Арктика ороллари - География - Рефераты

Арктика ороллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124.5 KB

Арктика ороллари Режа : 1. Гренландия 2. Канада арктика архипелаги 3. Шарқ 4. Субарктика текисликлари 5. Лаврентий қирлари 6. Н юфаундленд ороли 7. Аппалачи ва аппалачи ёни районлари 8. Аппалачи тоғларининг схематик кўндаланг кесими.

ГРЕНЛАНДИЯ Гренландия-Ер шаридаги энг катта орол, улкан табиий географик область бўлиб, 2 млн км 2 дан ортиқ майдонни эгаллайди. Гренландия европаликлар ғарбий ярим шарда кашф этган биринчи қуруқлик бўлган. IX аср охирида бу ерга Исландиядан сузиб келган норман н лар келганлар. Греландияни тадқиқ қилиш XVIII асрда данияли к колонистлар томонидан бошланган. XIX аср бошида инглизлар тадқиқот ишлари олиб борганлар, сўнгра эса бу тадқиқотларни асосан Скандинавия мамлакатлари олимлари давом эттирганлар. Дастлаб Гренландцянинг жанубий қисмини 1888 йилда Ф. Нансен кесиб ўтган, сўнгра эса XIX аср охири-XX аср бошларида Гренландияни турли мамлакат олимларидан ташкил этилган экспедициялар кесиб ўтган. XX асрнинг 30 йилларида немис олими А. Вегенер Гренландиянинг ички қисмида (Айсмитте станциясида) биринчи қишловни ўтказди. Кузатув натижасида Гренландиянинг метеорологияси ва гляциологиясига оид қимматли маълумотлар тўпланган. Гренландияда ҳозирги вақтда ҳам асосан америкаликлар томонидан катта тадқиқотлар ўтказилмоқда. Бу тадқиқотлар аниқ стратегик характерга эга бўлиб, ҳарбий базалар қуриш ва ҳарбий машқлар ўтказиш билан биргаликда олиб борилмоқда. Гренландия шимолдан жанубга деярли 24° га чўзилган. Унинг лсанубий чеккаси-Фарвель бурни - 59°46 ш. к. да, яъни Жанубий Скандинавия кенглигида, чекка шимолий нуқтаси эса Шимолий қутб яқинидадир. (Моррис-Жесеп бурни - 83°39 ш. к. да.) Бир томондан қутбга яқинлиги, иккинчи томондан эса, совуқ оқимлар таъсири, Гренландия табиий шароитининг анча оғир эканлигига сабаб бўлган. Гренландия юзасининг 3/ 4 қисми қалин материк музликлари билан қопланган. Музликлар оролнинг марказий қисмини эгаллайди, бироқ, баъзи

жойларда қирғоққача тушиб келади. Музликлар юзасининг деярли ярми 2000 м дан баландда жойлашган. Музлик қопламининг ўртача қалинлиги 1600 метр (бошқа маълумотларга қадаганда- 2300 метр). Максимал қалинлиги 3400 м га етади. Материк музлигининг ички қисми текис юзадан иборат бўлиб, унинг чеккалари жуда парчаланган ва тўлқинсимондир. Музлик юзасининг чеккаларини ёриқлар ва кайьонсимон водийлар кесиб ўтган, музлик стаканлари деб аталувчи ва чуқурлиги 0,5 м гача бўлган нураган тоғ жинслари билан тўлибқолган цилиндрик чуқурликлар тез-тез учраб туради. Материк музлигининг чеккаси 100 м лик жарлик ҳосил қилиб тик тушган, ёки қирғоққа қия туша бориб, улкан водий музликларини ҳосил қилади. Гренландиянинг музликлари орасидаги энг каттаси Петерман музлиги бўлиб, у шимолда жойлашган. Гренландия музликларидан айсберглар ҳосил бўлади ва улар жанубга сузиб кетади (айсберглар Атлантика океанида деярли 40° ш. к. гача бўлган жойларда учрайди). Гренландияда материк музи қопламининг пайдо бўлишига оролнинг ёппасига баланд эканлиги ва шимолий ярим шарда неоген билан антропоген орасида иқлимнинг совиб кетганлиги сабаб бўлган. Гренландия музликлари, умуман шимолий ярим шардаги барча музликлар каби, ҳозирги вақтда деярли бирмунча турғун ҳолатда эканлиги ёки ҳатто иқлимнинг умумий илиши муносабати билан бироз чекинаётганлиги аниқланган. Гренландиянинг музлар тагидаги рельефи текис бўлиб; марказга томон сал-пал нишабдир. Унинг баландлиги марказий қисмида 100 м дан ошмайди. Гренландиянинг қисман муздан ҳоли чекка қисмларида тоғ тизмалари қад кўтарган. Тоғлар айрим жойларда материқ музига гўе ўйиб кириб бориб, нунатаклар ҳосил қилади. Муздан ҳоли юзаларнинг эни Гренландиянинг турли қисмида турличадир. У жануби-ғарбда тахминан 190 км га, шимоли- шарқда - 300 км га тенг, бироқ бу жойларда кўпдан-кўп алоҳида музликлар бop . Г ренландиянинг катта қисмитектоник структурасига кура платформадан иборат. Шимол ва жанубда бу платформанинг замини ер бетига чиқиб,

баланд қалин кристалли массивлар ҳосил қилади. Марказий қисмда кристалли замин чўккан бўлиб, базальт лавалари билан қопланган, бу лава оқимлари неогеи давридагн кўтарилишлар билан боғлиқ бўлиб, унда ер пўстида ёриқлар вужудга келган. Оролнинг шарқий ва шимолий чеккасида Шарқий Гренландия билан Иннуит бурмали тоғлари системалари чўзилиб кетган. Қадимги ва ҳозирги музланишлар таъсирида Гренландия тоғлари рельефи ҳатто пастроқ жойларида ҳал альп типидаги рельеф хусусиятларига эга. Жанубда кристалли тоғ тизмаларининг баландлиги 1600 м га, шарқда- айрим тоғ тепалари 3000 м баландликка кўтарилган, энг баланд чўққи Гунбьёрнинг баландлиги 3700 м га етади. Гренландия соҳилларини фьордлар чуқур ўйиб юборган. Жануби-ғарбий ва шарқий соҳиллар айниқса кучли,парчаланган; бу ерда фьордларнинг узунлиги 180 км га, чуқурлиги эса 500 м га етади. Гренландиянинг ер бағри фойдали қазилмаларга бой. Чекка жанубда, Ивигтут районида алюминий саноатида ва эмаллар ишлаб чиқаришда катта роль ўйновчи жинс криолит қазиб олинади. Бундан ташқари, Гренландияда соф темир, графит ва торф бор, уран рудаси конлари ҳам бор, деб тахмин қилинмоқда. Гренландия иқлими ниҳоятда совуқ, бироқ ҳамма жойда бирдек эмас. Музлик қопламининг марказий қисми устида йил бўйи антициклон ҳавоси устун туради ва температура -10° дан - 55°С гача ўзгариб туради. Қишда ҳамма вақт температура - 60°С гача тушади ва ҳатто июлда ҳам - 28°С гача совуқ бўлиши мумкин. Температура ҳеч вақт 0°С дан юқори кўтарилмайди. Гренландиянинг ғарбий соҳилларини Баффин денгизи сувлари ўраб туради, қишда денгиз устида кучли циклонлар бўлади. Шу сабабли бу ердаги иқлим Гренландиянинг бошқа қисмларидагидан анча юмшоқ бўлиб, ёғинлар жуда кўп-йилига 1000-1200 мм тушади. Қишки ойлар температураси 0°С дан бир неча даража паст, ёзда эса - 10°С га яқин бўлади. Оролнинг жанубида қишда ҳам температура 0°С дан юқори бўладиган жойлар бор.

Совуқ Гренландкя оқими таъсири остидаги шарқий соҳилда иқлим анча қуруқ ва совуқдир. Бу ерда йиллик ёғин миқдори 200 мм дан бир оз ортади, қишки ўртача температура - 30°С га етади, ёз совуқ ва сернам. Гренландиянинг муздан ҳоли жойларидаги асосий ўсимликлар тундра ўсимликлари типига хосдир. Шимолий қисмларида тундра ўсимлик турларга жуда камбағал. Бу ерларда турлари 600 га етадиган лишайник ва мохлар устун туради; ўт ўсимликларидан қутб лолақизғалдоғи, тошёрар (камнеломка) ва момосирка энг кўп тарқалган. Шунингдек, айиқтовон, митник, тангаяпроқ учрайди. Жанубий қисмларда, айниқса, кучли шамоллардан тўсилган жойларда ўсимлик турлари кўп ва хилма-хилдир. Бу ерларда бўйи 2-3 метрли қайин ва зирк, шунингдек, арча ва қорақат ўсади. Оч яшил ўтлоқлар- тез-тез учраб туради. Гренландияда материкда деярли қирилиб битган ҳайвонлар; қўй-буқа ва карибу буғуси сақланиб қолган. Соҳилда оқ айиқлар кўп. Соҳилбўйи сувлари денгиз ҳайвонлари ва балиққа бой. Асосий ҳисми зскимослардан ташкил; топган аҳоли соҳил бўйлаб у ер-бу ерда жойлашган қишлоқларда яшайди ва овчилик ҳамда балиқ тутиш билан шуғулланади. Бу ердаги кам сонли европаликлар билан америкаликлар йирикроқ аҳоли пунктларида яшайдилар. КАНАДА АРКТИКА АРХИПЕЛАГИ Бу архипелаг таркибига кирувчи энг катта ороллар-Ба ф фин Ери (512 минг км 2 ), Элсмир (200,5 минг км 2 ) ва Виктория оролларидир (212 минг км 2 ). Область территорияси, Бутия ва Мелвилл ярим оролларини қўшиб ҳисоблаганда, 1 млк 500 минг км 2 ни ташкил этади. Канада Арктика архипелаги ороллари яқинидагина материкдан ажралган. Афтидан, улар орасидаги кўпдан-кўп бўғозлардекгиз суви тагида қолган дарё водийларидан иборат; бу водийлар неоген охирида ҳам мавжуд бўлган қуруқликни кесиб ўтган. Тез-тез бўлиб турадиган зилзилалар ва баъзи

оролларда иссиқ булоқларнинг мавжудлиги яқинда бўлган тектоник ҳаракатлардан далолат беради. Геологик тектоник ва геоморфологик хусусиятларини ҳисобга олиб, архипелагни материкдаги геоструктура зоналарининг давоми ҳисобланган уч қисмга бўлиш мумкин. Баффин Ерининг жанубий ва шарқий қисмлари, Девон оролининг шарқи ва Элсмир оролининг жануби-шарқий қисми қадимги кристалли тоғликдан (Канада қалқонинийг давомидан) иборат. Унинг баландликлари 1500-2000 м га етади, қояли тик ёнбағирлари соҳилгача давом этиб, кўпдан - кўп улкан фьордларга тик тушиб келади. Йирик оролларнинг шарций фьорд қирғоқлари яқинида, Скандинавия ва Гренландия қирғоқлари яқинидаги кабп, кичик-кичик қояли оролчалар кўп, уларда музлик излари кўриниб туради. Тоғлар, шунингдек, Элсмир оролининг шимоли ва-Ахсель-Хейберг оролини эгаллайдн, бироқ улар Шарқий Гренландйя торларининг (Иннуит системаси) давоми бўлган куйи палеозой бурмалитоғ структуралари жумласига киради. Архипелагнинг Баффин Ери ва Девон оролидан бошлаб барча ғарбий қисми Шимолий Америка плитасида жойлашган ва у унча баланд бўлмаган текислик рельефига эга. Горизонтал ётган чўкинди жинслардан таркиб топган ясси плато кўпдан-кўп қўлтиқларга тик тушиб келган. Ороллар рельефида ҳамма жойда тўртламчи давр ва ҳозирги замои музликларининг таъсири излари кўриниб туради. Архипелагининг айрим районларида ҳозирги замон музликлари жуда катта фирн далалари ва водий кар музликлари тарзида учрайди. Элсмир оролида фирн қопламининг қалинлиги 600 м га етади. Водий музликларига айланиб кетадиган катта- катта фирн далалари Аксель-Хейберг, Девон оролларида, шунингдек, Баффин Ерида ҳам бор. Архипелагнинг ғарбий қисмида музликлар йўқ. Бунга сабаб иқлимнинг анча қуруқлигива абсолют баландликларнинг кичиклигидир.

Область иқлими қаҳратон совуқ, яна шуниси ҳам борки, ороллардан иборат бўлишига қарамай, ҳамма жойда кескин континентал иқлим қар.ор топган. Ёзда ўртача температура +10°С дан ошмайди, бироқ кундузги макеимум +21 ва ҳатто + 24°С га етади. Энг совуқ ойнинг ўртача температураси - 35°С, минимуми - 50°С дан паст. Баффин Ери оролининг субарктика иқлим минтақаси доирасида жойлашган жанубкй қисмида қиш анча илиқ бўлади. Й иллик -ёғин миқдори 200-250 мм дан ошмайди. Фақат шарқдагина Баффин денгизидаги циклонлар таъсирида ёғинлар миқдори бироз ортади. Ёғинларнинг асосий қисми ёзда ёмғир сифатида ёғади, қишда эса майда қуруқ қор тарзида ёғиб, уни шамол енгил учириб юради. Тоғларнинг тик ёнбағирлари ва учли чўққилари кўпинча қиш бўйи қорсиз бўлади, ёз жуда қисқа. Май ойида ҳам -30°С гача совуқ бўлиб туради. Оролларнинг шимолида йил давомида совуқ бўлмайдиган бирор ой йўқ. Ёз давомида тупроқ юзаси атиги бир неча сантиметргача эрийди ва билқиллама ботқоқ бўлиб қолади. Июнь ойининг ўрталарида тундра ўсимликлари гуллайди ва одамлар ҳамда ҳайвонларга озор-берувчи чивинлар пайдо бўлади. Совуқ бўлмайдиган давр 1-4 ой давом этади, бироқ қутб туни узоқ давом этадиган шу қисқа вақт ичида ҳам шимолнинг резавор мевалари пишиб улгуради. Оролларда аҳоли жуда сийрак жойлашган. Қутб тулкиси ва карибу овлаш, шунингдек, балиқ ва денгиз ҳайвонларини овлаш билан шуғулланувчи эскимосларнинг гина у ер-бу ерда жойлашган қишлоқлари бор. Булардан ташқари, факторийлар ҳам бор бўлиб, эскимослар улар билан ов буюмларини саноат молларига айирбошлайдилар. Урушдан сўнгги йилларда Канада Арктика архипелаги АҚШ ҳарбий маҳкамаларининг диққат-марказидаги объект бўлиб қолди. У ерда катта картографик ва илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмоқда, илмий станциялар, денгиз ҳамда авиация базалари барпо этилмоқда.

ШАРҚ Шарқ деганда, Шимолий Америка материгининг шарқ ва шимолда Атлантика ҳамда Шимолий муз океанлари билан, ғарбда Кордильера тоғлари орасидаги катта қисми назарда тутилади. Бшюбарин, унга субарктика кенгликларидан то субтропик кенгликларгача бўлган жуда катта территория киради, шарқ территориясида текислик, плато ва пасттекисликлар рельефи устун туради ҳамда ўртача баландликдаги эпиплатформа типидаги тоғлар камроқ жойни эгаллайди. Шимолий Америка Шарқи табиатининг территориал тафовутида орографиянинг асосии белгилари, шунингдек, уларни ювиб турувчи Шимолий Муз ва Атлантика океанлари сув хавзаларининг характери ва ўзаро яқин жойлашуви унинг платформа типидаги структураси ва географик ўрнидан (у тропиклар билан қутб доираси орасида жойлашган) кам роль ўйнамайди. Шимолий Америкага. хос асосий орография элементлари (Аппалачи тоғлари, платформадан иборат текисликлар ва Кордильера тоғлари)нинг меридионалга яқин йўналганлиги, Гудзон ва Мексика қўлтиқларининг нисбатан яқинлиги, Тинч океан таъсиринииг камлиги Шарқ доирасида табиий территориал бўлинишнинг алоҳида, фақат ўзига хос шароитини яратади. Материкнинг ички қисмларидаги минтақалараро иқлим тафовутлари рельефининг текисликдан иборат эканлиги ва меридионал йўналишдаги ҳаво алмашинуви туфайли камаяди. Шарқнинг Атлантикага нисбатан тутган географик ўрни унинг қайси географик кенгликда жойлашганлигидан кам аҳамиятга эга эмас. Бу ҳол материкнинг ички қисмида биоиқлимий шароитнинг фақат шимолдан жанубга томон эмас, балки шарқдан ғарбга томон алмашинишида ҳам акс этган. Шимолий Америка учун хос б ўл ган бу ҳодисани кўпинча меридионал зоналлик дейилади. Шундай қилиб, Шимолий Американинг шарқий қисми табиат нинг территориал тафовутида меридионалга яқин йўналишдйги областлар устун

туради ва айрим областлар бир иқлим минтақася доирасига сиғмай ундан ташқарига чиқиб кетади. Материкнинг шимолида Лаврентий қирлари табиий географик области катта территорияни эгаллайди. Унга шимоли-ғарбдан Шимолий субарктика текисликлари туташиб кетади. Унинг чегаралари тектоник-геоморфологик ва зонал омиллар асосида аниқланади. Жануброқда жойлашган Аппалачи областида аппалачиёни районлари билан бирга мўътадил ва қисман субтропик минтақаларда жойлашган; бироқ орографик жиҳатдан бир бутун бўлган бу территория бир табиий географик область сифатида кўриб чиқилади. Аппалачи тоғлари областини жануб ва жануби-шарқдан ўраб турган субтропик Қирғоқбўйи пасттекисликлари кейинги табиий областни ташкил этади. Аппалачи тоғларидан ғарбда Маркази ва Буюк текисликлар области жойлашган. СУБАРКТИКА ТЕКИСЛИКЛАРИ Маккензининг қуйи оқими билан Лабрадорнинг шимоли ор а сида, Шимолий Муз океани қирғоқлари яқинида пасттекисликляр полосаси чўзилиб кетган. Канада кристалли қалқонининг ер бетига яқин жойлашган жинслари музликдан кейинги трансгрессияларнинг денгиз ётқизиқлари билан, ғарбда маккензи ҳавзаси ва дельтасида эса устида дарё аллювийси жойлашган палеозой, ҳамда мезозой даври қатламлари билан қопланган. Лагуна типидаги пастак соҳиллар яқинида майда ороллар кўп. Океанга туртиб чиққан Маккензи дельтасини кўпдан-кўп ўзаклар кесиб ўтган. Текислик рельефи, сув ўтказмайдиган жинсларнинг ер бети яқинлиги, ҳамма жойда кўп йиллик музлоқларнинг мавжудлиги оқимни қийинлаштиради ва ботқоқланишга сабаб бўлади. Обл ласт нинг иқлим шароити оғир. Январнинг ўртача температураси - 30°С атрофида, ёзда ҳа ро рат +10°С дан ошмайди. Ёғинлар миқдори 200-300 мм. Ландшафтда кўл ва ботқоқликлари

бўлган тундра ялангликла ёки қора ель, қайин, зирк дарахтчалари алоҳида- алоҳида ўсади, ўрмон-тундра устун туради. Маккензи водийсида дарахт ўсимликлари бошқа районлардагига қараганда шимолга узоқ кириб борган. Дарё баҳорги тошқинлар вақтида денгизга катта дарахтларни оқизиб келади. Унча катта бўлмаган ва аҳолиси кам бу область гўё Арктика шимолидан Шимолий Америка шарқига ўтишдаги оралиқ территориядир. ЛАВРЕНТИЙ ҚИРЛАРИ Бу табиий-географик область Гудзон қўлтиғидан ғарб ва жанубдаги территорияни, шунингдек, Лабрадор ярим оролининг катта қисмини ўз ичига олади. Майдони жуда катта бу область чегарасини белгиловчи бош омиллар- унинг текислик юзасида тарқалган кристалли жинслар, музлик рельефи шакллари ва нин баргли ўрмонларнинг устун туришидир. Шимолий Америка қисмининг табиати кўп жиҳатдан Европадаги Фенноскандия та биатини эслатади. Область ер юзаси Канада қалқотнининг токембрий кристал л жинсларидан таркиб топган. Кристалли фундамент Гудзон қўлтғи атрофидаги қадимги букилма доирасида пасайган бўлиб, қуйи палеозой ётқизиқлари жойлашган. Областнинг фойдали қазилмалари Канада қалқонининг кр и талли жинслари билан боғлиқ. Булар турли районлардан қаз иб олинадиган қора, рангдор ва нодир металл рудаларидир. Жанубда темир, никель, мис кобальтнинг катта запаслари бор. Шимолда Катта Айиқ кўли районида кумуш, қўрғошин, вольфрам, кобальт ва мис қазиб чиқарилади. Бундан ташқарибу ердан уран қазиб олинади. Мис конлари индеец ва эскимосларга ҳам маълум эди Улар мис рудаси қазиб олиб, ундан мис ажратиб олганлар ва мисдан қурол ҳамда уй анжомлари тайёрлашда фойдаланганланганлар. Кўп районларда олтинга бой конлар бор. Территориянинг Авлиё Лаврентий дарёси ва Буюк кўлларда н шимол даги асосий қисмини Гудзон қўлтиғива Шимолий Муз ок е анига томон аста-секин пасая борадиган кристалли Лаврент ий қир лари эгаллайди. Тўлқинсимон ер юзасида баландлиги 500-600

м ли тизма тоғлар қад кўтарган бўлиб, улар энг қаттиқ жинслардан таркиб топган. Ер юзаси шимоли-шарққа томон кўтарила бўлиб, Лабрадор ярим оролида айниқса баландлашади, неоген давридаги кўтарилиш ва ёрилишлар таъсирида бўлган бу ердаги Канада қалқони эса айтарли баланд кўтарилмаган. Ярим оролни шарқий соҳиллари яқинида Торнгат кристалли тизма тоғи қад кўтарган бўлиб, унинг бир қисмининг баландлиги 1500 м, энг бўлиб баланд чўққиси эса 1676 м га етади. Гудзон қўлтиғи қирғоқлари одатда паст бўлиб, шхера ёки лагуна типига киради. Лабрадор қирғоқларининг соҳилга яқинлашиб келган жойлари баланд ва жарлик ҳосил қилади ҳамда фьордлар билан ўйилган. Канада қалқонининг кристалли текислиги жануб ва ғарбда қуйи палеозой чўкинди ётқизиқлари ҳамда музлик ётқизиқлар билан тўлиб қолган ботиқ (пастқамлик) билан чегараланади. Ҳозирги вақтда бу ботиқ доирасида Канаданинг атрофини пасттекиликлар ўраб олган катта кўллари бор; антропоген давришшг биринчи ярмида эса бу ботиқнинг бир қисми (Виннипег кўли районида) музликёни ҳавзаси бўлган. Область рельефида музлик иши излари ҳамма жойда кўзг а яққол ташланади. Лаврентий қирларининг юзаси текисиланган, у ер бу ерида музлик ҳосил қилган чуқурликлар кесиб ўтган, ҳар ер-ҳар ерда ғўла тошлар учрайди. Энг қаттиқ туб жинсларнинг ер бетидаги қоясимон чиқиқлари қўй пешоналари шаклига эга. Лабрадор ярим ороли тоғлари тик баланд ёнбағирли улуғвор трог водийлари билан характерланади. Ярим оролнинг жанубий ва ғарбий чеккасида музлик аккумуляцияси рельефи шакллари тарқалган бўлиб, улар рельефни мураккаблаштирган ва хилма-хиллаштирган. Музликлар гидрография тармоқларига айниқса кучли таъсир кўрсатган. Майдони ўн минглаб квадрат километр келадиган кўллар (Катта Айиқ, Катта Эрксизлар, Атабаска, Оленье, Виннипег ва бошқалар) Лаврентий қирларини ғарб ва жанубдан ўраб туради. Қирғоқ чизиғининг ажойиб-ғаройиб шакллари, оролларнинг кўплйги, морена марзалари (гарчанд бу кўлларнинг дастлабки пайдо бўлиши тектоник жараёнлар билан боғлиқ бўлсада) бу

кўлларнинг пайдо бўлишида музликлар иштирок этганидан далолат беради. Областда катта кўллардан ташқари бироз кичик кўллар ҳам жуда кўп, улар узун-қисқа дарёлар бклан биргаликда мураккаб гидрография тўри тармоқларини ҳосил қилади. Деярлк барча дарёлар кўллардан бошланади ва улар океан, Гудзон қўлтиғи ёки кўлга етиб боргунга қадар баъзан кўлсимон кенганган ўнлаб жойлардан оқиб ўтади. Айрим районларда сув ҳавзаларининг миқдори шу қадар кўпки, улар бутун майдоининг катта қисмини эгаллайди. Лаврентий қирлари қаҳратон совуқ ва совуқ иқлим области бўлнб, бу иқлим Буюк кўллар ҳамда Гудзон қўлтиғи таъсирида салгина юмшайди. Атлантика соҳиллари бўйлаб совуқ оқим ўтади, қиш узоқ давом этиб, совуқ бўлади, ёз салқин ва сернамдир. Энг совуқ ойнинг ўртача температураси жанубдан шимолга ва шимоли- ғарбдан жануби-шарққа томон пасая боради. Буюк кўллар қирғоқлари яқинида январнинг ўртача температураси тахминан - 12°С, Гудзон қўлтиғи қирғоқлари яқинида эса - 26°С. Минимал темпёратура - 50°С га етади. Энг кўп ёғингарчилик ёз ойига тўғри келишига қарамай, қиш ҳамма жойда серқордир. Қишда тез-тез қиров тушиб, уйларнинг томи, дарахт ва буталарнинг шохини қоплаб, ландшафтга эртакдаги каби ўзига хос манзара беради. Совуқсиз давр Гудзон қўлтиғидан ғарбда энг узоқ (йилига 6 0 кун) давом этади. Бунга сабаб шуки, ер юзасини жанубдаги те кисликлар, прериялардан тўсиқсиз кириб келадиган илиқ ҳаво оқими иситади. Территориянинг қолган қисмида совуқсиз кунлар атиги 40-50 кун давом этади. Қирғоқ бўйи сувлари, дарё ва кўллар сентябрь охириданоқ музлай бошлайди, октябрь охирига бориб эса улар муз билан қопланади. Июнь ойида кўл ва дарёлар музи эрийди, қирғоқбўйи музи эса қирғоқдан кўчади. Фақат чекка жанубдагина июлнинг ўртача температураси + 18°С гача кўтарилади, бошқа районларда у одатда +13, + 14°Ct дан ошмайди, Лабрадор ярим оролининг шарқий соҳилида эса ҳатто + 10, +11°С гача пасаяди. Ёзда

ярим орол соҳилига тез-тез ёмғир ёғади, барча фаслларда қуруқ туман тушиб туради. Областнинг катта қисми подзол тупроқли, нинабаргли ўрмонлар билан қопланган. Бу ўрмонларнинг асосий дарахти қора ель бўлиб, у кўпинча соф қора ель ўрмонлари ҳосил қилади, баъзағ. унга бальзам пихтаси, тилағоч, оқ ель, қайин ва тоғтерак аралашиб ўсади. Қумли тупроқларда Банкс қарағайи ўсади. Тайгадан, иборат жойлар ботқоқликлар билан алмашиниб келади. Катта-катта территориялар ботқоқлангал ўрмонлардан иборат бўлиб уларда қора қарағай энг кўп тарқалган. Ғарбда йиллик ёғин миқдори камая бориши туфайли ботқоқликлар кам. Шимолда ўрмонлар сийраклашиб, асосий дарахт тури қора ель бўлган сийрак ўрмонлар ва ўрмон-тундрага, айланади. Лабрадор тоғлари тундра билан қопланган. Ўрмонлар областнинг асосий табиий бойлигидир; дарахт кесиш, ёғочсозлик ва ёғоч ташиш маҳаллий аҳолининг асосий машғулотидир. Мўйнали ҳайвонлар ҳам муҳим табиий бойликдир улардан энг қимматбаҳолари қундуз, норка, ондатра ва тулкидир. Ички сув ҳавзалари ва қирғоқ бўйи сувларида балиқ кўп. Овланадиган асосий балиқларсиғ, чўртан балиқ, сельд ва кўл форели (хонбалиқ)дир. Областда аҳоли нисбатан сийрак ва нотекис жойлашган; жанубий қисмида аҳоли энг зичдир. Катта Эрксизлар кўли билан Атабаска кўли орасида майдони ниҳоятда катта (4,5 млн гектарга яқин) Вуд-Буффало қўриқхойаси жойлашган бўлиб, у ерда бальзам пихтаси, ель ва тилоғоч ўрмонлари ҳамда улар учун хос бўлган фауна лос (булан), карибу буғуси, айиқ, ўрмон бизонлари, дашт ва ўрмон бизонларининг гибридлари муҳофаза қилинади. Н ЮФАУНДЛЕНД ОРОЛИ Ньюфаундленд ороли майдонига кўра (111 минг км 2 ). Шимолий Американинг бошқа областларидан анча кичик бўлишига қарамай, ўзига хос

табиатга эга. Уни шимолда тор Белл-Айл бўғози, жануби-ғарбда кенгроқ Қабота бўғози материкдан ажратиб туради. Ньюфаундленд материк ороли бўлиб, жуда катта материк саёзлигида жойлашган. Саёзлик рельефида дарё водийлари шакли яхши сақланиб қолган; бу ҳол саёзликни яқин даврлар мобайнида сув босганлигидан далолат беради. Ньюфаундленд атрофида сув тагининг бир қанча баланд қисмлари- банкалар (саёзликлар) жойлашган. Булар орасида энг машҳури Катта Ньюфаундленд саёзлиги бўлиб, у оролдан жануби-шарқда жойлашган. Бу саёзлик қўшни саёзликлар билан бирга тахминан Ньюфаундленднинг ўзига тенг бўлган майдонни эгаллайди. Соҳилга чуқур кириб борган қўлтиқлар катта ярим оролларни бир- биридан ажратиб туради. Авалон ярим ороли жануби-шарқда орол билан тор бўйин булангина боғланган. Шарқнй ва шимоли-шарқий қирғоқлар энг кучли парчаланган. Оролнинг катта узилмалардан пайдо бўлган ғарбий соҳили анча кам парчаланган ва баъзи жойларда қирғоқлари тўғри чизиқли қиёфага эга. Деярли бутун-орол баландлиги 400-600 м ли сертепа платодан иборат; бу плато Аппалачи системасининг бир қисми бўлиб, қадимги кристалли жинслардан таркиб топган. Унинг энг баланд қисми Лонг-Рейнж тоғларининг баландлиги 800 м га етади. Платони айрим жойларда қирғоқ бўйи пасттекисликлари полосаси ўраб олган бўлсада, у кўпинча денгизга тик жарлик ҳосил қилиб тушган. Ньюфаундленд ер юзасининг ҳамма жойида бу ерда тахминан икки марта юз берган музланишнинг излари бор. Қалин морена уюмлари, музлик таъсирида пайдо бўлган водийлар, кўпдан-кўп кўллар, қаттиқ жинсларни музлик тирнаб кетганлиги ва қояли жинсларнинг характерли шакли қадимги музликлар ишидан дарак беради. Баъзи жойларда музлик рельефи шакллари Ньюфаундленд паст тоғларига ҳақиқий баланд тоғ қиёфасини бахш этади. Ньюфаундленд ороли материкка яқинлигига қарамай, иқлимига кўра Шимолий Американинг қирғоқ бўйи қисмларидан кучли фарқ қилади. Орол

иқлими денгиз типида бўлиб, сернам ва совуқдир. Йил бўйи қаттиқ шамоллар эсиб, кўпинча бўронга айланади. Йилига ўрта ҳиеобда йилнинг 80 - 90 куни бўронли бўлади. Ёз қисқа, салқин ва серёмғирдир. Июль ойининг ўртача температураси шимолда +10°С дан оролнинг жанубий қисмида -i-17°C гача тебранади. Қиш совуқ. Январнинг ўртача температураси шимолда - 12°С атрофида бўлса, жанубда - 3°С атрофидадир. Қишда қор кўп ёғади. Йиллик ёғин миқдори 750 мм дан 1300 мм гача. Йил бўйи қуюқ туман тушади; туман соҳилга ва океаннинг қирғоқ бўйи қисмларига айниқса қуюқ тушади. Катта Ньюфаундленд саёзлиги райони ер шаридаги энг сертуман жойлардан ҳисобланади. Ҳаво барча фаслларда жуда ўзгарувчан бўлиб, у интенсив циклон ҳаракатлари билан боғлиқдир. Иқлимнинг бу хусусиятлари, шунингдек, ороллар ва саёзликларнинг кўплиги, айсберглар билан тўқнашиш хавфи Ньюфаундленд қирғоқлари яқинлдаги кема қатнови шароитини жуда мушкуллаштиради. Ньюфаундленд подзол тупроқли игна баргли ўрмонлар зонасида жойлашган, бироқ ўрмонлар унинг жануби-ғарбий кичик қисмини қоплайди.- Оролнинг қолган қисми ўрмонсиз бўлиб, ўтлоқ тундра ва ботқоқликлар билан банд. Ўрмонлар совуқ ва сернам иқлим, нормал оқимнинг йўқлиги ва кучли шамоллар таъсирида ёмон тикланади. Энг катта ўрмон массивлари йирик дарёларнинг водийларида ва шамоллардан яхши тўсилган қўлтиқларнинг қирғоқларида, шунингдек, сертепа грядаларнинг жанубий ёнбағирларида жойлашган. Бу ўрмонларда материк ўрмонлардаги каби дарахт турлари: қора ва оқ ель, бальзам пихтаси ва қайин тарқалган. Ўрмонларнинг қуйи ярусида Канада қизили (Cornus canadensis), голубика, қўй дафнаси (Calmia angustifolia) ва турли хил мохлар ўсади. Ньюфаундленднинг асосий бойлиги-қирғоқ бўйи сувларининг балиқ запасларидир. Бу жиҳатдан Катта Ньюфаундленд саёзлиги айниқса машҳурдир. Атлантика океанининг бу қисмида Гольфстрим оқими сувлари

совуқ Лабрадор оқими сувларига қўшилиб кетади ва балиқлар учун жуда кўп ҳамда хилма-хил озуқа вужудга келишига имкон беради. Балиқ овлаш-орол аҳолиси хўжалик фаолиятининг асосий туридир. Денгиз билан бўлган алоқа аҳолининг жойлашишига ҳам таъсир кўрсатади: аҳоли деярли бутунлай денгиз соҳилида, шамоллардан тўсилган энг қулай қўлтиқлар бўйида тўпланган. Аҳоли пунктларининг ярмига яқини Авалон ярим оролида жойлашган. Ньюфаундленднинг ички қисмлари мустамлакачиликнинг илк даврларидаги каби ҳувуллаб ётибди. АППАЛАЧИ ВА АППАЛАЧИ ЁНИ РАЙОНЛАРИ Эпиплатформадаги Аппалачи тоғлари системаси Канада ва АҚШ территориясида шимоли-шарқд,ан жануби-ғарбга томон 2000 км га чўзилган; бу тоғларнинг асосий қисми мўътадил минтақанинг жанубий ярмини кесиб ўтиб, жанубда субтропикларга кириб борган. Бу тоғлар ўртача баландликдаги тоғ рельефи, эрозия натижасида анча парчаланганлиги, фойдали қазилмалари билан гидроресурсларининг мўллиги, турларга бой қалин ўрмонлари билан характерланади. Аппалачи тоғларининг этаклари ва водийларида аҳоли зич, уларнинг табиий ландшафтларини аҳоли анча ўзгартириб юборган. Тоғ системасини кесиб ўтувчи дарёлар Аппалачининг ички районларини Атлантика соҳиллари билан боғловчи муҳим йўллар бўлиб хизмат қилади. Шимолда Аппалачи тоғлари Авлиё Лаврентий бўғозига етиб келади ва бу тоғ тизмалари Гаспе ҳамда Янги Шотландия ярим оролларига кириб боради. Улар Лаврентий қирларидан Авлиё Лаврентий дарёсининг кенг водийси оркали ажралган. Авлиё Лаврентий водийси билан Онтарио кўли орасида жойлашган Адирондак тоғлари ҳам Аппалачи тоғларининг шимолий қисмига киради. Улар структурасига кўра Канада қалқонига, бироқ ландшафтларнинг бутун комплексига кўра эса Шимолий Аппалачи тоғларига киради.

Шимолий Аппалачи ва Адирондак тоғлари кристалли ҳамда метаморфик жинслардан таркиб топган бўлиб, пенепленлашган тоғларнинг айрим қисмларидан иборатдир; бу тоғларда энг кейинги кўтарилиш белгилари нисбатан суст акс этгани ҳолда, музланишлар таъсири жуда яққол сезилади. Жануби-ғарбда Шимолий Аппалачи тоғлари рельефда яққол акс этган иккита ер ёриқлари чизиғи билан кесилган; меридионал йўналишда бир- бирига параллел давом этган бу ер ёриқлари Атлантика океанига томон кенгая борувчи Коннектикут дарё водийси ботиғи ва Гудзон дарёсининг кенг ботиғи Шамплейн кўлидан иборат. Шимолий Аппалачи тоғлари катта қисмининг баландлиги 1000 м дан ошмайди, фақат Адирондак тоғларининг айрим чўққиларигина 1600 м дан юксакка бўй чўзган, Оқ тоғлар тизмасидаги Вашингтон тоғ тепасининг баландлиги- эса 1916 м га етади. Райоининг катта қисми баландлиги 400- 500 м ли эрозион-қолдиқ тоғлардан иборат сертепа платодир. Жанубда баландлиги 1000 м га етадиган Монаднок чўққиси якка ҳолда қад кўтарган, классик рельеф шакллари туфайли унинг номи қолдиқ тоғларнинг турдош отига айланган. Шимолий Аппалачи тоғлари музликлар билан қопланган бўлиб, унинг рельефи учун охирги моренали марзасимон тепалар, водийларнинг трог шакли, осилма водийлардан оқувчи дарёлардаги кўпдан-кўп шаршаралар ҳамда музлик кўллари характерлидир. Аппалачи тоғлари тобора пасая бориб, Атлантика қирғоқларига етиб келади. Пенеплеининг парчаланган юзасини океан суви босиши натижасида ниҳоятда хилма-хил қирғоқ чизиғи ҳосил бўлган; қирғоқда ороллар, ярим ороллар, дарёлар қуяр жойининг сув тагида қолган қисмлари ва чеккасида катта-кичик порт шаҳарлари (Бостон ва бошқалар) жойлашган қўлтиқлар кўп. Гудзон дарёсининг қуяр жойида ва қирғоқ бўйидаги пастак Лонг- Айленд оролида Американинг энг катта шаҳари ва порти бўлмиш Нью-Иорк жойлашган.

Жанубий Аппалачида тоғ пайдо бўлиш жараёнлари қуйи палеозойдагина эмас, балки юқори палеозойда ҳам рўй берган. Бу тоғлар жанубда Шимолий Америка платформасини ўраб олган тоғ системасининг чекка қисмини ташкил этади. Жанубий Аппалачи тоғлари ҳозирги рельефининг шаклланишида эрозия жара-ёнлари асосий роль ўйнаган; эрозия натижасида дастлабки рельеф тубдан ўзгариб, инверсион рельеф шакллари пайдо бўлган. Аппалачи тоғларининг схематик кўндаланг кесими. Аппалачи тоғлари ғарбда баланд (1000 м ва ундан ҳам баланд) Аппалачи тоғ олди платоси билан чегараланади; бу плато таркибида фойдали қазилмаларнинг бой запаслари бўлган палеозой-чўкинди жинслари билан тўлиб қолган Аппалачи олди букилмасига мос келади. Плато шарқдан ғарбга томон қия бўлиб, Огайо ҳавзасидаги дарё водийлари уни чуқур ўйиб юборган. У ғарбда қўшни текисликларга жарлик ҳосил қилиб келади, шарқда эса баландлашиб, энг баланд қисми Аллеган тоғлари деб аталади. Кейинги, шарқроқдаги зона бўйлама тоғ тизмалари ва уларни ажратиб турувчи Аппалачи структурали водийлар системасидан иборат. Узоқ ювилиш жараёнлари натижасида бу зонадаги рельеф тектоник структурага ҳеч мос келмайди. Юмшоқ жинслардан таркиб топган антиклинал тизмаларининг ювилиши натижасида улар ўрнида бўйлама водийлар ҳосил бўлган, емирилиши қийин бўлган қаттиқ жинслардан таркиб топган синклиналлар эса рельефда платосимон тоғ тизмалари тарзида намоён бўлган. Бироқ бу зонанинг ҳатто энг баланд нуқталари ҳам Аппалачи платосининг чеккаси ва шарқдаги қўшни зона тоғ тизмаларидан анча пастда жойлашган. Унинг энг емирилган ҳамда энг паст қисми Катта Водий деб атаади.

Жанубий Аппалачи тоғларининг кейинги, энг баланд зонаси-қуйи палеозой кристалли жинсларидан таркиб топган, ассиметрик қирралари ўткир, шарқий ёнбағирлари тик тоғ тизмалари системасидан иборат. Бу зонадаги қора тоғлар деб аталувчи тоғларда Аппалачи системасидаги энг баланд массив Минтчелл (2037 м) қад кўтарган ва бу ердан Атлантика океани билан Миссисипи ҳавзаси орасидаги сув айирғич ўтади. Миссисипи ҳавзаси дарёлари водийси ўзига хос тузилишга эга: водийнинг тоғ тизмаларини кесиб ўтган дорсимон кўндаланг қисмлари антиклинал бўйлама пастқамликларини эгаллаган кенг водийли қисмлари билан алмашиниб келади. Аппалачи тоғлари системаси чекка шарқда унча баланд бўлмаган (400 адм гача) Атлантика бўйи текислигидан тик кўтарилган Пидмонт кристалли платоси билан чегараланади. Бу ердан Интенсив фойдаланиладиган жуда катта гидроресурсли машҳур шаршаралар чизиғи ўтади. Нью-Йоркдан жанубда дарёларнинг қуруқлик чўккандан кейин кенг денгиз қўлтиғига айланган қуяр жойлари материк ичкарисида Пидмонт платоси ичкарисига қадар кириб борган ва денгиз бўйи текислигини бир- бири билан кам боғланган ярим оролларга ажратиб қўйган. Қирғоқ чизиғининг бундай тузилиши туфайли бу райоининг Аппалачи тоғлари этагида кенг ёйилган энг йирик шаҳарлар айни вақтда океан портлари ҳам ҳисобланади. Океандан 160 км ичкарида Делавер дарёси бўйида жойлашган Филадельфия, Чесапик қўлтиғи қирғоғидаги Балтимор, Потомак дарёси этакларидаги Вашингтон шаҳарлари бунга мисол бўла олади. Қум тили ва лагуналарга сероб Атлантика қумлоқ соҳилида қулай пляжлари бўлган кўпдан-кўп курорт шаҳарлар жойлашган. Аппалачи области Атлантика океанидан келувчи атмосфера циркуляцияси ва материкнинг ички қисмлари устида шаклланувчи континентал ҳаво массалари таъсиридадир. Бутун областда ёғинлар миқдори кўп (тахминан шимолда 1000 мм дан жанубда 2000 мм гача), ёғинлар бу ерда йил бўйи тушади (энг кўп ёғингарчилик ёз эйига тўғри келади).

Намнинг жуда сероблиги сув тармоқларининг ривожланиши учун,рельеф икон берган жойларда эса,ерларининг ботқоқланиши учун қулай шароит яратади. Шимолий Аппалачи тоғлари қилими тахминан 40° ш. к. гача совуқ бўлиб, температура мавсумлар бўйича анча ўзгариб туради. Бунга сабаб, Аппалачи тоғлари бу қисминииг географик ўрни ва совуқ оқимлар таъсиридир. Бу районда энг совуқ ойнинг ўртача температураси -5° дан - 12°С гача ўзгаради. Дарё ва кўллардекабрдан то апрелгача муз билан қопланиб ётади. Қишда коп қоплами анча қалин бўлади. Ёз салқин (ўртача температура ҳеч қаерда +19°С га етмайдм), туманли ва ёмғирлидир. Жанубга томон ёз ва қиш ойларининг температураси кўтарилади. Бироқ қиш температураси областда шу кеигликдаги ўртача миқдордан анча пастдьр. Тоғларда 600-700 м баландликда қишки температура манфий ва бу ерларда қор ёғади. Ёз шимолдагига қараганда анча иссиқ (июлнинг ўртача температураси + 25°С гача) ва бирмунча сернамдир. Аппалачи тоғларининг шимоли билан жануби иқлимидаги тафовут тупроқ-ўсимлик қоплами характерида ҳам акс этади. Шимолда аралаш ўрмонлар устун туради, улар тоғларнинг энг баланд қисмида игна баргли ўрмонлар билан алмашинади. Тупроқлари асосан подзол тупроқлардир, шунингдек, ботқоқ тупроқлари билан торф ботқоқликлари ҳам катта-катта майдонларни эгаллайди. Жанубда ўрмон қўнғир тупроқларида кенг баргли ўрмонлар устун туради. Аппалачи тоғларининг шимолий қисмидаги ўрмонлар тоғларнинг юқори қисмларида яхши сақланиб қолган. Бироқ аҳоли зич жойлашган водийларда улар бутунлай кесилиб кетган, у ер-бу ердагина қанд заранги ва қизил заранг, оқ ва са.риқ қайин, тоғтерак, оқ қарағай, бальзам пихтаси, ҳамда бошқа хил игна барглилар аралаш ўсувчи дуб (эман) ўрмонлари учрайди. Мохок ботиғи районида, 42° ш. к. яқинида Аппалачи кенг баргли ўрмонларининг типик вакиллари чинор, бук (қорақайин) жўка, яна жануброқда эса - лола дарахти, каштан ва ёнғоқ учрайди. Кенг баргли

ўрмонлар тоғла,рнинг 600 м гача бўлган қисмида ўсади, ундан юқорида эса аралаш ўрмонлар тарқалган. Нинабаргли ўрмонлар тоғларнинг тепасида ва энг зах ҳамда салқин жойлардагина сақланиб қолган. Тоғлар деярли ҳеч қаерда ўрмонлар чегарасидан юқорига кўтарилган эмас. Қалин, турларга бой Аппалачи реликт ўрмонлари материкка европаликлар келгунга қадар областнинг бутун жанубий қисмини қоплаб ётар эди. Лиана ва доимий яшил ўсимликларнинг ниҳоятда кўплиги, уларга ҳақиқий субтропик қиёфа бахш этар эди. Бу ўрмонлар кўплаб овчи индеец қабилалари учун ва Аппалачи тоғ системасига ном берган аппалач-индеецлари учун бошпана ва ҳаёт манбаи бўлиб келган. Ҳозирги вақтдд Жанубий Аппалачи ўрмонлари жуда сийраклашиб қолган, кўплаб районларда эса умуман тугатиб юборилган. Фойдали қазилмаларга кўра бой ва географик ўрнига кўра қулай бу область АҚШ нинг энг сераҳоли ва йирик саноат шаҳарлари кўп территорияларидан биридир. Аппалачи тоғларининг жанубий қисмида аралаш ўрмонлар асосан тоғларнинг аҳолиси кам, энг баланд қисмларида сақланиб қолган. Бу ерларда баъзи йирик ўрмон ҳайвонлари, масалан, Виргиния буғусини учратиш мумкин. Тоғ олдиларида, деярли ҳамма жойда, илгариги бой ўсимлик қоплами жуда кам сақланиб қолган маданий ландшафт устун туради. Тузлик қумлари, қисман эса гиллар билан қопланган Атлантика бўйи районларида илгари жанубда-қарағай, шимолда эса ель ўрмонлари ўсган. Бу районларда аҳоли ҳозирги вақтда ҳам зич жойлашган бўлиб, табиий ландшафтларни анча ўзгартирган. Бироқ соҳилнинг айрим жойларида кичик- кичик қарағай ўрмонлари ҳали ҳам сақланиб қолган. Улардан курорт ва дачалар сифатида фойдаланилади.

Похожие

Британия ороллари

Филиппин ороллари

Арктика ва субарктиканинг евросиё сектори

Евросиёда бевосита ер юзасидаги ўртача ҳаво температураси

Европанинг иқлими ва ички сувлари