Yorug’likning kombinasion sochilishi - Физика - Рефераты

Yorug’likning kombinasion sochilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

152 KB

Y orug’likning kombinasion sochilishi Reja: 1. Yorug‘likning kombinatsion sochilishi 2. Yorug‘likni kombinatsion sochilishining mumtoz nazariyasi 3. Yorug‘likni kombinatsion sochilishini kvant nazariyasi

1. Yorug‘likning kombinatsion sochilishi Reley sochilishida sochilgan yorug‘lik chastotasi tushuvchi yorug‘lik chastotasiga mos keladi. Sochilishning bunday turini birinchi bo‘lib Reley aniqlagani uchun bunday sochilish Reley sochilishi deb yuritiladi. Bu sochilish kogerent tarzda yuz beradi. Shu sababli ham Reley sochilishi - yorug‘likning kogerent sochilishidir (18.1-rasm). Biroq sinchiklab o‘tkazilgan tekshirishlarning ko‘rsatishicha, sochilgan yorug‘lik spektrida tushayotgan yorug‘likni xarakterlaydigan chiziqlardan tashqari qo‘shimcha chiziqlar (yo‘ldoshlar) borligi, bular tushayotgan yorug‘likning har bir chizig‘i yonida turishi ma’lum bo‘ldi (18.1-rasm). Yo‘ldoshlar tushayotgan yorug‘likning har qanday spektral chizig‘i yonida kelgani uchun, bu yo‘ldoshlarni qanday sharoitda payqash mumkin, degan savol tug‘iladi. Yo‘ldoshlar ko‘rinadigan bo‘lishi uchun tushayotgan yorug‘lik spektri tutash spektr bo‘lmay, balki alohida chiziqlar (monoxromatik chiziqlar) to‘plamidan iborat bo‘lishi kerak. Bu hodisaning quyidagi qonunlari tajribadan topilgan. Yo‘ldoshlar tushayotgan yorug‘likning har bir chizig‘i yonida bo‘ladi. Uyg‘otuvchi (tushayotgan) yorug‘lik spektral chizig‘ining 0v chastotasi bilan yo‘ldoshlardan har bir chiziqlarning '" ," ,' v v v … chastotalari orasidagi v farq sochuvchi modda uchun xarakterli bo‘lib, uning molekulalarining xususiy tebranishlari chastotalariga  iv teng: ,... ''' , '' , ' 3 0 3 2 0 2 1 0 1 i i i v v v v v v v v v v v v             Yo‘ldoshlar uyg‘otuvchi chiziqdan ikki tomonda simmetrik yotuvchi chiziqlarning ikki sistemasidan iborat, (7.3-rasm) ya’ni .0 0 v v v r      Bu yerda chapda uyg‘otuvchi chastotalardan uzunroq to‘lqinli tomonda joylashgan yo‘ldoshlarning chastotalarini, o‘ngda esa uyg‘otuvchi chastotalardan ikkinchi tomonda yotgan yo‘ldoshlarning chastotalarini bildiradi. Spektrning qizil

qismiga yaqin joylashgan va shuning uchun «qizil» yo‘ldoshlar deb ataladigan birinchi yo‘ldoshlar «binafsha» yo‘ldoshlardan ancha intensivdir (18.1-rasm) Temperatura ko‘tarilganda «binafsha» yo‘ldoshlarning intensivligi tez ortadi. Kombinatsion sochilishni birinchi bo‘lib G.S.Landsberg va L.I.Mandelshtamlar hamda hind olimlari Raman va Krishnanlar kashf etishgan (1928 yil). Hind olimlari Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishgan. Chet el adabiyotlarida Raman effekti deb ham yuritiladi. Bu sochilish odatda kombinatsion sochilish deyiladi. Quyida kombinatsion sochilish bilan batafsilroq tanishamiz. 2. Yorug‘likni kombinatsion sochilishining mumtoz nazariyasi Kombinsion sochilish hodisasi klassik nazariya nuqtai nazaridan quyidagicha tushuntiriladi. Ushbu hodisada yo‘ldoshlarning paydo bo‘lish sabablari yorug‘lik to‘lqinini sochuvchi muhit molekulasi atomlarining past chastotali tebranishlari bilan modulyatsiyalanishi orqali tushuntirish mumkin. Molekulaning qutblanishi, umuman qaraganda uni tashkil qilgan atomlarning joylashishiga bog‘liq. Atomlar tebranganda qutblanish  0 - o‘rtacha qiymat atrofida tebranadi buni quyidagicha izohlash mumkin: t F t   0  Ushbu tebranishlarning chastotasi 10 12 -10 13 gs bo‘lib, elektromagnit to‘lqinlar shkalasining infraqizil spektri sohasiga to‘g‘ri keladi. Boshqacha aytganda,  (t) kattalikni o‘zgarishi tushayotgan yorug‘likning   гц 15 10 elektr maydonining tebranishiga nisbatan sekinroq o‘zgaradi. Shu sababga ko‘ra ham tushayotgan yorug‘lik to‘lqinining monoxromatik maydonida molekulaning dipol momentini o‘zgarishi       t E t F E t p    cos0 0     qonun bo‘yicha ro‘y beradi, ya’ni ampilitudasi modulyatsiyalangan tebranishdan iborat bo‘ladi. Bu yerda t Е Е  cos 0  - yorug‘lik to‘lqinining o‘zgaruchan elektr maydoni, Е 0 yorug‘lik to‘lqini elektr maydoni kuchlanganligini amplitudasi, v  2  - tushayotgan yorug‘likning burchak chastotasi,  -

molekulaning qutblanuvchanligi, faqat uning tuzilishi va xossasiga bog‘liq bo‘lgan doimiy. Bu jarayonda sochilgan yorug‘lik maydon kuchlanganligining tebranishi ham modulyatsiyalanadi. Bu tebranishlarning eltuvchi chastotasi tushayotgan yorug‘lik to‘lqiningng chastotasi  ga teng, modulyatsiya esa i - chastotalarda (sochuvchi modda molekulasidagi atomlarning tebranish chastotasi) yuz beradi. Amplitudasi modulyatsiyalangan bunday tebranishlarning spektri  - chastotali eltuvchi chastota bilan bir qatorda i   , chastotaga ega bo‘lgan kombinatsion tebranishlar hosil bo‘ladi. Boshqa so‘z bilan aytganda sochilgan yorug‘likning spektri shu molekula haqida axborot beradi. Bu spektrni o‘rganish va tahlil etish orqali molekula strukturasi va tuzilishini bilishga muvoffaq bo‘lamiz. Klassik elektrodinamika qonuniga binoan, v  2  chastotada tebranayotgan dipol intensivligi 2 0 2 2 4 4 3 16 E c v Iv    (18.1) ga teng bo‘lgan monoxromatik nur chiqaradi. сonst  hol uchun, ya’ni sochuvchi muhit molekulasining qutblanuvchanligi o‘zgaruvchan bo‘lsa u holda molekulaning dipol momenti ham vaqt bo‘yicha o‘zgaradi. Umuman, molekula qutblanuvchanligi yadro tebranishini dipol tebranishlarida ishtirok etishi sababi bilan ham o‘zgarib turishi kerak. Elektronlar bilan yadroni o‘zaro bog‘langanligi sababli majburiy _chastotada tebranayotgan elektronlar yadroning ham tebranishini yuzaga keltiradi. Biroq yadroning massasi elektronning massasiga nisbatan nihoyatda katta bo‘lgani uchun yadroning tebranishi juda ham kuchsiz bo‘ladi. Bu esa molekulaning qutblanishini o‘zgarishiga olib keladi. Natijada sochilgan yorug‘likni chastotasi o‘zgaradi va siljish nokogerent bo‘lib qoladi. Shunday qilib, klassik elektrodinamika sochilgan yorug‘lik spektrida siljimagan chiziqning (  ) har ikki tomonida  i masofaga simmetrik

siljigan chiziqlar – yo‘ldoshlarni paydo bo‘lishini to‘g‘ri tushuntirib beradi va ularning intensivligi    20 4 4 0 2 4 20 4 4 , 2 4 , 3 4 3 4 E c E c I i ASR AS           ( 18.2) formula bilan hisoblanadi. Bunda A SRv , - raman chastotasi (stoks va antistoks chiziqlari uchun). Klassik elektrodinamika nuqtai nazaridan stoks va antistoks chiziqlarining intensivligi teng ekanligi kelib chiqadi. Eksperiment natijalaridan yaxshi bilamizki, ushbu chiziqlarning (yo‘ldoshlarning) intensivligi teng emas, jumladan qizil yo‘ldoshlar - stoks chiziqlarining intensivligi binafsha yo‘ldoshlarning intensivligidan yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Klassik fizika qizil va binafsha yo‘ldoshlarning intensivliklari orasidagi ushbu miqdoriy farqni tushuntirib bera olmadi. Yorug‘likning kombinatsion sochilishdagi intensivliklarning miqdoriy muammosini faqat kvant tasavvurlari asosida to‘g‘ri tushuntirish mumkin. 3. Yorug‘likni kombinatsion sochilishini kvant nazariyasi Yorug‘lik kvantlari to‘g‘risidagi soddalashtirilgan tasavvurdan foydalanib, kombinatsion sochilish hodisasining mohiyatini anglab etish mumkin. Kvant tasavvurlariga asosan, 0v chastotali yorug‘lik ma’lum bir ulushlar (kvantlar) tarzida tarqalib, bo‘larning miqdori 0 hv ga teng bu erda 34 10 62,6   h J  c - Plank taklif etgan universal doimiydir. Shuning uchun o‘zida 0v chastotali tebranishlar bo‘layotgan atom 0 hv energiya zahirasiga ega bo‘ladi. Bu energiyani atom o‘shanday chastotali yorug‘lik tarzida chiqarishi mumkin. Bu nuqtai nazardan yorug‘likning molekulalarda sochilishini yorug‘lik kvantlarining (ya’ni fotonlarning) molekulalar bilan to‘qnashishi deb qarash mumkin. Bu to‘qnashish natijasida fotonlar uchish yo‘nalishini o‘zgartiradi. Fotonlar bilan molekulalar o‘rtasidagi to‘qnashishlar elastik va noelastik bo‘ladi. To‘qnashish elastik to‘qnashish bo‘lgan holda molekulaning energiyasi va fotonning 0v chastotasi

o‘zgarmaydi, bu hol Reley sochilishiga mos keladi (7.3-rasm). Releycha sochilish paytida sochilgan yorug‘lik kvantlarining chastotasi muhitga tushayotgan yorug‘lik kvantlarining chastotalariga mos keladi. Shuning uchun ham Releycha sochilishga elastik sochilish ham deyiladi. To‘qnashish noelastik bo‘lgan holda fotonning energiyasi i hv tebranma kvant miqdorida o‘zgaradi. Agar yorug‘lik tebranish holatida bo‘lmagan molekula bilan o‘zaro ta’sir qilishsa, yorug‘lik molekulaga energiyasining tegishli qismini berib, h  =h  0 -h  i yoki  =  0 -  i tenglamaga muvofiq ravishda kichik chastotali nurga (qizil yo‘ldosh, Stoks chizig‘iga) aylanadi, bu erda 0v o‘yg‘otuvchi yorug‘lik chastotasi, iv molekula tebranishlarining chastotasi. Agar yorug‘lik tebranish holatida turgan molekulaga, ya’ni i hv - energiyaga ega bo‘lgan molekulaga ta’sir qilsa, u holda yorug‘lik molekuladan bu energiyani tortib olib, i hv hv hv   0 ' yoki iv v v   0 ' tenglamaga muvofiq ravishda katta chastotali nurga (Binafsha yo‘ldosh, antistoks chizig‘iga) aylanadi. Buni 7.3- rasmdan osongina tushunish mumkin. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib kombinatsion sochilishga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Sochilgan yorug‘likning chastotasi tushayotgan yorug‘likning chastotasi 0v bilan molekulalar ichida bo‘ladigan tebranishlar chastotasining iv kombinatsiyasidan tarkib topadi. Shuning uchun bu sochilish kombinatsion sochilish deb ataladi.

18.1 - rasm. Reley (  0 ) va kombinatsion (  0 -  t еб va  0 +  t еб ) sochilish spektrlarini hosil bo‘lishiga olib keladigan energetik sathlar orasidagi o‘tishlar Tebranish holatida bo‘lgan molekulalar soni o‘yg‘otilmagan molekulalar sonidan ancha kam bo‘ladi, shuning uchun binafsha yo‘ldoshning intensivligi qizil yo‘ldosh intensivligidan beqiyos darajada kam bo‘lishi kerak; tajribada ham xuddi shunday bo‘ladi. Temperatura ko‘tarilgan sari uyg‘otilgan molekulalar soni tez ko‘payadi, shunga yarasha binafsha yo‘ldoshlarning intensivligi tez ortishi kerak; bu ham tajribada tasdiklanmoqda. Stoks va antistoks chiziqlarining intensivligi temperaturaga bog‘liq. Misol uchun stoks chiziqlarining ikki xil temperaturada intensivliklarining qiymati quyidagi nisbatda bo‘ladi:                 1 2 1 1 2 1 КТhv КТhv T T е е I I . (18.3) Bundan ko‘rinadiki, stoks chiziqlarining intensivligi temperaturaga teskari proporsional ekan. Antistoks chiziqlariniki esa temperaturaga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi:

2 1 2 1 КТhv КТhv T T е e I I    (18.4) Stoks va antistoks chiziqlarining intensivliklari nisbati 4 0 0          теб теб c ac v v v v I I ( 18.5) kabi bo‘lib, bundan ko‘rinadiki chastotaning turtinchi darajasiga proporsional ekan. Haqiqatda, v chastotali kombinatsion chiziqning intensivligi molekulaning bu chastotaga mos keladigan tebranishlar qilishida molekulaning  qutblanuvchanligi naqadar ko‘p o‘zgarishi bilan aniqlanadi. Qutblanuvchanlikning o‘zgarishi bilan elektr momentining o‘zgarishi turli xil tebranishlarda turlicha ifodalanishi mumkin. Infraqizil spektrida aktiv bo‘lgan tebranishlar kombinatsion sochilish spektrida aktiv bo‘lmaydi va aksincha. Masalan: 2 СО molekulasida atomlar tebranganda (18.2-rasm, b) ularning joylashishi shunday o‘zgaradiki, bunda molekulaning qutblanuvchanligi ko‘p o‘zgarib, uning elektr momenti o‘zgarmaydi, chunki kislorodning bir xil ishorali zaryadlangan ikki atomi (0) tebranish vaqtida uglerod zaryadidan ikki tarafga simmetrik joylashganicha qolaveradi. 18.2-rasm. CO 2 molekulasida atomlar tebranishining xillari. а – atomlarning dastlabki vaziyati; б – qutblanuvchanlikni o‘zgartiradigan tebranish; в - elektr momentini o‘zgartiradigan tebranishi

Boshqacha tebranishda (18.2-rasm, v) qutblanuvchanlik o‘zgarmaydi, chunki kislorod atomlaridan biri uglerodga yaqinlashganda ikkinchisi uzoqlashadi va aksincha; biroq bu tebranishlarda molekulaning elektr momenti o‘zgaradi. Shuning uchun birinchi tur tebranishda (18.2-rasm, b) kombinatsion sochilish chizig‘i paydo bo‘ladi, bu chiziqning chastotasini kombinatsion sochilish spektridan aniqlash mumkin; ikkinchi tur tebranishda (18.2-rasm, в ) chastotani infraqizil yutilish polosasining vaziyatiga qarab topish mumkin. Kombinatsion sochilish usuli moddaning molekulyar tuzilishini tadqiq etishning muhim usuli hisoblanadi. Molekula tebranishlarining xususiy chastotalari bu usul yordamida osongina aniqlanadi; bu usul molekula simmetriyasining xarakteri, molekulalar ichida ta’sir qiladigan kuchlarning kattaligi va umuman molekulyar dinamikaning o‘ziga xos tomonlari to‘g‘risida fikr yuritishga imkon beradi. Ko‘p hollarda bu usul infraqizil yutilish usuli bilan birga qo‘shib o‘rganilib, molekulani to‘liq tadqiq etish imkonini beradi. Kombinatsion sochilish spektrlari molekulalar uchun shunchalik harakterlidirki, bu spektrlar yordamida murakkab molekulyar aralashmalarni, ayniqsa ximiyaviy yo‘l bilan analiz qilish qiyin yoki hatto analiz qilib bo‘lmaydigan organik molekulalar aralashmalarini analiz qilish mumkin. Masalan: uglevodorodlarning juda murakkab aralashmasi bo‘lgan benzinlarning tarkibi kombinatsion sochilish usuli yordamida samarali ravishda analiz qilinadi. Yuqorida gap dastlabki nurlanishning muhit molekulalari bilan o‘zaro ta’sir qilishda paydo bo‘ladigan kombinatsion sochilish to‘g‘risida bordi. Yorug‘likni atom yoki ionlar sochib yuborganda ham shunga o‘xshash hodisa yuz beradi. Masalaning mohiyatiga tushunib yetish uchun atom holidagi gazlarda yorug‘likning yutilishi va dispersiyasini o‘rganish natijalarini esga olish kerak bo‘ladi. Atomni ossillyatorlar to‘plami deb qarash mumkin; bu ossillyatorlarning xususiy chastotalari atomning ixtiyoriy ikki kvant holatidagi energiyalari ayirmasi bilan aniqlanadi. Shuning uchun atomlar bilan molekulalar o‘rtasidagi farq faqat ossillyatorlar tabiatida bo‘ladi: molekula bo‘lgan holda ossillyatorlar yadrolar

harakatini tavsiflaydi, atomlar holida esa ossillyatorlar elektronlar harakatini tavsiflaydi. Bu o‘xshashlikni nazarda tutib, yuqorida yuritilgan mulohazalarni klassik modulyatsion manzara nuqtai nazaridan ham soddalashtirilgan kvant sxema nuqtai nazaridan ham endi atomlarga nisbatan takrorlash mumkin. Fotonlarning elastik bo‘lmagan sochilishi ularning atomlar bilan qiladigan o‘zaro ta’siriga asoslanib nazariy ravishda oldindan aytilgan edi (A.Smekal 1923 yil). Biroq bu hodisa tajribada molekulyar kombinatsion sochilishdan ancha keyin topildi. Ionlarning kombinatsion sochish hodisasi 1963 yilda, atomlarning kombinatsion sochilish hodisasi 1967 yilda topildi. Yorug‘likning kombinatsion sochilishi hodisasini klassik fizika doirasida turib tushuntirib berish mumkin, lekin uning kvant talqini yorug‘likni kvant tabiatini mohiyatan tasdiqlaydi. Molekulalar strukturasini, ichki molekulalar va malekulalararo kuchlarini o‘rganishda, murakkab aralashmalarni tahlil qilish va u yoki bu birikmalarni identifikatsiyalash (ajratish) da kombinatsion sochilish usuli muhim anjomdir.

Похожие

Yorug‘likning sochilishi

Yorug’likning yutilishi

Yorug’likning dispersiyasi

Yorug‘likning kombinatsion sochilishi

Yorug’likning muhit bilаn o’zаro tа’siri. Yorug’likning qutublаnishi