Эльба кумтошли тоглари - География - Рефераты

Эльба кумтошли тоглари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95 KB

Эльба қумтошли тоғлари. Рудали тоғларнинг шимоли-шарқи (автор фотоси) Шу сабабли рўй берган вулканик процесслар натижасида қадимги пенепленнинг бир хил юзасида гумбазсим он тепаликлар, яъни қадимги вулкан қолдиқлари ва тўғри доира шаклидаги кратер кўлларимааралар ҳосил бўлган. Бундан ташқари, Рейн Сланец тоғларирельефининг яна бир хусусияти Рейн дарёси ва унинг ирмоқларининт чуқур эпиген етик водийларидир. Бу водийлар ер юзасига 200 м гача чуқур ўйиб кирган бўлиб, уларнинг зинапоясимон тик ёнбағирлари баъзан деярли бевосита сув сатҳидан қад кўтаради. Яқин геолог ик ўтмишда Рейн дарёси жанубга қараб оққан, бироқ Рейн Сланец массивидан шимолдаги Кёльн қўлтиқчаси деб аталувчи райондаги чўкишлар ва массивнинг ўрта қисмини кесиб ўтган ер ёриқлари дарё оқими йўналишининг ўзгаришига ҳамда Рейн дарёси ҳозирги водийсининг ҳосил бўлишига сабаб бўлган. Шварцвальддан шарқда герцин структуралари триас ва юра даврининг денгиз ётқизиқлари қатламлари тагида ётади. Уша ерда, Рейн дарёсининг ўнг ирмоқларинеккар ва Майн ҳавзас ида Швабия-Франкония куэста райони бор. Бу жойларнинг ҳаммаси баландлиги денгиз сатҳ.идан 500-1000 м баланд платода н иборат. Платонинг рельефида тик (жарли) ён бағри шимоли-шарқ қа қараган ва жануби-ғарбдан шимоли-шарққа Неккарда н Майнга томон йўналган

иккита куэста грядаси аниқ намоёа бўлган. Шимолий куэста триас қумтошларидан таркиб топган; унинг тик қаноти кучли парчаланган бўлиб, баъзи жойларда айрим тепаликларга ажралиб қолган. Иккинчи, баландроқ кўэста грядаси юра оҳактошларидан таркиб топган бўлиб, айниқ са Швабия Юраси ёки Швабия Альбаси деб аталадиган жануби- ғарбий қисмида рельефи яққол ажралиб туради. Бу грядан инг шимоли- шарқий қисми-Франкония Юраси анча пастроқ бўлиб, бирмунча парчаланган. Куэсталар юзасида карст рельефи шакллари кенг тарқалган. Швабия-Франкония куэста районида шимолроқда сертепа жойлар узра иккита горст массиви қад кўтарган; бу горст масси влари рельефда яққол акс этган узилмали ёнбағирларга ва пенепленлашган тўлқинсимон юзага эга. Булартор ва узун, дарё эрозияси таъсирида кучли парчаланган Тюрингия Ўрмони (982 м) ва Броккен (баландлиги 1142 м) чўққиси билан биргал икда анча яхлит Гарц горст массивларидир. Франкония Юраси тоғларидан шарқда Ўрта Европада Марка зий Франция массивидан кенинги энг баланд массив Чехия массиви жойлашган. У жуда кенг ва пенепленлашган палеозой баландликларининг бўлиниб-бўлиниб кетиши натижасида ҳосил бўлган; бу массив горст тизмаларининг чеккалари бўйлаб кетг ан баланд қисмдан ва нисбатан паст ички қисмдан ташкил топган. Чехия массивининг шимоли-шарқий чекка қисмирудали тоғларнинг баландлиги 1200 м га етади. Бу тоғлар горстдан иборат бўлиб, горстнинг тик қаноти массивнинг ички қисмига қараган ; горст шимоли-ғарбга бир оз ётиқ тушиб келади. Неоген даврида ер ёриқлари бўйлаб вулканлар отилган ва пастроқ вулканлар қад кўтарган; бу вулканларнинг этагидан термал ва мин ерал сувлар оқиб чиқади. Чехия массивининг шимолишарий чекка қисмини Судег тоғлари (Снежка чўққиси - 1602 м) ташкил этади. Улар битта яхлит тизмадан иборат бўлмай, кичикроқ палахсали массивларга ва уларни бир-биридан ажратиб турувчи сойликларга бўлин ади.

Интенсив узилмали тектоника туфайли кайнозойда вулқон отилиши процесслари кенг ривож топган; фойдали қазилма конлари шу процесслар билан боғлиқдир. Судет сойликлари (котл овиналари) баъзан жуда қалин пермькарбон ва мезозой ётқизиқ лари билан тўлган. Жануби-ғарбда Чехия массивининг чеккаси бўйлаб Чехия Ўрмони, Шумава ва Бавария Ўрмони горст тизмалари система си чўзилиб кетган. Энг баланд Чехия Ўрмони тизмаси 1400 м дан юқорига бўй чўзган. Чехия массивидаги барча чекка тизмал арда музланиш бўлган; унинг излари карлар, трог водийлари ва музлик кўллари тарзида рельефда яхши сақланиб қолган. Бу ҳол бутун массив рельефининг тоғ рельефи характерида эканлигини яққол кўрсатади; тоғ рельефи Судет ва Чехия Ўрмони тоғлари учун айниқса типикдир. Чехия массивининг ички қисми чекка қисмларига нисбатан паст. Унинг Лабабўйи текислиги деб аталадиган энг паст қисми Лаба (Эльба) дарёси бўйлаб чўзилиб кетган. Бурмаланган зам ин анча чуқурда жойлашган бўлиб, массивнинг устки қисми бўр даври ётқизиқлари ва улар устидаги лёссимон жинслардан тузилган. Текисликнинг баландлиги 200 м дан ошмайди. Массивнинг ўрта ва жанубий қисмларида бурмали замин текисланган плато ва пастроқ қолдиқ тоғлар тарзида яна ер бе- тига чиқади. Прагадан жануби-ғарбда баландлиги 700-800 м ли Брди қирлари қад кўтарган. Улар бурмаланган кристалли жинслардан таркиб топган бўлиб, кучли емирилган герцин тоғл арининг қолдиқлари ҳисобланади. Массивнинг жануби-шарқий қисми баландлиги 800 м га яқин Чехия- Моравия қирлари билан банд. Унинг катта қисми токембрий кристалли жинсларидан тузилган, бироқ шарқий қисми карст рельефи ривожланган мезазой оҳактошларидан таркиб топган. Бу Моравия гўзал райони бўлиб, у ўзининг ғорлари, қудуқлари ва карст рельефининг бошқа хил шакллари билан машҳур. Ғорларда тарихдан олдинги инсоннинг кўплаб манзилгоҳлари топилган.

Чехия массивидан шимолда Рудали тоғлар, Тюрингия Ўрмон и ва Гарц тоғлари орасида шимолга очиқ кичикроқ сойлик бор. Бу-Тюрингия ҳавзаси бўлиб, рельефига кўра Париж ва Франкония районларига ўхшаш; унда ҳам Заале дарёси ва унинг ирмоқлари триас ва бўр ётқизиқлари қатламларини ўйиб куэста рельефи ҳосил қилган. Ҳавза территориясида.денгиз ётқизиқлар и устида лёссимон жинслар жойлашган; уларни чуқур дарё води йлари кесиб ўтган. Шарқда, Польша доирасида, область Одра ва Висла дарёлар и сув айирғичда ётган пастроқ Ўрта Польша қирлари билан тугайди. Тектоник структуралар ва тоғ жинсларн петрографик тарк ибининг турли ёшда, хилма-хил эканлиги областнинг фойдали қазилмаларга бойлигига сабаб бўлган. Фойдали қазилма конлар и ҳам, тоғ массивларининг кристалли ва вулкан жинслари билан , ҳам қадимги кристалли массивни қоплаб ётган чўкинди ётқизиқ лар билан боғлиқ. Қадимги кристалли массивнинг бағрида рангли ва нодир металл рудалари бор. Уларнинг энг йириклари рудали тоғл ардаги қўрғошин-рух конлари, Судет тоғларидаги полиметал лар ва мис конлари ҳамда Ўрта Польша қирларидаги қўрғошин- рух конларидир. Чўкиндиларда ҳосил бўлган рудали фойдали қазилмаларда н Лотарингия темир рудаси энг катта аҳамиятга эга бўлиб, у юра даври оҳактош қатламлари таркибида учрайди. Руда юза жойлашган бўлиб, уни қазиб олиш осон. Руда таркибида темир миқдорининг камлиги (атиги 35%) ва фосфор аралашмаларининг мавжудлиги руда сифатини пасайтиради, бироқ унинг умум ий запаслари жуда каттадир. Темир рудаси қазиб олиш билан бирга флюс сифатида қўлланиладиган оҳактош ҳам қазиб олин ади. Нормандия қирлари оҳактошларида чўкйнди йўл билан пайдо бўлган оолитли темир рудалари бор, бироқ уларнинг за-паси унча катта эмас. Франциянинг чекка жанубида, Ўрта денгиз соҳилида, Рона дарёси дельтасининг денгиз ётқизиқларида ва мезозой оҳактошлар ида боксит

конлари бор. Боксит рудаси номининг ўзи ҳам Рона дельтасидаги бу руда дастлаб топилган Бо деган жой номидан келиб чиққан. Тоғ олди герцин букилмалари ва ичкиботиқ (чўкмалар) нинг тоғ олди чўкинди ётқизиқларида хорижий Европадаги энг катта тошкўмир конлари ҳосил бўлган. Булар орасида Рур дарёси водийсида Рейн Сланецли тоғларининг шимолий ёнбағри да жойлашган Рур ҳавзаси биринчи ўринда туради. Бу ҳавза нинг сермаҳсул кўмир қатламлари ўрта ва юқори карбонда пайдо бўлган. Улар нисбатан юза жойлашган бўлиб, қазиб олиш учун қулайдир. Хорижий Европанинг иккинчи эиг муҳим тошкўмир ҳавзас и-Юқори Силезия ҳавзаси бўлиб, у Силезия қирларида, асос ан Польша территориясида жойлашган; ҳавзанинг жанубий чеккаси Чехословакия территориясига кириб боради. Бу ҳавза кўмирлари қуйи ва ўрта карбонда ҳосил бўлган. Улар қнсман юза жойлашган бўлиб, қазиб олиш учун қулай; бироқ кўмирли қатламларнинг бир қисми жуда чуқурда бўлиб, бу қатламлар кўмири ҳозирча қазиб олинаётгани йўқ. Тошкўмирнинг каттаги на запаслари Арденна тоғ олди ботиғининг карбон даври ётқизиқ ларида ҳам бор. Бу ҳавзанинг асосий қисми Бельгия доир асида жойлашган бўлиб, унинг чекка қисмларигина Франция территориясидадир. Областда паралик типидаги кўмир ҳавзаларидан ташқари лимник ҳавзалар ҳам бор. Булар-Судет тоғларининг чекка Қисмидаги Қуйи Силезия, Тюрингия Ўрмони доирасидаги Цвика у ҳамда Саар кўмир ҳавзаларидир. Марказий массивнинг шимолий ён бағрида ҳам кичикроқ тошкўмир конлари жойла шган. Баъзи районларда, масалан, Чехия массивининг ички қисмида , қўнғир кўмир конлари бор. Юқори Рейн текислигининг кўллагуна ётқизиқларида ка лий тузи ва нефть конлари учрайди.Кўп районларда ер ёриқлари бўйлаб ва илгари вулқонлар- отилиб чиққан жойларда минерал ва термал булоқлар кўп. Франциянинг Марказий массивидаги Оверни сувлари, Чехосло вакиянинг

бир неча асрлардан бери машҳур шифобахш булоқлар и (улар Рудали тоғларнинг жанубий этакларидан оқиб чиқа ди) , Шварцвальд минерал булоқлари айниқса катта аҳам иятга эгадир. Судет тоғларида ҳам термал сувли катта райоп бор. Ўрта Европанинг тоғ ва текисликлари области Атлантика океанига томон кенг очиқ бўлиб, йил бўйи ғарбий ҳаво массал ари таъсирида бўлади. Атлантика ҳавоси материк ичкарисига томон кириб келар экан, трансформацияланади. Трансформация процесси ғарбдан шарққа томон ҳаво континенталлигининг аста-секин орта боришида ўз ифодасини топади. Бироқ иқлим шар оитининг ўзгариши ҳаво массаларининг фақат Атлантика океанидан узоқлашувигагина боғлиқ эмас; унга рельеф, ёнбағир лар экспозицияси ҳам таъсир кўрсатади. Одатда сойликлар иқлими тоғ массивлари иқлимига қараганда бирмунча контин ентал бўлади. Бу йиллик температура амплитудаларининг каттал игида ҳам, ёғин миқдориннинг камайишида ҳам акс этади. Областнинг ғарбий, денгизбўйи қисмеда қиш жуда юмшоқ, ўртача температура +6, +7°С (Брест, Бордо); ёз унча иссиқ эмас. Энг иссиқ ойнинг ўртача температураси Бретань яриморолида +17°С дан ошмайди, Бордода +21°, +22°С. ёғин йил бўйи асосан ёмғир тарзида ёғади, энг кўп ёғингарчилик қишга гўғри келади. Йиллик ёғин миқдори Бретань яримороли соҳилида 1500 мм га етади, Аквитания пасттекислигида 800 мм гача камаяди, бироқ Марказий массивнинг ғарбий ёнбағирларида яна ортади. Бретань яриморолида совуқ кунлар йилига 20 кундан ошмайди, Аквитанияда 20-40 кунга тўғри келади. Қор камдан-кам ёғади. Иқлим шароити шарққа томон Париж районидан бошлабоқ ўзгаради, бу ерда иқлим баъзи континенталлик хусусиятларига эга. Парижда энг совуқ ойнинг ўртача температураси +2, + 3°С, энг иссиқ ойнинг ўртача температураси эса +19°С. Йиллик ёғин миқдори 700 мм гача камаяди, йилига ўрта ҳисобда 10-20 кун қор ёғади. Лотарингия платоси анча баланд эканлиги ва шарқда жойлашганлиги сабабли ундаги ўртача температура

0°С атрофида бўлади ва деярли ҳар йили қишда совуқ узоқ дав ом этади. Куэста грядаларининг энг баланд тепаларида йилда 40 кунгача қор бўлади. Арденналар иқлим шароити ҳам тахминан мана шундай. Марказий массивда ва Вогеза тоғларида соиуқ ва қорли қиш уч ойгача давом этади; ёз иссиқ, момақалдироқ билан жала қуйиши дарёларнинг тошиб кетишига сабаб бўлади. Франциянинг жанубида областнинг энг иссиқ районлари жойлашган бўлиб, уларнинг қиши юмшоқ, совуқсиз ва корсиз, ёзи эса иссиқ келади. Субмеридионал йўналишдаги Рона водий сида жануб ҳаво массаларининг таъсири анча шимолгача сезиади; шу сабабли Рона пасттекислигининг иқлими худди шу географик кенгликдаги қўшни районлар иқлимига қараганда анча иссиқдир. Бироқ совуц ҳаво массалари ҳам бу водийдан анча жанубгача тушиб келади. Бу ҳол айниқса қишда, яъни шимолдан жанубга водий бўйлаб пастлама шамол-мистраль эсганда тез-тез рўй беради; мистраль шамоли ҳаво температурас ининг то Франциянинг жанубий соҳилларигача пасайиб кетиш ига сабаб бўлади. Юқори Рейн текислиги иқлими юмшоқ ва илиқ континентал иқлимга мисол бўла олади. Бу иқлим Аквитания пасттекислиги иқлими билан бирга бутун Ўрта Европада қишлоқ хўжалиги учун энг қулай ҳисобланади. Қиш у ерда нисбатан юмшоқ, бироқ совуқ-20°С гача бўлади, ваҳоланки энг совуқ ойнинг ўртача температураси 0°С атрофида. Илиқ баҳордан кейин эрта бошлан адиган ва ўртача температураси +20°С атрофида бўладиган ёз келади. Йиллик ёғин миқдори 600 мм атрофида бўлиб, у асосан баҳорда ва ёзнинг биринчи ярмида ёғади; бу ҳол деҳқончилик учун қулайдир.

Похожие

Австралия шаклланиш тарихи релъефи ва фойдали казилмалари

Австралия материгининг табиий географик улкалари

Жанубий Американинг географик урни киргок тузилиши ва табиати тараккиётининг асосий боскичлари

Антарктида ва антарктика. Материкнинг кашф этилиши. Географик урни ер юзасиниг тузулиши

Апеннин ярим ороли