar joriy etilishini yoqlab chiqqan edi. Keyinchalik Muhammad Hotamiy prezidentlikka kelib, munosabatlarda tiklanish kuzatildi. O‘zbekiston Eron orqali o‘z yuklarini dengizga olib chiqadi, Eron MDH davlatlariga yetkazayotgan mollarini O‘zbekiston orqali olib o‘tadi. Sharhlovchilar aytadiki, Eron bilan siyosiy munosabatlar yaqin yoki ziddiyatli deyishga ham asos yo‘q. Ichki tafovutlari. Eronning hududi juda katta. Mamlakat hududlari bir- biridan keskin farq qiladi. Tabiiy-geografik, tarixiy-iqtisodiy, etnik, madaniy va boshqa xususiyatlariga ko‘ra bu yerda beshta yirik iqtisodiy tumanlarni ajratish mumkin: Markaziy, Janubi-G‘arbiy, Shimoli-G‘arbiy, Shimoliy va Sharqiy. Markaziy rayon da - mamlakat ishlab chiqarish sanoatining asosiy qismi to‘plangan. Bu yerda asosiy shosse yo‘llari, temir yo‘llari va havo trassalari kesishadi. Geografik jihatdan bu rayon Eron tog‘ligini egallab, shimoldan, g‘arbdan va janubdan tog‘ tizmalari bilan, sharqdan esa cho‘llar bilan o‘ralgan. Bu yer mamlakatning bir muncha qurg‘oqchil qismidir. Yoz juda issiq va quruq, havo

namligi 5%dan oshmaydi. Yog‘in bir yilda 150mm atrofida tushadi. daryolar yozda deyarli qurib qoladi, lekin kuz va bahorda halokatli toshqinlar sodir bo‘ladi. Markaziy Eron landshafi- cho‘l ko‘rinishida. Molar tartibsiz holda boqilishi va butalardan yoqilg‘i sifatida foydalanish natijasida qumlar ko‘pincha harakatlanib, ba’zan aholi punktlarini va sug‘oriladigan yerlarni qum bilan to‘ldiradi. Tog‘lar o‘rmonsiz, ularda ignabargli butalar o‘sadi. Markaziy Eron foydali qazilmalariga juda boy. Temir ruda va toshko‘mir zahiralarning borligi Isfaxonda yirik metallurgiya zavodini qurishga turtiki bo‘lgan. Bafk va Saxend tumanlarida sifatli temir ruda konlarning 4/5 qismi to‘plangan. Tosh ko‘mir qatlamlari Kuxrud tizmasida va Kashfon, Isfaxondan to sharqdagi Anarek tumanigacha cho‘zilgan. Metallurgiya zavodiga temir rudasidan tashqari har kuni Eron sharqidagi Zirab rayonidan ko‘mir shax tasidan oily navli, kokislanuvchi ko‘mir jo‘natiladi. Shuningdek ko‘mir Kar mana yaqinidan Shohruddan ham qazib olinadi. Misning yirik konlari Sar chashmadan topilgan. Bu yerdan uran rudasi koni ham topilgan. Markaziy rayon mamlakatning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan qismi. Foydali qazilmalar va qishloq xo‘jalik xom ashyosining xilma-xilligi yengil va og‘ir sanoatlarni rivojlanishiga katta imkon yaratgan. Bu tumanning eng yirik sanoat markazi – Texron. Bu shahar va uning atrof larida mamlakat sanoat korxonalarining yarmidan ko‘pi joylashgan. Poy taxtning yo‘ldosh shaxri – Keroj atofida yangi zamonaviy zavodlar (Eron national avtomobil, elektrokabel, kimyo, shina, to‘qimachilik, oziq-ovqat, poyafzal va boshqa zavodlar) qurilib ishga tushirilgan. Texron Elbursning janubi etagida keng tog‘oldi tekisligida joylashgan. Texronda iyulda havo harorati tez-tez +42ºC gacha ko‘tarilib turadi. Qishda sovuq, ba’zan -14-16ºC ga tushadi. Texron atrofidan Jajirud va Keroj daryolari oqib o‘tadi. Kerojdagi sun’iy suv omboridan Texron suv, Keroj to‘g‘onidagi GESidan esa elektroenergiya oladi. Texron yildan-yilga tez o‘zgarmoqda. Ko‘p qavatli binolar, kottejlar, mehmonxonalar, kinoteatrlar, kasalxonalar paydo bo‘lyapti. Texron mam la katning

madaniy markazi. Bu yerda xalaqaro kongress, konferensiya, syezd lar o‘tkaziladi. Uchta universitet va bir nechta institutlar bor. Texron shosse va temir yo‘llarning muhim tuguni. Temir yo‘llari Texronni mamlakatning janubi (Xurremshahar), g‘arbi (Tabriz va Julfa), sharqi (Mashxad) va janubi-sharqi (Karbon), shimoli (Bandar-shox va Gorgon) bilan bog‘laydi. Isfaxon Markaziy rayonning yirik sanoat va madaniy markazi. Isfaxon XVI asr oxiri XVII asr boshida shoh Abbos I tomonidan qurilgan. Isfaxonda Shoh masjid, Lutfulla shayx masjidi, Ali-Gapu saroyi, Chexol-satun saroyi tarixiy yodgorliklari bor. Shaharda hozirga qadar o‘rta asrlar arxitekturasi mo‘jizasi bo‘lmish tebranuvchi minora saqlanib qolgan. Isfaxon tog‘lararo vodiyda dengiz sathidan 1600m balandda joylash gan. Yozda harorat tez-tez +40ºС ga yetadi , qishda +7ºC dan pastga tush maydi. Isfaxon atrofida qandlavlagi, tamaki, mak, bodom, pista yetishti riladi. Bog‘dorchilik va poliz ekinlari yetishtirish rivojlangan. Isfaxon ip-gazlama va movut ishlab chiqarishning markazi edi («Eron Manchesteri»), keyinchalik yirik og‘ir sanoat markaziga aylandi. Metallur giya korxonasining tashkil etilishi bilan shahar og‘ir sanoatining yirik markaziga aylandi. Milliy metallurgiya bazasining tashkil etilishi qo‘shni tumanlarda iqtisodiy yuksalishga turtki bo‘ldi. Zavod yaqinida zamonaviy shahar Aria-Shahr qad ko‘tardi. Isfaxon qadimdan hunarmandchilik buyum lari bilan mashhur (sopol, kumush va misni zarb qilish). Markaziy rayonning boshqa shaharlari katta emas. Kazvin Safoviylar dastlabki hukmronligi davrida Eron poytaxti – yo‘llar chorraxasida muhim o‘rinni egallaydi. Kazvindan Texronni, Tabriz va Julfa bilan bog‘laydigan temir yo‘l o‘tadi. Kazvinda to‘qimachilik va poyafzal sanoatlari, qo‘l hunarmandchilik ustaxonalari rivojlangan. Keroj —Texrondan 40km g‘arbda joylashgan. Kerojdagi elektrstansiya Texronni elektrenergiya bilan ta’minlaydi.

Qum —Erondagi shialarning e’tiqod qiladigan markazidan biri. To‘qimachilik, oziq-ovqat, keramika sanoatlarining markazi. Shuningdek gilamdo‘zlik hunarmandchiligining markazi hamdir. Janubi – G‘arbiy rayon. Bu rayonning tarkibiga Xuziston, Luriston, Baxtiyor va Fors pravinsiyalari kiradi. Eronga tegishli Ummon va Fors ko‘rfazlarining sohilbo‘ylaridagi ancha katta hududni egallaydi. Bu yerda neft qazib olish va neftni qayta ishlashning asosiy markazi joylashgan. Iqlimi subtropik ekinlarni yetishtirish uchun qulay(xurmo, sitruslar, anjir, anor, banan) Dehqonchilik rivojlangan (don, paxta, tamaki, mak). Bu rayon aholisining asosiy qismini ko‘chmanchi-chorvadorlar tashkil etadi. Janubi-G‘arbiy rayon shaharlarining orasida eng yiriklari Obadan, Sheroz, Kermon, Axvaz, Bandar- Abbos, Bushir, Xurramshaxr. Obadan —muhim sanoat markazi. Osiyodagi neft tozalaydigan yirik zavodlaridan biri shu yerda joylashgan. Bu yerda neftkimyo kompleksida, ammiak, suyultirilgan gaz ishlab chiqariladi. Obadanga neft quvur orqali Xuziston konlaridan keladi. shuningdek Xuziston nefti Fors ko‘rfazidagi Xark orolida neft ortuvchi stansiyalarga jo‘natiladi. Sheroz —qadimdan shoirlar shahari bo‘lib kelgan. Bu yerda yashagan Sa’diy va Xofiz Sheroziylarning maqbaralari joylashgan. Shahar 1500 m balandalikda joylashgan, juda chiroyli bog‘ va atirgul plantatsiyalari bor. Sheroz yaqin orada sanoat shahriga aylanib, bu yerda neftni qayta ishlash, kimyoviy o‘g‘it zavodlari ishlab turibdi. Gilamdo‘zlik, kumushga zarb berish hunarmandchiligi rivoljlangan. Shaharda universitet bor. Bandar-Abbos,Bandar-Shaxpur,Xurramshaxr Eronni Arabiston dengi zi va Hind okeani orqali Afrika va Yevropa, Janubi-G‘arbiy Osiyo va Uzoq Sharq bilan bog‘laydigan asosiy janubiy potlari hisoblanadi. Bushir sanoat shahriga aylanib bormoqda. Kemasozlik,metallurgiya va neft haydovchi zavodlari bor. Shimoliy-G‘arbiy rayon Eron Ozarbayjoni va Kurdistonni o‘z ichiga oladi. Bu yerda don xo‘jaligi, chorvachilik rivojlangan.. Asosiy shaharlari Tabriz,

Ardebil Rezoye, Zanjon, Karmanshox, Xamadon, Mexobod. Oxirgi yillarda Tabriz va boshqa shaharlarda an’anaviy to‘kimachilik sanoatidan va gilamdo‘zlikdan tashqari mashinasozlik sanoati rivojlana boshladi. Tabriz —Eron Ozarbayjonning tarixiy, siyosiy va madaniy markazi. Bir vaqtlarda u Eronning poytaxti bo‘lgan. Tabrizda XIII asrda qurilgan qadimgi yodgorliklar Moviy va Ali-Shox masjdtlari saqlanib qolgan. An’ana viy to‘qimachilik, charm, shisha, gugurt va oziq-ovqat sanoatlar qatorida yangi mashinasozlik va metallga ishlov berish (avtomobil, traktor, motor, vagon ishlab chiqaradigan, sharikopodshipnik zavodlari) hamda neftni haydaydigan zavodlar paydo bo‘ldi.Tabriz shosse va temir yo‘llarining muhim tuguni hisoblanadi. Mexobod – Eron Kurdisstonning siyosiy va savdo markazi. Aholi asosan gilamdo‘zlik, bo‘yoq ishi va bog‘dorchilik bilan band. Karmonshox —yirik savdo punkti, charmndan ishlangan hunarmand chilik buyumlarining markazi. Oxirgi yillarda neftni qayta ishlash va to‘qimachilik sanoatlarining katta markaziga aylandi. Muhim shosse yo‘l larning chorraxasida joylashgan Xamadon – bu rayonning yirik savdo va sanoat shahridir. U o‘z charm va gilamdo‘zlik sanoatlari bilan mashhur. Shimoliy yoki Kaspiybo‘yi rayoni – mamlakatning nam suptropik o‘rmonzorli qismida joylashgan. Elburs, Talsh tog‘larning shimoliy yon bag‘rlarida va Janubiy- Kaspiy pasttekisligida joylashgan Gilon, Mozandaron, Gorgon provinsiyalarni o‘z ichiga qamrab olgan. Yog‘ingarchilik miq dorining ko‘pligi, qorsiz va sovuq bo‘lmagan yumshoq qish sholi va sup tropik ekinlarni: choy, paxta, tamaki, sitruslarni yetishtirishga qulay imko niyat beradi. Balikchilik rivojlangan. Taxta tayyorlash ishlari olib boriladi. Yirik shaharlari – Resht, Paxlavi, Gorgon, Laxijon, Shaxi. Paxlavi porti Eronning shimoliy darvozasi bo‘lib xizmat qiladi. Bu yerda Kaspiy dengizi orqali tashqi savdo aloqalar amalga oshiriladi. Sharqiy rayon Xuroson, Siston, Balujiston kabi provinsiyalarni o‘z ichiga oladi. Bu yerda , xuddi Eron Ozarbayjoni kabi, iqtisodiyotning asosiy yo‘nalishi – qishloq xo‘jaligidir (dehkonchilik va chorvachilik). Xurosonda ekinlarning 50%

lalmi yerlarda, qolganlari qadimgi irrigatsion inshootlar korizlarr orqali sug‘oriladi. Xurosonning siyosiy, madaniy, va iqtisodiy markazi - Mashxad. Mashxad shahri Eronda ikkita bo‘lgan muqaddas shialik markaz laridan biri. Eronning shimoli sharqidagi muhim sanoat punkti (oziq-ovqat, to‘kimachilik, charm, tamaki va sement korxonalari). Po‘lat eritish zavodi qurilayapti. Yo‘llarning muhim tuguni. Xurosonda feruza toshi qazib olinadi, tog-kon sanoati rivojlanmoqda.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Алиев М. Г. , Ишанходжаева Д. А. , Хачиев Г. А. Экономи ка и финанс ы регионов мира в цифрах сравнения. – Т. , 2003. 2. Вавилова Е. В. Экономическая и социальная география мира. Учебное пособие. – М. , 2006. 3. Soliyev A . , Muhammadaliev R . . Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. –T., 2005. 4. Soliyev A., Ahmedov E., Muhammadaliyev R. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T. : Universitet, 2003. 5. Социально – экон омическая география зарубежного мира. Под ред В. В. Вольского –М.: Крон-пресс, 2003. 6. Социально – экономическая география зарубежного мира. – Дрофа , 2001. 7. Энциклопедический справочник Страны мыра. – Смоленск : Русич , 2002. 8. Страны и на роди. Восточная и централная Азия. –М.: Мысль 1982. 9. Страны и народи Юго-Восточная Азия. –М.: Мысль, 1982.

Похожие

Germaniya Federativ Respublikasi, Fransiya Respublikasi, Italiya Respublikasi, Polsha Respublikasi, Shveysariya Konfederasiyasi

Gruziya Respublikasi

Moldaviya Respublikasi

Turkiya Respublikasi

Ukraina Respublikasi