Ер тузишни лойиҳалашда тайёргарлик ишлари ер тузишда геодезик ўлчаш ишларини асослаш - Геодезия - Рефераты

Ер тузишни лойиҳалашда тайёргарлик ишлари ер тузишда геодезик ўлчаш ишларини асослаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110.5 KB

Ер тузишни лойиҳалашда тайёргарлик ишлари ер тузишда геодезик ўлчаш ишларини асослаш Режа: 1. Ернинг шакли ва ўлчами. 2. Масштаб, карта, план ва профил. 3. Хариталар классификацияси. 4. Қишлоқ хўжалик карталари ва атласлари ҳақида тушунча

Таянч тушунчалар: вертикал масофа, географик координата, тўғри бурчакли координата, қутбли координата. Харита, план, профил, масштаб, харита номенклатураси. 1. Ернинг табиий юзаси баландлик ва чуқурлик, тўғрилик ва текислик, тизма тоғ ва водийлардан иборат, ўтказилган геодезик ўлчашлардан фойдаланиб ер юзидаги нуқталарнинг координаталарини ҳисоблаб чиқаришда ернинг умумий шаклида ўхшаш ва уни ифодалай оладиган маълум бир юза бошланғич деб қабул қилинди. Геодезияда бошланғич юза қилиб ернинг асосий сатхий юзаси олинган. Масалан: ер юзасининг хар бир нуқтасидан сатҳий юза ўтказиш мумкин (28-расм). Сатҳий юза ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, унинг барча нуқталарида шовун чизиғи перпендикуляр йўналган бўлади, яъни сатҳий юза ер юзининг ҳар бир нуқтасидан туширилган шовун чизиғини тўғри бурчак билан кесиб ўтади. Ернинг асосий сатҳий юзаси билан чекланган юмалоқ геометрик шакли ернинг шакли бўлиб, «геоид» номи билан юритилади. Геоид-тинч ҳолатдаги океан суви сатҳининг тагидан фикран давом эттиришдан ҳосил бўлган сатҳий сирт. 28-расм. Ернинг шакли деганда, унинг қуруқлик қисмидаги паст-баландликлари эътиборга олинмайди. Чунки ер юзининг кўпроқ қисмини (71%) океан ва денгизлар, озроқ қисмини (29%) қуруқлик ташкил этади.Бундан ташқари

океан сатҳидан ўртача баландлиги 875 м; бу эса ернинг умумий катталигига нисбатан ниҳоятда кичикдир. Ернинг геоид шакли тортиш кучи таъсирига, тортиш кучи эса ер бағридаги жинсларнинг жойлашиши ва зичлигига боқлиқ. Жисмларнинг жойланиши ва зичлиги ернинг ҳамма қисмида бир хил бўлмаганлигидан геоид юзаси ҳам мураккаб, яъни, «тўлқинсимон» бўлади. 29-расм. Геодезик ўлчашлар геоиднинг айланма эллирсоидга, яъни эллипсоиднинг кичик ўқи-« b » атрофида айланишидан ҳосил бўлган геометрик шаклда яқин эканлигини кўрсатади. Шунинг учун геодезияда ер айланма эллипсоид шаклида деб қабул қилинади. Ҳар бир давлатда маълум катталикдаги ер эллипсоиди қабул қилинган, бунга референс-эллипсоид дейилади. Ер эллипсоидининг катталиги унинг элементлари билан ифодаланади. Бу элементларга эллипсоид катта ярим ўқи-«а», кичик ярим ўқ « b » ва қутбларнинг сиқиқлиги- «α» лар киради. Қутбларнинг сиқиқлиги- α қуйидагича аниқланади: α = __а-в___ ; а Бу ер эллипсоиди элементлари градус ўлчаш натижаларида асосланиб топилади. Ер эллипсоиди элементлари бир қанча мамлакатларга аниқланган. Масалан: 1800 йилда Француз олими Деламбр ҳисоблаб чиқарган. Ер

эллипсоиди ҳозирги вақтда фақат тарихий аҳамиятга эга холос. Чунки Деламбр ер эллипсоидининг ҳисобланишидан мақсади-метрик ўлчов бирлигининг узунлигини аниқлашдан иборат эди. Деламбр эллипсоидининг экватордан қутбигача бўлган масофа 10000 км га тенг, чунки бунда чорак меридианинг 10000000 дан бир бўлаги 1 метр деб қабул қилинган. 1841 йилда немис астрономии Ф.Б.Бессел ер эллипсоиди элементларини аниқлаган. Бу элементлар 1946 йилгача МДХ давлатларида ишлатилган. 1909 йилда Америкалик олим Хейфорт ҳам ер эллипсоиди элементларини аниқлаган, бу элементлар АҚШ, Аргентина, Белгия, Португалия, Туркия ва бошқа давлатларида ишлатилган. 1946 йил 7 апрелдан бошлаб, МДҲ давлатлари учун рус олими Красовский аниқлаган ер эллипсоиди элементлари ишлатилмоқда Красовский ер эллипсоиди элементлари қуйидагича а=6378245 м, v =6356863 м, α =1:298,3. Красовский эллипсоиди элементларини ҳисоблаб чиқаришда МДҲ мамлакатларида, АҚШ ва Ғарбий Европада ўтказилган градус ўлчаш натижаларидан фойдаланилади. Рус олими Жонголович, 1960 йилда учирилган учта сунъий йўлдошни кузатиш натижасида ер эллипсоиди қутбларининг сиқиқлиги α=1:298,2 эканлиги. 1961-62 йилларда эса Америкалик олим И.Козан АҚШ да учирилган ер сунъий йўлдошларини кузатиш натижасида α =1:298,3 эканлигини аниқлади. Ернинг табиий юзаси жуда мураккаб бўлганлигидан, геодезик ўлчаш натижаларини математик жиҳатдан қайта ишлашда улар маълум методда эллипсоид юзасига проекцияланади. Масалан: ернинг табиий юзасида бирор масофа (30-расмда АВ чизиғининг узунлиги-D) ўлчанланган бўлса, турли геодезик масалаларни ечиш учун бу масофага тузатиш киритилиб, референс эллипсоид юзига проекцияланади. Шунда ернинг табиий юзасидаги масофа (D)нинг эллипсоид юзидаги горизонтал проецияси- d ҳосил бўлади. Худди шунингдек, ер юзидаги А ва В нуқталарининг эллипсоид юзидаги план ўрни «а» ва « b » нуқталари бўлади. Геодезик ҳисоблаш ишларида ўлчанган чизиқнинг ҳақиқий узунлиги (D) дан

эмас, балки унинг горизонтал проекцияси узунлиги (d) дан фойдаланилади. Демак, ер юзидаги бирор нуқтанинг плани координатаси дейилганда, бу нуқтанинг ер юзидаги ўрни эмас балки ер эллипсоиди юзидаги ўрни тушунилади. Ернинг табиий юзаси катталигига қараб, эллипсоид юзига ёки текисликка проекцияланади. Шунга кўра ер юзидаги нуқталарнинг бир- бирига нисбатан ўрни эллипсоид юзида ёки текисликда аниқланади. Ер эллипсоидининг маълум қисмини ясси деб қабул қилиниб, унинг текислик деб қабул қилинадиган қисми катталигини аниқлаш учун ер сфериклиги (думалоқлиги) нинг горизонтал ва вертикал масофаларга таъсир этишини билиш керак. Бунинг учун ер радиуси R=6371,1 км тенг бўлган шар деб олиниб, шар юзидаги «а» ва « b » нуқталари орасидаги масофа ёйнинг 30-расм. узунлиги-d «а» нуқтага горизонтал текислик ўтказилса, бу bb 1, тўғри чизиқни « b 1» нуқтада кесиб ўтади. Шунда сферик юзаси (а b ) билан алмаштирган бўламиз. Ернинг сферик юзасини текислик билан алмаштирганда (d) ва баландлик ( h ) хатолари рўй беради. d = ab 1 – ab ; 4,3-шаклдаги ab 1 тўғри бурчакли учбурчагидан фойдаланиб қуйидагиларни аниқлаймиз: уринма узунлиги – ab 1= d 1= R * t ga ; Ёй узунлиги – ab = d = R * α ; бу формуладан α =_ d ___ R Шунда: ∆ d = ab 1 - ab = R * ga – α = R * ( t g α - α) ;

∆ d = R * ( t ga α - α) ; Уринма узунлиги (d 1 ) нинг қиймати ер радиуси ( R ) га нисбатан жуда кичик бўлганлигидан α бурчак ҳам жуда кичик бўлади; t g α = α +_α__ +……..+ 3 Шунда: ∆ d = R *__ d 1 3 ___≈ К*__ d 3 __ = _1_ * _ d 3 __ ; 3 3 R 3 3 R 2 Ернинг сферик юзасини текис деб қабул қилсак юқоридаги формулани нисбий хато формуласига айлантирганда гуй берадиган хато (d) нинг бу текислик узунлиги (d 1 ) га нисбати. __∆ d _ = _1_ * _ d 2 _ ; бўлади. D 12 R 2 Агар R= 6371,1 км бўлса (d) = 1,64 см ёки ____1___; га тенг бўлади. 1218000 Ҳозирги вақтда аниқ геодезик ўлчашларда ҳам 10-20 км масофа __1______ 1000000 хатолик билан аниқланади. Шунга кўра ер сферик юзасининг 20 *20 км катталикдаги қисмини текислик деб қабул қилиш мумкин. 2. «а» ва « b » нуқталар орасидаги сферик юза текислик деб қабул қилинганда рўй берадиган баландлик хатоси ( h ) ни 1.4-шакл аО b 1 тўғри бурчакли учбурчагидан қуйидагича аниқланади: ∆ h =В b -В b 1 ; О b = R; О b 1 = R * sin α ; d 2 = (R+∆h) 2 – R 2 = R∆h+ ∆h 2 ; бундан ∆h = ____ d 2 ___

2R+∆h ∆h = R га нисбатан кичиклиги ҳисобига ∆h = _ d 2 __ ; бўлади . 2R Масалан : d=1 км , R=6371,1 км бўлса , h=78,5 мм бўлади . Географик координаталар. Географик координата системасида ер юзидаги нуқтанинг географик кенглиги ва узунлиги билан аниқланади. Ер юзидаги нуқтанинг географик координаталар аниқлаш усулига қараб астрономик ва геодезик координаталарига бўлинади. -астрономик координаталар осмон ёритгичларини йўли билан аниқланади. -геодезик координаталар эса ер юзида олиб бориладиган ўлчаш натижаларидан хисоблаб чиқарилади. Геодезик координата системасида бирор нуқтанинг ўрнини аниқлашда асосий координата юзаси қилиб референс-эллипсоид юзаси, асосий координата чизиқлари сифатида эса геодезик меридиан ва параллеллар қабул қилинади. Бирор нуқтада ўтказилган меридиан шу нуқтанинг геодезик узунлигини, параллел эса геодезик кенглигини билдиради. 31-расм. Ер эллипсоидининг кичик (РР 1 -қутбий) ўқи орқали бойланмаслиги ўтказилган кесма-меридиан текислик, бу текисликнинг эллипсоид юзаси билан кесишидан ҳосил бўлган чизиқ эса геодезик меридиан дейилади.

Ер эллипсоидининг бирор нуқтасидан унинг ўқига перпендикуляр ўтказилган кесма-параллел текислик, бу текисликнинг эллипсоид юзаси билан кесишидан ҳосил чизиқ эса параллел дейилади. Ер эллипсоид марказидан ўтказиладиган параллел кесма-экватор текислиги, эллипсоид юзаси кесишишидан ҳосил бўлган чизиқ эса экватор дейилади. М нуқтанинг (31-расм) геодезик кенглиги шу нуқтанинг нормал чизиғи 1 билан экватор текислиги орасидаги бурчакдир. Геодезик кенглик-«В» билан белгиланади ва экватордан қутбларга қараб 0 0 дан 90 0 гача ҳисобланади. Агарда нуқта экватордан шимолда бўлса, шимолий кенглик ва ишораси- мусбат, агар нуқта экватордан жанубда бўлса, жанубий кенглик ва ишораси- манфий бўлади. Геодезик меридиан билан бош меридиан текислиги орасидаги бурчак- геодезик узунликдир, у « L » ҳарфи билан белгиланади ва 0 0 дан 180 гача ўзгаради. Бош меридиан қилиб Гринвич меридиани (Лондон шахри ёнидаги обсерваториясининг қоқ марказидан ўтган меридиан) қабул қилинган. Агарда нуқта бош меридиан Ғарбда ётган бўлса ишораси-мусбат, шарқда ётган бўлса манфий бўлади. Астрономик координаталар. Ер юзидаги нуқталарнинг астрономик координаталарини аниқлашда асосий юза қилиб геоид, координата чизиқлари қилиб эса астрономик меридиан ва параллел қабул қилинади. Берилган нуқтанинг астрономик меридиани деганда, ернинг айланиш ўқига параллел қилиб ўтказилган текисликнинг мазкур нуқтадан туширилган шовун чизиғ юналишида ер юзаси билан кесишишидан ҳосил бўлган чизиқ тушинилади. Демак, ер юзидаги бирор нуқтанинг астрономик меридиани билан Гривинч меридиан текисликлари орасидаги бурчак, шу нуқтанинг астрономик узунлиги дейилади ва «» ҳарфи билан белгиланади. Ер юзидаги бирор нуқтадан туширилган шовун чизиғ билан экватор текислиги орасидаги бурчак, шу нуқтанинг астрономик кенглиги дейилади ва «» ҳарфи билан белгиланади.

Кичик территорияларнинг планини олишда ва катта аниқлик талаб қилинмайдиган хисобларда тўғри бурчак ясси координата, ҳамда қутбий координата системасидан фойдаланилади. Тўғри бурчакли ясси координата 32-расм. Ўзаро перпендикуляр икки чизиқда-координата ўқлари дейилади. Икки чизиқ кесишган нуқта яъни «О» нуқтаси-координата боши (32- расм). «Х»-ўқи, абцисса. Чунки геодезияда асосий йўналиш деб қабул қилинган меридиан чизиқ тўғри бурчакли координатанинг вертикал чизиғига тўғри келади. «У»-ўқи, ордината. Қутбий координата. Агар тўғри бурчакли координата системасидаги ўзаро перпендикуляр «Х» ва «У» ўқлари ўрнига фақат «Х» ўқ ва координата бошланиш нуқтаси «О» олинса, қутбий координата системаси ҳосил бўлади (33-расм). Қутбий координата системасида ОХ ўқки, яъни вертикал чизиқ ўқ деб, координата бошланиш нуқтаси О-эса қутбий нуқта дейилади.

33-расм. Ер юзаси кичик бўлагининг ер эгрилигини эьтиборга олмай ўхшаш ҳолда кичрайтириб қоғозга туширилган тасвирига (горизонтал проекциясига) тарх (план) дейилади. Ер юзасининг берилган йуналиш бўйича вертикал кесимини кичрайтириб қоғозга туширилган тасвирига профиль дейилади. План харита ўртасида асосан қуйидаги фарқлар бор: 1. Харита ер юзасининг ва унинг катта қисмининг сферик юзага туширилган проекциясининг қоғоздаги кисчрайтирилган тасвири; план эса ер юзи кичик қисмининг текисликдаги горизонтал проекциясини қоғоздаги кичрайтирилган тасвири. 2. Планда жойдаги чизиқларни узунлиги, объектлар контурларини майдони ва йуналишлари орасидаги бурчаклар тўғри тасвирланади; Харитада эса уларнинг тасвирида маълум хатоликларга йўл қўйилади. 3. Планнинг масштаби унинг ҳамма қисмида бир хил бўлади, яъни планда масштаб ўзгармайди; Харитада эса масштаб хаританинг турли қисмларидагина эмас, хатто бир нуқтадан чиқадиган турли йўналишлар бўйича ҳам ўзгариб боради. 4. Харита маълум катографик проекция ёки зоналар системасидаги тўғри бурчакли координатада тузилади; план эса кўпинча шартли ёки маҳаллий тўғри бурчакли координаталар системасида тузилади. 3. План ва хариталар мазмуни, масштаби ва бошқа хусусиятларга қараб гуруҳларга бўлиш мумкин. Ер юзаси ва айрим қисмларининг ландшафти бир хил аниқлик ва тўлиқликда тасвирланадиган план ва хариталар масштабига кўра учта асосий гуруҳга бўлинади. 1. Масштаби 1:5000 ва ундан йирик бўлса-бунга топографик дейилади; 2. Масштаби 1:10000 дан 1:500000 гача бўлса-бунга топографик харита дейилади; 3. Масштаби 1:1000000 ва ундан кичик бўлса-бунга географик харита дейилади.

Топографик харита ва планлар асосан жойда план олиш ёки аэрофотосъёмка йўл билан тузилади ва барча бошқа хариталарни тузишда асос бўлиб хизмат қилади. Масштаб - ер юзидаги масофалар горизонтал проекцияларининг кичрайтирилган даражасидир. Масштабли сонли, натурал ва чизиқли тарзида бўлади. Рақамлар билан ифодаланган сонли масштаб дейилади, каср (1/М) кўринишда ёзилади. Касрнинг махражидаги (М) масштабининг кичрайтирилиш даражаси дейилади. Агарда сонли масштаб сўз билан ифодаланса-бунга натурал масштаб дейилади. Масалан сонли масштаб 1:5000 бўлса, натурал масштабда план ёки харитадаги 1 см жойда 50 м тўғри келади. Соний масштаб ишлатиш боғлиқ бўлган хисоблашларни қилмаслик учун соний масштабнинг графикавий бўлмиш чизиғий масштабдан фойдаланилади. Сантиметр ва миллиметрларга бўлинган чизғич (линейка) масштаб вазифасини бажаради. Харита, тарх ва профиллар маьлум масштабда тузилади. Масштаби 1:200000 дан 1:500000 гача бўлган хариталарни обзор- топографик хариталар деб юритилади. Чунки бу хариталарда ер юзидаги объектлар йирик масштаби топографик хариталардагига нисбатан умумлаштириб кўрсатилади. Масалан, топографик хариталарда айрим бино, кўча, майдон, парк ва бошқалар батафсил кўрсатса, обзор топографик хариталарда эса аҳоли яшайдиган пунктлар кварталлар тарзида тасвирланади. Ер юзидаги объектлардан ташқари турли ва ижтимоий ходисалар хам тасвирланган географик хариталарига-махсус хариталар дейилади. Махсус хариталар икки хил бўлади: махсус табиий ва махсус социал-иқтисодий хариталари.

Махсус табиий хариталарига-геологик, гидрологик, геофизик, ботаник, иқлимий ва бошқа хариталар киради. Махсус социал-иқтисодий хариталарига тарихий-иқтисодий ва маъмурий- сиёсий хариталари киради.

Хулоса: Ернинг табиий юзаси баландлик ва чуқурлик, тўғрилик ва текислик, тизма тоғ ва водийлардан иборат, ўтказилган геодезик ўлчашлардан фойдаланиб ер юзидаги нуқталарнинг координаталарини ҳисоблаб чиқаришда ернинг умумий шаклида ўхшаш ва уни ифодалай оладиган маълум бир юза бошланғич деб қабул қилинган. План ва хариталар мазмуни, масштаби ва бошқа хусусиятларга қараб гуруҳларга бўлиш мумкин. Масштаб - ер юзидаги масофалар горизонтал проекцияларининг кичрайтирилган даражасидир. Харита, тарх ва профиллар маьлум масштабда тузилади.

Asosiy adabiyotlar 1. U . Norqulov , X . Sheraliyev . Qishloq xo ’ jalik meliorasiyasi T . 2003 y . 2. Artukmetov Z , Sheraliyev X « Ekinlarini sug ’ orish asoslari » T . O ’ zbekiston milliy ensilopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 2005. 3. V . T . Lev va boshqalar « Sug ’ oriladigan dehonchilik va qishloq xo ’ jalik meliorasiyasidan amaliy mashg ’ ulotlar » T .1992. 4. Avezboyev S, Volkov S. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.2002 y. 5. Avezboyev S, Karaboyeva T «Yer tuzish» T. 2005y. 6. Avezboyev S, Troiskiy V.P. «Yer tuzishning ilmiy asoslari»,T.1996 y. 7.Tolipov G.A. va boshqalar «O’zbekiston Respublikasi yer kadastri».-T.1994 y.

Похожие

Ер тузишда бажариладиган аниқ геодезик съёмкалар

Ер тузишда бажариладиган съёмкаларнинг оддий усуллари

Ер тузиш жараёни босқичлари

Ер кадастри ер кадастрининг таркибий қисмлари

Ер тузиш ишларини ташкил этиш ва режалаштириш тушунчаси